تحصیل دختران
تحصیل دختران؛ بسترها، موانع و فرصت‌های آموزشی دختران.
زنان، نقش بی‌بدیلی در پیشرفت هر جامعه دارند و آموزش دختران، بستر توسعه پایدار است. بی‌سوادی دختران نیز عامل گسترش آسیب‌ها، ضعف فرهنگی و عقب‌ماندگی جامعه است.
تعلیم دختران در صدر اسلام
پیش از اسلام، در فرهنگ جامعۀ جاهلی به آموزش و دانش‌اندوزی زنان توجه چندانی نمی‌شد و زنان اندکی مانند «ام‌الجندب» همسر امرؤالقیس و «خنساء» ناقد اشعار حسان بن ثابت، نامور شده‌اند.[۱] بعد از ظهور اسلام اما آموزش دختران و زنان وضعیت متفاوتی پیدا کرد؛ پیامبر خدا زنان را همانند مردان به سوادآموزی سفارش کرد و خدیجه، همسر پیامبر و فاطمه بنت اسد، مادر حضرت علی از جمله زنان مکه بودند که سواد آموخته بودند. بعد از استقرار حکومت اسلامی در مدینه، پیامبر خدا در مسجد به‌صورت عمومی به زنان و مردان مسائل دینی و اجتماعی را آموزش می‌داد و گاهی به‌صورت ویژه پاسخ‌گوی سئوالات زنان بود. فاطمه، دختر پیامبر نیز یکی از فعالیت‌های اجتماعی خود را آموزش زنان مدینه، تعریف کرده بود.[۲] از زنان مسلمان و نام‌آور در شعر و ادب، اسامی زیادی در تاریخ ثبت شده است.[۳] ائمه شیعه نیز دختران و زنان به دانش‌اندوزی سفارش می‌کردند و از میان شاگردان امام صادق به نام 30 زن اشاره شده است.[۴]
آموزش دختران در غرب
در غرب، از دهه هفتاد قرن بیستم میلادی، نقش زنان در توسعه و به تبع آن آموزش آنها بیشتر مورد توجه قرار گرفت. معاون بانک جهانی معتقد بود که آموزش دختران، به همان اندازه که یک موضوع اجتماعی است موضوع اقتصادی نیز هست.[۵]
آموزش دختران در ایران
در ایران پس از انقلاب، وضعیت تحصیل دختران بهبود یافته است. به‌عنوان نمونه مجموع دانش‌آموزان ایران در سال 1347ش، 3,872,430 نفر بودند، از این تعداد تنها 1,311,977 نفر آن دختر بودند. یعنی 66 درصد دانش‌آموزان پسر و تنها 34 درصد آنان دختر بودند. در حالی‌که در سال 1394ش، مجموع دانش‌آموزان در ایران 12,707,087 بودند که از این میان 6,541,484 آنها پسر و 6,165,603 از آنان دختر، یعنی 49 درصد دختر و 51 درصد پسر بودند.[۶] همین روند در سال‌های بعد نیز ادامه یافته است. بر این اساس، تعداد دانش‌آموزان دختر و پسر در ایران تفاوت معناداری ندارند. در بعضی مقاطع پسران و در بعضی مقاطع دختران، اندکی بیشتر بوده‌اند، به‌عنوان نمونه براساس آمار سال 1401ش، میزان پوشش واقعی تحصیلی در ایران در دوره ابتدایی 98 درصد بوده استکه برای پسران 97.8 درصد و برای دختران 98.1 درصد بوده است.[۷] قانون اساسی ایران، دولت را موظف می‌سازد که امکانات تحصیل را برای همگان، فارغ از جنسیت آنان فراهم سازد.[۸]
استعداد تحصیلی دختران
برخی نظریات، تردید‌هایی در مورد توانایی تحصیلی دختران وارد کرده‌اند؛[۹] اما تحقیقات، تست‌ها و آزمایش‌های علمی نشان می‌دهد دختران از جهت شخصی و جسمی مشکلی برای آموزش ندارند و بهره هوشی آنان نسبت به پسران کمتر نیست. در برخی رشته‌ها دختران نسبت به پسران برتری دارند، چنانچه ژوردان نشان داده است، در رشته‌هایی که عامل کلامی در آن نقش پررنگی دارد، زنان برتری ویژه‌ای دارند.[۱۰] همچنین در برخی موارد زنان اکتشافات و اختراعاتی برتر از مردان داشته‌اند.[۱۱] بسیاری از پژوهش‌های گویای تأثیر شرایط اجتماعی بر تحصیل دختران است. برخی جوامع، امکانات کمتری برای تحصیلات دختران دارند و برخی جوامع، اصلا دغدغه خاصی نسبت به تحصیل آنان ندارند. در این چارچوب، روایات اسلامی دربارۀ منع تحصیل دختران نیز ناظر به فقدان شرایط مناسب اجتماعی برای تحصیل آنان دانسته شده که با تأمین شرایط، این محدودیت‌ها نیز برداشته می‌شود.[۱۲]
دیدگاه اسلام در مورد تحصیل دختران
دسته‌ای از آیات قرآن به‌صورت عام، فهم و آگاهی انسان‌ها را فارغ از جنسیت آنها مورد توجه و تأکید قرار داده است.[۱۳] در احادیث نیز دستورات کلی برای تحصیل علم داده شده است.[۱۴] دسته دیگری از آموزه‌های دینی نسبت به تحصیل زنان و دختران به‌طور خاص، تأکید دارند، به‌طور مثال در روایتی از امام صادق، برخی زنان را آگاه‌تر نسبت به مردان در مسائل دینی می‌داند.[۱۵] پیامبر، برخی زنان را از آن جهت ستایش می‌کند که برای کسب آگاهی دینی و انجام پرسش‌های دینی خجالت نمی‌کشند.[۱۶] دختر پیامبر نیز خود را به‌عنوان معلم نشر تعلیمات دینی مستحق کسب پاداش دانسته است و هیچ‌گاه دختر بودن مانع معلم بودن تلقی نشده است.[۱۷]
کارکردهای آموزش دختران
1.ارتقای پایگاه اجتماعی: آموزش دختران نفوذ بیشتر آنان در خانه، بهبود موقعیت آنها در جامعه و بهبود سلامت نسل تحصیل‌کرده را به دنبال دارد.[۱۸]
2.زمینه‌سازی برای پیشرفت: بین انگیزه‌های سازنده و بسترهای آموزشی زنان همبستگی وجود دارد و آموزش زنان برای خانواده و جامعه، سازنده و مفید است.[۱۹] تأثیر نیروی انسانی در توسعه بیش از منابع مادی است. اگر ساختارهای اجتماعی و اقتصادی با آموزش، هماهنگ باشد، آموزش زنان، عامل پیشرفت کشور است.[۲۰]
3.موفقیت در مدیریت خانه: بر اساس نتایج پژوهش‌ها، زنانی که دوره آموزش ابتدایی را گذرانده‌اند، در زمینه‌های سلامت، بهداشت، تغذیه و تعلیم و تربیت، مدیران موفق‌تری در خانه بوده‌اند.[۲۱]
موانع تحصیل دختران
برای دختران موانع تحصیلی گوناگونی در سراسر جهان وجود دارد. براساس گزارش یونیسف 129 میلیون دختر در سراسر جهان از مدرسه محروم هستند. علاوه بر این، درصد دخترانی که می‌توانند تحصیلات ابتدایی و متوسطه را به پایان برسانند کمتر از پسران است و دختران بیشتری تحصیلات خود را نیمه‌کاره رها می‌کنند.[۲۲]
1.برداشت غلط از برخی آموزه‌های دینی ضرورت حجاب و اذن پدر یا شوهر برای فعالیت‌هایی خاص از جمله مسافرت، از سوی برخی برداشت‌های انحرافی، مانعی برای تحصیل قلمداد شده است. در حالی‌که از منظر علمای شیعه، این برداشت غلط از آموزه‌های دین در فرهنگ عمومی با فرهنگ‌سازی قابل حل است.[۲۳]
2.القاء ناتوانی دختران رویکردهای ترویجی در بسیاری از دوره‌های تاریخی با القاء ناتوانی دختران، مانع تحصیل آنها شده است. برخی اشعار، زنان را موجوداتی ضعیف معرفی کرده و اندیشه‌های غلطی را درباره زنان در جامعه نهادینه کرده‌اند. نتیجه این رویکرد، منع اجتماعی دختران و زنان از کسب سواد بوده است.[۲۴]
3.تزاحم نقش‌ها بر اساس برخی سنت‌ها، دختران فقط دارای وظایف خانگی هستند. گاهی تصور شده که بین وظایف خانه و وظایف بیرونی تعارض وجود دارد، در حالی که آموزه‌های اسلام وظایف خانه را تنها به دوش زنان به‌عنوان یک تکلیف قرار نداده و زن و شوهر می‌توانند با توافق به فعالیت‌های داخل و خارج خانه بپردازند.[۲۵]
پانویس
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص27.
- ↑ گروه تاریخ اسلام مرکز بررسی و تحقیقات واحد آموزش عقیدنی-سیاسی سپاه پاسداران، نقش زنان مسلمان در جنگ، 1367ش، ص70.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص31-37.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص38.
- ↑ کینگ، نقش آموزش در توسعه اقتصادی، 1376ش، ص350 و 13.
- ↑ «آمار تعداد دانش‌آموزان ایران به تفکیک دختر و پسر از سال 1347»، وب سایت دارایان.
- ↑ «جدیدترین آمارهای آموزشی در ایران»، وب‌سایت ایران آنلاین.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص46-50.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص130.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی و خسروی، مطالعه تطبیقی حقوق زنان از منظر اسلام و غرب، 1388ش، ج4، ص24.
- ↑ حجتی، زن زیباترین گل آفرینش، 1380ش، ص242.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص134.
- ↑ سوره زمر، آیه 9؛ سوره عنکبوت، آیه 43؛ سوره فاطر، آیه 28؛ سوره توبه، آیه 122.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج18، باب 4، از ابواب صفات قاضی، بی‌تا، ص13-14؛ الامام جعفر الصادق، مصباح الشریعه، 1400ق، ص22.
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج8، باب8 از ابواب نیابت حج، بی‌تا، ص122.
- ↑ متقی هندی، کنزل العمال فی سنن الاقوال والافعال، 1409ق، ج9، ص637.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص133.
- ↑ ناجی‌راد، موانع مشارکت زنان در فعالیت‌های سیاسی-اقتصادی ایران پس از انقلاب، 1401ش، ص300-301.
- ↑ کینگ، نقش آموزش در توسعه اقتصادی، 1376ش، ص350 و 13.
- ↑ عظیم‌زاده اردبیلی و خسروی، مطالعه تطبیقی حقوق زنان از منظر اسلام و غرب، 1388ش، ج4، ص18-20.
- ↑ ناجی‌راد، «توزیع ناعادلانه آموزش و اشتغال برای زنان»، 1380ش، ص28.
- ↑ «آموزش دختران»، وب‌سایت بانک جهانی.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش، ص135.
- ↑ نوری همدانی، جایگاه بانوان در اسلام، 1392ش، ص48.
- ↑ بستان، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، 1388ش،ص137.
منابع
- قرآن.
- «آمار تعداد دانش آموزان ایران به تفکیک دختر و پسر از سال 1347»، وب سایت دارایان، تاریخ درج مطلب: 1 مهر 1396ش.
- «آموزش دختران»، وب‌سایت بانک جهانی، تاریخ بازدید: 3 مرداد 1403ش.
- الامام جعفر الصادق، مصباح الشریعه، بیروت، مؤسسه اعلمی للمطبوعات، 1400ق.
- بستان، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی، تهران، پروهشگاه حوزه و دانشگاه، 1390ش.
- «جدیدترین آمارهای آموزشی در ایران»، وب‌سایت ایران آنلاین، تاریخ درج مطلب: 23 مهر 1402ش.
- حجتی، سیدمهدی، زن زیباترین گل آفرینش، قم، بخشایش، 1380ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، تهران، مکتبه اسلامیه، بی‌تا.
- عظیم‌زاده اردبیلی، فائزه و خسروی، لیلا، مطالعه تطبیقی حقوق زنان از منظر اسلام و غرب، تهران، مرکز آموزش زنان و خانواده ریاست جمهوری، 1388ش.
- کینگ، الیزابت م، نقش آموزش در توسعه اقتصادی، ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی، تهران، روشنگران، 1376ش.
- گروه تاریخ اسلام مرکز بررسی و تحقیقات واحد آموزش عقیدنی-سیاسی سپاه پاسداران، نقش زنان مسلمان در جنگ، تهران، طلوع آزادی و پیام آزادی، 1367ش.
- متقی هندی، علی،کنزل العمال فی سنن الاقوال والافعال، بیروت، الرساله، 1409ق.
- ناجی‌راد، محمد علی، موانع مشارکت زنان در فعالیت‌های سیاسی-اقتصادی ایران پس از انقلاب، تهران، کویر، 1401ش.
- ناجی‌راد، محمدعلی، «توزیع ناعادلانه آموزش و اشتغال برای زنان»، پیام زن، قم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، ش110، 1380ش.
- نوری همدانی، حسین، جایگاه بانوان در اسلام، قم، مهدی موعود، 1392ش.