پرش به محتوا

جنسیت و زیارت: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌جنسیت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
جز حمید گلزار صفحهٔ پیش‌نویس:جنسیت و زیارت را بدون برجای‌گذاشتن تغییرمسیر به جنسیت و زیارت منتقل کرد
 
(۴۷ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<big>'''جنسیت و زیارت'''</big>؛ حضورِ مردان و زنان در زیارتگاه‌ها و استفاده از مکان‌های مقدس.<br>
<big>'''جنسیت و زیارت'''</big>؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های مردان و زنان در زیارت مکان‌های مقدس.


زیارت از شعائر، مناسک و آیین‌های مهم دینی است که با آداب ویژه در بین فرهنگ‌های گوناگون، اقوام و جنسیت‌های مختلف انجام می‌شود و اهمیت آن به ‌ویژه به ‌دلیل جایگاه و معنای درونی آن در سنت‌های دینی است. فقهای مسلمان در ازای تاریخ بر استحباب و جواز زیارت به طور عام و حضور زنان به طور خاص (به شرط عدم اشتمال بر حرام یا مفسده) فتوا داده‌اند. مؤلفه‌های تجربه زیارت مردان و زنان در ابعاد اندیشه‌ها، کنش‌ها و احساسات سه عامل مهم در دسته‌بندی سنخ‌های زیارت زائران در نظر گرفته می‌شود. یکی از مهمترین اصول زیارت در زیارتگاه‌ها، داشتن حجابی مناسب و متناسب برای زائران با آن مکان است.
زیارت از شعائر، مناسک و آیین‌های مهم دینی است که با آداب ویژه در فرهنگ‌های گوناگون، اقوام و جنسیت‌های مختلف انجام می‌شود. زیارت در سنت‌های دینی به‌دلیل جایگاه و معنای درونی آن، دارای اهمیت بسیار است. فقهای مسلمان در طول تاریخ بر استحباب و جواز زیارت به‌طور عام و حضور زنان به‌طور خاص، فتوا داده‌اند. مؤلفه‌های تجربه زیارت مردان و زنان در ابعاد اندیشه، کنش و احساس، عوامل مهم در دسته‌بندی سنخ‌های زیارت زائران است.
==مفهوم‌شناسی زیارت==
زیارت در لغت به معنای قصد کردن، تمایل داشتن یا میل نمودن خواه چه از دور و چه از نزدیک است، خواه این میل همراه با گرایش قلبی و نیت باشد یا نه، و خواه با تعظیم و تکریم زیارت‌شونده همراه باشد یا نه.<ref>کمونه حسینی، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین، 1371ش، ص15؛ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص۳۲۰.</ref>  راغب اصفهانی در مفردات می‌نویسد: زَوَرَ: زیارت در لغت به معنای «قصد کردن و ملاقات کردن» و «میل کردن و تمایل» به کار رفته است.<ref>راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، بی‌تا، ص387.</ref>
در اصطلاح به هر نوع ملاقات و دیداری زیارت اطلاق نمی‌شود. زیارت تمایلی همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قبلی (حرکت باطنی) و نیز انس روحی و پاسداشت زیارت‌شونده است.<ref>واعظ جوادی، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.</ref>  زیارت به معنای ملاقات و حاضر شدن بر قبور پیامبران و امامان(ع) و بزرگان دینی همراه با رعایت آداب خاصی است که از نظر زیارت‌کنندگان آنان دارای، تکریم، برتری، شرافت و خارق‌العادگی باشند.<ref>طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص305 و 319.</ref>
منشاء تلقی از زیارت، تؤامان دانستن مناسبات بین امر دینی، معنوی<ref>Slavin, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, 2003, p.65.</ref> و عرفانی و امر دنیوی در آموزه‌های اسلامی است<ref>ازرقی، اخبارمکه، 1415ق، ص437. </ref> که بر پایه معرفت دینی معینی شکل می‌گیرد. زیارت از حیث درونی برای حصول اهداف معنوی انجام می‌شود و از حیث بیرونی معطوف به مکانی مقدس است.<ref>ollins-Kreiner, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, 2010, p.440.</ref>
زائر را نیز از آن جهت زائر می‌گویند، که وقتی به زیارت تو می‌آید از غیر تو عدول می‌کند و رو برمی‌گرداند.<ref>ابن‌فارس، مقیاس اللغه، 1979م، ج3، ص36.</ref>
==سنخ‌شناسی زیارت==
براي سنخ‌شناسي زيارت می‌توان از مؤلفه‌ها و ابعاد تجربه زيارت در سه بعد انديشه‌ها (باورها)، كنش‌ها (اعمال) و احساسات و عواطف بهره برد. این ابعاد در تناظر با ابعاد كلي دينداري تعریف می‌شود و به ميزاني كه هر زائر در یک بُعد يا مؤلفه‌هایی از تجربه زيارت داراي تقيد بيشتر به گونه‌ها و اشكالِ سنتيِ دين‌ورزي باشد، يك دسته خاص از زيارت را تجربه می‌کند و در دسته‌بندی جداگانه‌ای قرار می‌گیرد.<ref>[[پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۱.|https://ensani.ir/file/download/article/1586592508-9792-97-3-4.pdf]]</ref>
گونه‌های تجربه زیارت زائران در قالب سنخ‌های زیارت شامل ۵ دسته زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا، زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا، زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا، زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا و نهایتاْ زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش در نظر گرفته می‌شوند.<ref>[[پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.|https://ensani.ir/file/download/article/1586592508-9792-97-3-4.pdf]]</ref>
==زیارت؛ حق مشترک مردان و زنان در اسلام==
در اسلام، مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارند، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد.
===زیارت در قرآن کریم===
قرآن‌کریم با آیاتی همانند آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیه ۶۴ سوره نساء، آیه ۸۴ سوره توبه، آیه ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیه ۱۰۰ سوره نساء درباره زیارت قبور مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیات دیگری همانند آیه ۲ سوره مائده، آیه ۳۲ سوره حج و آیه ۱۵۸ سوره بقره به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است و فقهای معاصر زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر محسوب می‌کنند.<ref>[[موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۸-۱۰۲.|https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html]]</ref>
===زیارت در روایات===
روایات متعددی نیز وجود دارد که بر جواز یا استحباب این زیارت‌ها دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا(س) هر روز جمعه قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref>  و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> برای جواز زیارت رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند. در روایت دیگری رسول خدا(ص) چگونگی زیارت کردن به همسرش عایشه یاد داده است.<ref>قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، بی‌تا، ج۲، ص۷۱.</ref> در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت.<ref>صنعانی، مصنف عبدالرزاق، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰.</ref> روایت دیگری نیز آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا(ص) در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت.<ref>واقدی، ۱۴۰۹ق، المغازی، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۳.</ref> زنان دیگری هم بودند که پیامبر(ص) با مشاهده زنان زیارت‌کننده قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.<ref>شربینی، مغنی المحتاج، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۳۶۵.</ref>
هیچ روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref>
==زیارت زنان از نگاه فقهای مذاهب اسلامی==
در میان فقهای شافعی اقوال حرمت زیارت قبور توسط زنان متفاوت است. برخی قائل به عدم جواز هستند.<ref>عربی، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق، ص۳۵۰.</ref>  مالکی‌ها قائل به حرام دانستن زیارت زنان، منحصراْ به دلیل زیارت نمی‌باشند؛ بلکه دلیل آنها در منع زیارت قبور توسط زنان به ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان است.<ref>ابن‌الحاج، المدخل لإبن‌الحاج، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref>  برخی از فقهای حنبلی قائل به حرمت رفتن زنان برای زیارت قبور به جزء زیارت قبر رسول خدا(ص) هستند.<ref>ابن‌باز، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.</ref>  حنفی‌ها همچون محمد‌بن احمد شربینی، زیارت رفتن را برای مردان و زنان یکسان می‌دانند و گاهی برای زنان همانند مردان، قائل به استحباب هستند.<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۸۰.</ref>
با وجود این روایات، در برخی مذاهب اسلامی تلویحاً فتاوی درباره کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.<ref>[[موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۲-۱۰۱.|https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html]]</ref>
==جنسیت و فرهنگ زیارت و زیارتگاه==
از منظر جنسیتی در راستای فرهنگ زیارت و زیارتگاه، دو مؤلفه جنسیتی قابل تحقق است که یا خود را در مَزور (شخص یا شیء مورد زیارت) و یا منحصر بودن ورود مردان و زنان به زیارتگاه‌ها نشان می‌دهد.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۲۹.|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref>
در مورد مَزور، با وجود اینکه بیشتر اماکن زیارتی و زیارتگاه‌ها مربوط به پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع)، اولیاء و شخصیت‌های اسلامی مرد است، اما زیارتگاه‌هایی برای برخی زنان همانند حضرت فاطمه زهرا(س)، حضرت زینب(س)، حضرت رقیه(س)، حضرت معصومه(س)، بی‌بی حکمیه، سیده‌رقیه و غیره وجود دارد.<ref>اسحاقی، «زیارت»، ۱۳۹۵ش، ص۸۴۶.</ref>
در بُعد جنسیت، در امر زیارت، در سفرنامه‌ها و کتاب‌های سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، شاهزاده خانم قاجاری و عالیه خانم شیرازی با عنوان «سه روز به آخر دریا»، «چادر کردیم رفتیم تماشا» و «خانم! فردا کوچ است» اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در آن دوره به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از چگونگی آغاز، توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان که در نوع خود بی‌نظیر بوده و نشانی از اهمیت فوق‌العاده این سفرها مخصوصاْ سفر حج و کربلا برای زنان بوده است را نمایش می‌دهد. انتهای این نوشته‌ها، انجام آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر را شامل می‌شود. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، تا به عصر امروز ادامه داشته است و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان¬شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱-|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref>
==جنسیت‌زدایی از مَزور در زیارت زنان==
از یک طرف در جهان قدسی شکل گرفته در اماکن زیارتی، اشکال متنوع ویژگی‌های جهان مادی با جهان دیگری، به گونه‌ای تلقی می‌شود که همراه با باور به مرگ و خروج فیزیکی افراد قدسی از این دنیا، راه اتصالی از مَزور با این دنیا وجود داشته باشد. علاوه بر حی پنداشتن مَزور از طرف دیگر، فهم زائر زن از شخصیت مرد دفن شده در زیارتگاه، به مثابه یک مرد با ویژگی‌های جسمی این دنیایی نیست بلکه آنچه توسط زنان زیارت‌کننده ادراک می‌شود، مسلک و مرام مردانگی اخلاقی مَزور است. بر این اساس، موانع و فاصله‌ای که در بیان صریح‌تر و گفت‌وگویی صمیمی‌تر از هرگونه احوالات درونی و خصوصی و انجام کنش‌ها و رفتارهای بی‌پرواتر که در ارتباط زنان زیارت‌کننده با مردان نامحرم و حتی مَحرم در مناسبات این دنیایی وجود دارد، در زیارتگاه مشاهده نمی‌شود و در نزد زنان زائر، نوعی جنسیت‌زدایی صورت می‌گیرد.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان¬شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱-|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref>
==پوشش در فرهنگ زیارت==
در دین اسلام، تأکید زیادی بر حفظ حجاب و پوشاندن موهای سر و تمام بدن، بدون نمایان شدن برجستگی‌های بدن در فرهنگ زیارت و زیاتگاه‌ها وجود دارد. مردان باید لباس‌های ساده، بدون تزیینات اضافی و مطابق شرع و عرف بپوشند و از پوشیدن لباس‌های نامتناسب خودداری کنند. برای زنان، علاوه بر این، پوشش کامل بدن، داشتن روسری و چادر و نداشتن آرایش بر صورت الزامی است. همچنین برای هر دو جنسیت، علاوه بر پوشیدگی و سادگی، پاکیزگی لباس از اهمیت بالایی برخوردار است.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان¬شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱-|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref>
==کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان==
زیارت زنانه به عنوان شکلی متمایز از زیارت، با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژه زنان، ریشه در سنت‌های دینی تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref> هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است اما یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‏‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Schmidt, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States, 2008, p.211-212.</ref>
زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمده زیارت برای زنان شامل «حاجت‌‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌‌‌‌مداری دینی» و «همذات‌ پنداری با معصومان(ع)» است.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref>
همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. با وجود گونه‌ها و سبک٬های گوناگون در بین زیارت زنان (زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی) نباید از نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی-اسلامی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت و جایگاه آن غفلت ورزید. زیارت زنانه همراه با برنامه‌ریزی هوشمندانه فرهنگی می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان دهد.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref>


==پانویس==
== مفهوم‌شناسی ==
{{پانویس پیش‌نویس}}
زیارت در لغت به‌معنای ملاقات‌کردن،<ref>راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، بی‌تا، ص387.</ref> قصدکردن یا تمایل‌داشتن از دور یا نزدیک است؛ خواه این میل همراه با گرایش قلبی و نیت باشد یا نه و خواه با تعظیم و تکریم زیارت‌شونده همراه باشد یا نه.<ref>کمونه حسینی، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، 1371ش، ص15؛ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص۳۲۰.</ref> در اصطلاح اما زیارت، تمایل همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قبلی (حرکت باطنی) و نیز انس روحی و پاسداشت زیارت‌شونده است.<ref>واعظ جوادی، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.</ref> زیارت به‌معنای ملاقات و حاضر شدن بر قبور پیامبران و امامان و بزرگان دینی همراه با رعایت آداب خاص است.<ref>طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص305 و 319.</ref> زائر را نیز از آن جهت زائر می‌گویند که هنگام رفتن به زیارت، از دیگران عدول کرده و رو برمی‌گرداند.<ref>ابن‌فارس، مقیاس اللغه، 1979م، ج3، ص36.</ref>
 
==منابع==
منشأ تلقی از زیارت، همراه‌دانستن امر معنوی<ref>Slavin, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, 2003, p.65.</ref> و امر دنیوی، در آموزه‌های اسلامی است<ref>ازرقی، اخبارمکه، 1415ق، ص437.</ref> که بر پایهٔ معرفت دینی معینی شکل می‌گیرد. زیارت از حیث درونی برای حصول اهداف معنوی انجام می‌شود و از حیث بیرونی معطوف به مکانی مقدس است.<ref>ollins-Kreiner, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, 2010, p.440.</ref>
*ابن‌باز، عبدالعزیزبن عبدالله، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، به کوشش محمدبن سعید الشویعر، بیروت، دار القاسم، ۱۴۱۸ق.
 
*ابن‌الحاج، محمدبن محمد، المدخل لإبن‌الحاج، به کوشش حسن احمد عبدالعال، بیروت، المکتبه العصريه، ۱۴۲۴ق.
== سنخ‌شناسی زیارت ==
*ابن‌فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، احیاء الکتب العربیه، 1979م.
در سنخ‌شناسی زیارت به مؤلفه‌ها و ابعاد تجربهٔ زیارت در سه بعد اندیشه، کنش و احساس، توجه می‌شود. به میزانی که زائر در یک بُعد یا مؤلفه از تجربهٔ زیارت دارای تقید بیشتر باشد، یک سنخ خاص از زیارت را تجربه می‌کند. بر این اساس در سنخ‌شناسی زیارت به پنج دستهٔ مجزا توجه شده است که البته در واقعیت بیشتر به‌صورت ترکیبی مشاهده می‌شوند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/419173/سنخ-شناسی-زیارت-مطالعه-ای-در-میان-زایران-حرم-رضوی پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.]</ref>
*ازرقی، محمدبن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح، مکه، مکتبه الثقافه، 1415ق.
 
*اسحاقی، پیمان، «زیارت»، دانشنامه تخصصی فرهنگ سوگ شیعی، به کوشش محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
=== زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا ===
*بحرانى اصفهانى، عبدالله‌بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلى الإمام الجواد)، قم، موسسه الامام المهدي(عج)، ۱۴۱۳ق.
در این گونه از زیارت، زائران به باورها و اعمال سنتی اتکا دارند و در کنش‌های زیارتی خود متکی به کتاب‌های دعا و چارچوب‌های توصیه‌شده هستند.
*پویافر، محمدرضا، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، جامعه‌شناسی ایران، دوره۱۹، شماره۳، ۱۳۹۷ش.
 
*حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
=== زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا ===
*خان‌محمدی، کریم؛ اثنی‌عشران، ندا، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن‌بن موسی‌بن جعفر(ع)»، فرهنگ رضوی، دوره۸، شماره۴، ۱۳۹۹ش.
در این سنخ، زائران در اعمال زیارتی خود به آموزه‌های فقهی و دستورات مراجع دینی پای‌بند هستند و بر انجام مناسک شرعی مانند نمازهای یومیه، آیین‌های جمعی و دعاهای رسمی تأکید دارند.
*راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، بی‌تا.
 
*زارعی سبزواری، عباسعلی، زیارت در نگاه شریعت، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
=== زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا ===
*شربینی، محمد‌بن احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الفکر، ۲۰۰۹م.
این گروه، زیارت را فرایندی عرفانی-احساسی می‌دانند که در آن، رابطه‌ای شهودی و سرشار از هیجانات دینی همانند شرم، إنابه، آرامش، سبک‌باری روحی و صمیمیت با زیارت‌شونده شکل می‌گیرد. این تجربه، هم‌زمان حاوی ابعاد معنوی مثل احساس حضور قدسی و طلب معنا و ابعاد حسی همچون واکنش به فضای معماری و نمادهای حرم است.
*شرنبلانی، حسن‌بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
 
*صنعانی، عبدالرزاق‌بن همام، مصنف عبدالرزاق، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
=== زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا ===
*طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ق‍م‌، م‍وس‍س‍ه‌ ال‍ب‍ع‍ث‍ه‌ م‍رک‍ز ال‍طب‍اع‍ه‌ و ال‍ن‍ش‍ر، ۱۴۱۴ق‌.
زائران در این دسته، زیارت را علاوه بر آثار معنوی و روحی، نتیجه لطف زیارت‌شونده به خودشان و نشانهٔ اجابت دعا و خواسته‌شان می‌نگرند. این گروه زیارت را در چارچوب رابطه‌ای دوسویه از جنس «خدمت-پاداش» تعریف می‌کنند.
*عربی، عبدالرحیم محمد، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ریاض، مکتبه الرشد، ۱۴۳۱ق.
 
*قشیری نیشابوری، مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
=== زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش ===
*کمونه حسینی، سیّدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1371ش.
این گروه از زائران، با واکاوی برخی از اعتقادات سنتی یا احکام شرعی در مورد آداب زیارت یا به‌جا آوردن نِسبی اعمال و مناسک زیارت در چارچوب معیار عقل و منطبق با معیارهای انسانی، به بازتعریف معنای زیارت می‌پردازند. تجربه زیارت برای این گروه از زائران تجربه‌ای توأم با بازاندیشی مداوم است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/419173/سنخ-شناسی-زیارت-مطالعه-ای-در-میان-زایران-حرم-رضوی پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.]</ref>
*گروسی، اکرم؛ طاووسی مسرور، سعید، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دوره۳۰، شماره۱۳۰، ۱۴۰۳ش.
 
*موسوی مقدم، سیّدمحمد، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، پژوهش‌های فقهی، دوره۱۳، شماره۱، ۱۳۹۶ش.
== آمار زائران ==
*واعظ جوادی، مرتضی، فلسفه زیارت و آئین آن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
شناخته‌شده‌ترین زیارت نزد مسلمانان، حج است و گاهی تا ۳ میلیون زائر از سراسر جهان برای انجام این واجب اسلامی، در شهر مکه حضور می‌یابند. همچنین پیاده‌روی اربعین با هدف زیارت مرقد امام حسین در بیستم ماه صفر، پرجمعیت‌ترین زیارت سالانه در جهان است. در ماه صفر سال ۱۴۰۳ش بیش از ۲۱ میلیون زائر از سراسر جهان به زیارت حرم امام حسین در کربلا رفتند که از میان آنها بیش از ۳ میلیون زائر، از ایران بودند.<ref>[https://www.irna.ir/news/85578453/حضور-بیش-از-۲۱-میلیون-زائر-در-اربعین-حسینی-۱۴۰۳ «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> همچنین هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به زیارت حرم امام رضا در شهر مشهد سفر می‌کنند. ایرانیان و به‌ویژه مسلمانان شیعه، در طول سال و به مناسبت‌های گوناگون به زیارتگاه‌ها می‌روند.<ref>[https://fa.shafaqna.com/news/2017861/ «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا.]</ref>
*واقدی، محمدبن عمر، المغازی، بیروت، موسسه الاعلمي للمطبوعات ، ۱۴۰۹ق.
 
*Collins-Kreiner, Noga, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, Annals of Tourism Research, 37(2), pp.440-456, 2010.
== دیدگاه‌های نظری ==
*Schmidt, Garbi, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
زیارت، امری مشترک بین مردان و زنان است، اما در جامعه‌شناختی و روان‌شناسی تفاوت‌هایی میان زیارت مردانه و زنانه بیان شده است که تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و روانی شکل می‌گیرد.
*Slavin, Sean, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, Body & Society, 9(3), pp.2-18, 2003.
 
=== جنسیت‌پذیری زیارت از منظر جامعه‌شناسی ===
از نظر جامعه‌شناختی تمایزات تجربهٔ زیارت زنان و مردان تحت‌تأثیر نقش‌های جنسیتی و انتظارات و ساختارهای اجتماعی، دسترسی و محدودیت‌های ساختاری، شیوه‌های مشارکت جمعی و انگیزه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند. این تفاوت‌ها نشان‌دهندهٔ تنوع در نگرش‌ها و رفتارهای دینی زنان و مردان است.<ref>[https://www.m-begha.ir/article_191987.html آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۲-۱۲۰.]</ref>
 
=== جنسیت‌پذیری زیارت از منظر روان‌شناسی ===
از نظر روان‌شناختی، انگیزه‌ها و شیوه‌های عاطفی و معنوی زیارت، شیوه‌های ابراز دینداری، تجربه زیارت و تاب‌آوری روانی در سفرهای زیارتی نیز بین زنان و مردان متفاوت است. این تفاوت‌ها لزوماً به‌معنای برتری یک جنسیت بر دیگری نیست، بلکه بیانگر شیوه‌های مختلف ارتباط با امر مقدس و تجربهٔ معنویت در زندگی است.<ref>[https://www.m-begha.ir/article_191987.html آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۶-۱۲۴.]</ref>
 
== زیارت در اسلام ==
در اسلام، حضور مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارد، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹؛ طحطاوی، حاشیه الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، ۱۴۱۸ق، ص۶۲۰.</ref>
 
=== زیارت در قرآن ===
قرآن در آیهٔ ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیهٔ ۶۴ سوره نساء، آیهٔ ۸۴ سوره توبه، آیات ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیهٔ ۱۰۰ سوره نساء دربارهٔ زیارت قبور، مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیهٔ ۲ سوره مائده، آیهٔ ۳۲ سوره حج و آیهٔ ۱۵۸ سوره بقره نیز به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است که فقهای معاصر، زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر به‌حساب می‌آورند.<ref>[https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص102-108.]</ref>
 
=== زیارت در روایات ===
روایات متعددی بر جواز یا استحباب زیارت، دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا هر جمعه قبر حمزه سیدالشهدا را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ قشیری نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> برای جواز زیارت‌رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند.
 
در روایت دیگری رسول خدا چگونگی زیارت‌کردن را به همسرش عایشه یاد داده است.<ref>قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، بی‌تا، ج۲، ص۷۱.</ref> در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت.<ref>صنعانی، مصنف عبدالرزاق، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰.</ref> در روایتی آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت.<ref>واقدی، ۱۴۰۹ق، المغازی، ج۱، ص۳۱۳–۳۱۴.</ref> پیامبر نیز با مشاهدهٔ زنان زیارت‌کنندهٔ قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.<ref>شربینی، مغنی المحتاج، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۳۶۵.</ref>
 
هیچ روایتی از پیامبر مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به‌طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به‌طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref>
 
=== زیارت در فقه شیعه ===
در میان فقهای شیعه، در خصوص حکم فقهی زیارت قبور توسط زنان، سه دیدگاه شامل جواز،<ref>اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ج۲، ص۴۸۹.</ref> استحباب و کراهت وجود دارد.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> بیشتر فقیهان شیعه قائل به استحباب زیارت قبور از سوی زنان هستند.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> برخی فقها همانند نراقی استحباب زیارت را مشروط به صبر، عدم بی‌تابی و خالی‌بودن از مفسده دانسته‌اند.<ref>نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۳۲۰؛ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۴۳.</ref> بعضی مانند محقق حلی با استناد به اولویت حفظ حجاب و پرهیز از دیده‌شدن توسط نامحرمان، به کراهت زیارت توسط زنان فتوا داده‌اند.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> روشن است که در اینجا، حکم به کراهت مربوط به ذات عمل زیارت زنان نیست، بلکه ناظر به شرایط اجتماعی و محفوظ‌ماندن زنان است؛ به همین دلیل، محقق حلی با استدلال به سیرهٔ عملی حضرت فاطمه زهرا در زیارت قبر حمزه سیدالشهدا و نیز رفتار عایشه در زیارت قبر برادرش، ابتدا جواز را اثبات می‌کند، اما با تبیین اصل اولویت پوشیدگی و صیانت زنان، گرایش به کراهت را ترجیح می‌دهد.<ref>محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۰–۳۳۹.</ref>
 
=== زیارت در فقه اهل سنت ===
از فقهای شافعی برخی قائل به عدم جواز زیارت زنان هستند.<ref>عربی، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق، ص۳۵۰.</ref> در فقه مالکی، دلیل منع زیارت قبور توسط زنان به‌ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان دانسته شده است.<ref>ابن‌الحاج، المدخل لإبن‌الحاج، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref> برخی فقهای حنبلی نیز رفتن زنان به زیارت قبور به جز زیارت قبر رسول خدا را حرام دانسته‌اند.<ref>ابن‌باز، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.</ref> حنفی‌ها همچون محمد بن احمد شربینی، حکم فقهی زیارت‌رفتن را برای مردان و زنان یکسان می‌دانند و گاهی برای زنان همانند مردان، قائل به استحباب هستند.<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۸۰.</ref> روشن است که در فقه اهل‌سنت نیز تلویحاً فتوا به کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.<ref>[https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۲-۱۰۱.]</ref>
 
== تمایزات جنسیتی در الگوهای زیارت ==
در فرهنگ زیارت، دو مؤلفهٔ جنسیتی قابل تحقق است:<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۲۹.]</ref>
 
=== الف) زیارت‌شونده ===
بیشتر زیارتگاه‌ها مربوط به مردانی مانند پیامبران، امامان و اولیای الهی است، اما زیارتگاه‌های مربوط به زنان نیز کم نیست، ازجمله خانهٔ حضرت فاطمه زهرا در مدینه، حرم حضرت زینب و حضرت رقیه در سوریه، حرم حضرت معصومه در قم و زیارتگاه‌های امامزادگانی که زن هستند.<ref>اسحاقی، «زیارت»، ۱۳۹۵ش، ص۸۴۶.</ref> با وجود ویژگی‌های جسمانی فرد دفن‌شده در زیارتگاه، در جهان قدسی شکل‌گرفته در اماکن زیارتی، حضور روحانیِ شخص دفن‌شده در زیارتگاه، فراتر از ویژگی‌های جسمی و جنسی او در این دنیا است و آنچه توسط زیارت‌کننده درک می‌شود، شخصیت معنویِ زیارت‌شونده است. بر این اساس، مانعی برای گفت‌وگوی صمیمی زیارت‌کننده با زیارت‌شونده وجود ندارد در مناسبات میان آنها، نوعی جنسیت‌زدایی صورت می‌گیرد.<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱.]</ref>
 
=== ب) زیارت‌کننده ===
از حیث زیارت‌کنندگان نیز همواره در کنار مردان، زنان زائر حضور داشته‌اند. در برخی سفرنامه‌ها و کتاب‌ها مانند «سه روز به آخر دریا» از شاهزاده خانم جوان قاجاری، «چادر کردیم رفتیم تماشا» از عالیه خانم شیرازی و «خانم! فردا کوچ است» از سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در روزگاران گذشته به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از آغاز تا توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان را نمایش می‌دهد که در نوع خود بی‌نظیر بوده و اهمیت فوق‌العادهٔ این سفرها برای زنان مخصوصاْ سفر حج و کربلا را نشان می‌دهد. در این نوشته‌ها، به آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر نیز اشاره شده است. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، از گذشته تا کنون وجود داشته و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص131.]</ref>
 
== پوشش در فرهنگ زیارت ==
در دین اسلام، تأکید زیادی بر حفظ حجاب و پوشاندن موهای سر و تمام بدن، بدون نمایان‌شدن برجستگی‌های بدن در فرهنگ زیارت و زیاتگاه‌ها وجود دارد. مردان باید لباس‌های ساده، بدون تزیینات اضافی و مطابق شرع و عرف بپوشند و از پوشیدن لباس‌های نامتناسب خودداری کنند. برای زنان، علاوه بر این، پوشش کامل بدن، داشتن روسری و چادر و نداشتن آرایش بر صورت الزامی است. همچنین برای هر دو جنسیت، علاوه بر پوشیدگی و سادگی، پاکیزگی لباس از اهمیت بالایی برخوردار است.<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱.]</ref>
 
== کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان ==
زیارت زنانه با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژهٔ زنان، ریشه در سنت‌های دینی‌تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است.<ref>خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰.</ref> هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است، اما میزان مشارکت در آیین‌های دینی با تفاوت اندکی به نفع مردان است.<ref>Schmidt, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States, 2008, p.211-212.</ref>
 
زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمدهٔ زیارت برای زنان شامل «حاجت‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌مداری دینی» و «همذات‌پنداری با زیارت‌شونده» است.<ref>خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.</ref>
 
همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی، گونه‌های زیارت زنانه است و نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت، جایگاه ویژه‌ای دارد. زیارت زنانه می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به‌صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان دهد.<ref>خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.</ref>
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
 
== منابع ==
{{آغاز منابع}}
* آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره ۱، شماره ۲۵، ۱۴۰۲ش.
* اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
* ابن‌باز، عبدالعزیز بن عبدالله، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، به کوشش محمدبن سعید الشویعر، بیروت، دارالقاسم، ۱۴۱۸ق.
* ابن‌الحاج، محمد بن محمد، المدخل لإبن‌الحاج، به کوشش حسن احمد عبدالعال، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۴ق.
* ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمدهارون، قاهره، احیاء الکتب‌العربیه، ۱۹۷۹م.
* ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح، مکه، مکتبه الثقافه، ۱۴۱۵ق.
* اسحاقی، پیمان، «زیارت»، دانشنامه تخصصی فرهنگ سوگ شیعی، به کوشش محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
* بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۵ق.
* بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلی الإمام الجواد)، قم، مؤسسه الامام المهدی، ۱۴۱۳ق.
* پویافر، محمدرضا، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، جامعه‌شناسی ایران، دوره ۱۹، شماره ۳، ۱۳۹۷ش.
* «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
* حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
* «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار: ۴ شهریور ۱۴۰۳ش.
* خان‌محمدی، کریم و اثنی‌عشران، ندا، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، فرهنگ رضوی، دوره ۸، شماره ۴، ۱۳۹۹ش.
* راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، بی‌تا.
* زارعی سبزواری، عباسعلی، زیارت در نگاه شریعت، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
* شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الفکر، ۲۰۰۹م.
* شرنبلانی، حسن بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
* صنعانی، عبدالرزاق بن همام، مصنف عبدالرزاق، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
* طباطبایی‌یزدی، احمد بن محمد، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
* طحطاوی، احمد بن محمد، حاشیه الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، تحقیق محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
* طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ق‍م، م‍وس‍س‍ه ال‍ب‍ع‍ث‍ه م‍رک‍ز ال‍طب‍اع‍ه و ال‍ن‍ش‍ر، ۱۴۱۴ق.
* عربی، عبدالرحیم محمد، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ریاض، مکتبه الرشد، ۱۴۳۱ق.
* قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
* کمونه حسینی، سیّدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۱ش.
* گروسی، اکرم و طاووسی مسرور، سعید، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دوره ۳۰، شماره ۱۳۰، ۱۴۰۳ش.
* محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۷ق.
* موسوی مقدم، سیّدمحمد، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۳، شماره ۱، ۱۳۹۶ش.
* نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۵ق.
* واعظ جوادی، مرتضی، فلسفه زیارت و آئین آن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
* واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
* Collins-Kreiner, Noga, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, Annals of Tourism Research, 37(2), pp.440-456, 2010.
* Schmidt, Garbi, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
* Slavin, Sean, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, Body & Society, 9(3), pp.2-18, 2003.
{{پایان منابع}}
[[رده:ویکی‌جنسیت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۱۳:۰۸

جنسیت و زیارت؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های مردان و زنان در زیارت مکان‌های مقدس.

زیارت از شعائر، مناسک و آیین‌های مهم دینی است که با آداب ویژه در فرهنگ‌های گوناگون، اقوام و جنسیت‌های مختلف انجام می‌شود. زیارت در سنت‌های دینی به‌دلیل جایگاه و معنای درونی آن، دارای اهمیت بسیار است. فقهای مسلمان در طول تاریخ بر استحباب و جواز زیارت به‌طور عام و حضور زنان به‌طور خاص، فتوا داده‌اند. مؤلفه‌های تجربه زیارت مردان و زنان در ابعاد اندیشه، کنش و احساس، عوامل مهم در دسته‌بندی سنخ‌های زیارت زائران است.

مفهوم‌شناسی

زیارت در لغت به‌معنای ملاقات‌کردن،[۱] قصدکردن یا تمایل‌داشتن از دور یا نزدیک است؛ خواه این میل همراه با گرایش قلبی و نیت باشد یا نه و خواه با تعظیم و تکریم زیارت‌شونده همراه باشد یا نه.[۲] در اصطلاح اما زیارت، تمایل همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قبلی (حرکت باطنی) و نیز انس روحی و پاسداشت زیارت‌شونده است.[۳] زیارت به‌معنای ملاقات و حاضر شدن بر قبور پیامبران و امامان و بزرگان دینی همراه با رعایت آداب خاص است.[۴] زائر را نیز از آن جهت زائر می‌گویند که هنگام رفتن به زیارت، از دیگران عدول کرده و رو برمی‌گرداند.[۵]

منشأ تلقی از زیارت، همراه‌دانستن امر معنوی[۶] و امر دنیوی، در آموزه‌های اسلامی است[۷] که بر پایهٔ معرفت دینی معینی شکل می‌گیرد. زیارت از حیث درونی برای حصول اهداف معنوی انجام می‌شود و از حیث بیرونی معطوف به مکانی مقدس است.[۸]

سنخ‌شناسی زیارت

در سنخ‌شناسی زیارت به مؤلفه‌ها و ابعاد تجربهٔ زیارت در سه بعد اندیشه، کنش و احساس، توجه می‌شود. به میزانی که زائر در یک بُعد یا مؤلفه از تجربهٔ زیارت دارای تقید بیشتر باشد، یک سنخ خاص از زیارت را تجربه می‌کند. بر این اساس در سنخ‌شناسی زیارت به پنج دستهٔ مجزا توجه شده است که البته در واقعیت بیشتر به‌صورت ترکیبی مشاهده می‌شوند.[۹]

زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا

در این گونه از زیارت، زائران به باورها و اعمال سنتی اتکا دارند و در کنش‌های زیارتی خود متکی به کتاب‌های دعا و چارچوب‌های توصیه‌شده هستند.

زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا

در این سنخ، زائران در اعمال زیارتی خود به آموزه‌های فقهی و دستورات مراجع دینی پای‌بند هستند و بر انجام مناسک شرعی مانند نمازهای یومیه، آیین‌های جمعی و دعاهای رسمی تأکید دارند.

زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا

این گروه، زیارت را فرایندی عرفانی-احساسی می‌دانند که در آن، رابطه‌ای شهودی و سرشار از هیجانات دینی همانند شرم، إنابه، آرامش، سبک‌باری روحی و صمیمیت با زیارت‌شونده شکل می‌گیرد. این تجربه، هم‌زمان حاوی ابعاد معنوی مثل احساس حضور قدسی و طلب معنا و ابعاد حسی همچون واکنش به فضای معماری و نمادهای حرم است.

زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا

زائران در این دسته، زیارت را علاوه بر آثار معنوی و روحی، نتیجه لطف زیارت‌شونده به خودشان و نشانهٔ اجابت دعا و خواسته‌شان می‌نگرند. این گروه زیارت را در چارچوب رابطه‌ای دوسویه از جنس «خدمت-پاداش» تعریف می‌کنند.

زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش

این گروه از زائران، با واکاوی برخی از اعتقادات سنتی یا احکام شرعی در مورد آداب زیارت یا به‌جا آوردن نِسبی اعمال و مناسک زیارت در چارچوب معیار عقل و منطبق با معیارهای انسانی، به بازتعریف معنای زیارت می‌پردازند. تجربه زیارت برای این گروه از زائران تجربه‌ای توأم با بازاندیشی مداوم است.[۱۰]

آمار زائران

شناخته‌شده‌ترین زیارت نزد مسلمانان، حج است و گاهی تا ۳ میلیون زائر از سراسر جهان برای انجام این واجب اسلامی، در شهر مکه حضور می‌یابند. همچنین پیاده‌روی اربعین با هدف زیارت مرقد امام حسین در بیستم ماه صفر، پرجمعیت‌ترین زیارت سالانه در جهان است. در ماه صفر سال ۱۴۰۳ش بیش از ۲۱ میلیون زائر از سراسر جهان به زیارت حرم امام حسین در کربلا رفتند که از میان آنها بیش از ۳ میلیون زائر، از ایران بودند.[۱۱] همچنین هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به زیارت حرم امام رضا در شهر مشهد سفر می‌کنند. ایرانیان و به‌ویژه مسلمانان شیعه، در طول سال و به مناسبت‌های گوناگون به زیارتگاه‌ها می‌روند.[۱۲]

دیدگاه‌های نظری

زیارت، امری مشترک بین مردان و زنان است، اما در جامعه‌شناختی و روان‌شناسی تفاوت‌هایی میان زیارت مردانه و زنانه بیان شده است که تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و روانی شکل می‌گیرد.

جنسیت‌پذیری زیارت از منظر جامعه‌شناسی

از نظر جامعه‌شناختی تمایزات تجربهٔ زیارت زنان و مردان تحت‌تأثیر نقش‌های جنسیتی و انتظارات و ساختارهای اجتماعی، دسترسی و محدودیت‌های ساختاری، شیوه‌های مشارکت جمعی و انگیزه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند. این تفاوت‌ها نشان‌دهندهٔ تنوع در نگرش‌ها و رفتارهای دینی زنان و مردان است.[۱۳]

جنسیت‌پذیری زیارت از منظر روان‌شناسی

از نظر روان‌شناختی، انگیزه‌ها و شیوه‌های عاطفی و معنوی زیارت، شیوه‌های ابراز دینداری، تجربه زیارت و تاب‌آوری روانی در سفرهای زیارتی نیز بین زنان و مردان متفاوت است. این تفاوت‌ها لزوماً به‌معنای برتری یک جنسیت بر دیگری نیست، بلکه بیانگر شیوه‌های مختلف ارتباط با امر مقدس و تجربهٔ معنویت در زندگی است.[۱۴]

زیارت در اسلام

در اسلام، حضور مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارد، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد.[۱۵]

زیارت در قرآن

قرآن در آیهٔ ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیهٔ ۶۴ سوره نساء، آیهٔ ۸۴ سوره توبه، آیات ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیهٔ ۱۰۰ سوره نساء دربارهٔ زیارت قبور، مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیهٔ ۲ سوره مائده، آیهٔ ۳۲ سوره حج و آیهٔ ۱۵۸ سوره بقره نیز به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است که فقهای معاصر، زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر به‌حساب می‌آورند.[۱۶]

زیارت در روایات

روایات متعددی بر جواز یا استحباب زیارت، دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا هر جمعه قبر حمزه سیدالشهدا را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه[۱۷] و علمای اهل‌سنت[۱۸] برای جواز زیارت‌رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند.

در روایت دیگری رسول خدا چگونگی زیارت‌کردن را به همسرش عایشه یاد داده است.[۱۹] در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت.[۲۰] در روایتی آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت.[۲۱] پیامبر نیز با مشاهدهٔ زنان زیارت‌کنندهٔ قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.[۲۲]

هیچ روایتی از پیامبر مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به‌طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به‌طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.[۲۳]

زیارت در فقه شیعه

در میان فقهای شیعه، در خصوص حکم فقهی زیارت قبور توسط زنان، سه دیدگاه شامل جواز،[۲۴] استحباب و کراهت وجود دارد.[۲۵] بیشتر فقیهان شیعه قائل به استحباب زیارت قبور از سوی زنان هستند.[۲۶] برخی فقها همانند نراقی استحباب زیارت را مشروط به صبر، عدم بی‌تابی و خالی‌بودن از مفسده دانسته‌اند.[۲۷] بعضی مانند محقق حلی با استناد به اولویت حفظ حجاب و پرهیز از دیده‌شدن توسط نامحرمان، به کراهت زیارت توسط زنان فتوا داده‌اند.[۲۸] روشن است که در اینجا، حکم به کراهت مربوط به ذات عمل زیارت زنان نیست، بلکه ناظر به شرایط اجتماعی و محفوظ‌ماندن زنان است؛ به همین دلیل، محقق حلی با استدلال به سیرهٔ عملی حضرت فاطمه زهرا در زیارت قبر حمزه سیدالشهدا و نیز رفتار عایشه در زیارت قبر برادرش، ابتدا جواز را اثبات می‌کند، اما با تبیین اصل اولویت پوشیدگی و صیانت زنان، گرایش به کراهت را ترجیح می‌دهد.[۲۹]

زیارت در فقه اهل سنت

از فقهای شافعی برخی قائل به عدم جواز زیارت زنان هستند.[۳۰] در فقه مالکی، دلیل منع زیارت قبور توسط زنان به‌ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان دانسته شده است.[۳۱] برخی فقهای حنبلی نیز رفتن زنان به زیارت قبور به جز زیارت قبر رسول خدا را حرام دانسته‌اند.[۳۲] حنفی‌ها همچون محمد بن احمد شربینی، حکم فقهی زیارت‌رفتن را برای مردان و زنان یکسان می‌دانند و گاهی برای زنان همانند مردان، قائل به استحباب هستند.[۳۳] روشن است که در فقه اهل‌سنت نیز تلویحاً فتوا به کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.[۳۴]

تمایزات جنسیتی در الگوهای زیارت

در فرهنگ زیارت، دو مؤلفهٔ جنسیتی قابل تحقق است:[۳۵]

الف) زیارت‌شونده

بیشتر زیارتگاه‌ها مربوط به مردانی مانند پیامبران، امامان و اولیای الهی است، اما زیارتگاه‌های مربوط به زنان نیز کم نیست، ازجمله خانهٔ حضرت فاطمه زهرا در مدینه، حرم حضرت زینب و حضرت رقیه در سوریه، حرم حضرت معصومه در قم و زیارتگاه‌های امامزادگانی که زن هستند.[۳۶] با وجود ویژگی‌های جسمانی فرد دفن‌شده در زیارتگاه، در جهان قدسی شکل‌گرفته در اماکن زیارتی، حضور روحانیِ شخص دفن‌شده در زیارتگاه، فراتر از ویژگی‌های جسمی و جنسی او در این دنیا است و آنچه توسط زیارت‌کننده درک می‌شود، شخصیت معنویِ زیارت‌شونده است. بر این اساس، مانعی برای گفت‌وگوی صمیمی زیارت‌کننده با زیارت‌شونده وجود ندارد در مناسبات میان آنها، نوعی جنسیت‌زدایی صورت می‌گیرد.[۳۷]

ب) زیارت‌کننده

از حیث زیارت‌کنندگان نیز همواره در کنار مردان، زنان زائر حضور داشته‌اند. در برخی سفرنامه‌ها و کتاب‌ها مانند «سه روز به آخر دریا» از شاهزاده خانم جوان قاجاری، «چادر کردیم رفتیم تماشا» از عالیه خانم شیرازی و «خانم! فردا کوچ است» از سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در روزگاران گذشته به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از آغاز تا توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان را نمایش می‌دهد که در نوع خود بی‌نظیر بوده و اهمیت فوق‌العادهٔ این سفرها برای زنان مخصوصاْ سفر حج و کربلا را نشان می‌دهد. در این نوشته‌ها، به آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر نیز اشاره شده است. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، از گذشته تا کنون وجود داشته و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.[۳۸]

پوشش در فرهنگ زیارت

در دین اسلام، تأکید زیادی بر حفظ حجاب و پوشاندن موهای سر و تمام بدن، بدون نمایان‌شدن برجستگی‌های بدن در فرهنگ زیارت و زیاتگاه‌ها وجود دارد. مردان باید لباس‌های ساده، بدون تزیینات اضافی و مطابق شرع و عرف بپوشند و از پوشیدن لباس‌های نامتناسب خودداری کنند. برای زنان، علاوه بر این، پوشش کامل بدن، داشتن روسری و چادر و نداشتن آرایش بر صورت الزامی است. همچنین برای هر دو جنسیت، علاوه بر پوشیدگی و سادگی، پاکیزگی لباس از اهمیت بالایی برخوردار است.[۳۹]

کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان

زیارت زنانه با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژهٔ زنان، ریشه در سنت‌های دینی‌تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است.[۴۰] هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است، اما میزان مشارکت در آیین‌های دینی با تفاوت اندکی به نفع مردان است.[۴۱]

زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمدهٔ زیارت برای زنان شامل «حاجت‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌مداری دینی» و «همذات‌پنداری با زیارت‌شونده» است.[۴۲]

همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی، گونه‌های زیارت زنانه است و نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت، جایگاه ویژه‌ای دارد. زیارت زنانه می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به‌صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان دهد.[۴۳]

پانویس

  1. ↑ راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، بی‌تا، ص387.
  2. ↑ کمونه حسینی، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، 1371ش، ص15؛ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص۳۲۰.
  3. ↑ واعظ جوادی، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.
  4. ↑ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص305 و 319.
  5. ↑ ابن‌فارس، مقیاس اللغه، 1979م، ج3، ص36.
  6. ↑ Slavin, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, 2003, p.65.
  7. ↑ ازرقی، اخبارمکه، 1415ق، ص437.
  8. ↑ ollins-Kreiner, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, 2010, p.440.
  9. ↑ پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.
  10. ↑ پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.
  11. ↑ «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا.
  12. ↑ «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا.
  13. ↑ آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۲-۱۲۰.
  14. ↑ آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۶-۱۲۴.
  15. ↑ بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹؛ طحطاوی، حاشیه الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، ۱۴۱۸ق، ص۶۲۰.
  16. ↑ موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص102-108.
  17. ↑ بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.
  18. ↑ شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ قشیری نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.
  19. ↑ قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، بی‌تا، ج۲، ص۷۱.
  20. ↑ صنعانی، مصنف عبدالرزاق، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰.
  21. ↑ واقدی، ۱۴۰۹ق، المغازی، ج۱، ص۳۱۳–۳۱۴.
  22. ↑ شربینی، مغنی المحتاج، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۳۶۵.
  23. ↑ زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.
  24. ↑ اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ج۲، ص۴۸۹.
  25. ↑ بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.
  26. ↑ بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.
  27. ↑ نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۳۲۰؛ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۴۳.
  28. ↑ بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.
  29. ↑ محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۰–۳۳۹.
  30. ↑ عربی، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق، ص۳۵۰.
  31. ↑ ابن‌الحاج، المدخل لإبن‌الحاج، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.
  32. ↑ ابن‌باز، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.
  33. ↑ شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۸۰.
  34. ↑ موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۲-۱۰۱.
  35. ↑ گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۲۹.
  36. ↑ اسحاقی، «زیارت»، ۱۳۹۵ش، ص۸۴۶.
  37. ↑ گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱.
  38. ↑ گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص131.
  39. ↑ گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱.
  40. ↑ خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰.
  41. ↑ Schmidt, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States, 2008, p.211-212.
  42. ↑ خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.
  43. ↑ خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.

منابع

  • آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره ۱، شماره ۲۵، ۱۴۰۲ش.
  • اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
  • ابن‌باز، عبدالعزیز بن عبدالله، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، به کوشش محمدبن سعید الشویعر، بیروت، دارالقاسم، ۱۴۱۸ق.
  • ابن‌الحاج، محمد بن محمد، المدخل لإبن‌الحاج، به کوشش حسن احمد عبدالعال، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۴ق.
  • ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمدهارون، قاهره، احیاء الکتب‌العربیه، ۱۹۷۹م.
  • ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح، مکه، مکتبه الثقافه، ۱۴۱۵ق.
  • اسحاقی، پیمان، «زیارت»، دانشنامه تخصصی فرهنگ سوگ شیعی، به کوشش محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
  • بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۵ق.
  • بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلی الإمام الجواد)، قم، مؤسسه الامام المهدی، ۱۴۱۳ق.
  • پویافر، محمدرضا، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، جامعه‌شناسی ایران، دوره ۱۹، شماره ۳، ۱۳۹۷ش.
  • «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
  • «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار: ۴ شهریور ۱۴۰۳ش.
  • خان‌محمدی، کریم و اثنی‌عشران، ندا، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، فرهنگ رضوی، دوره ۸، شماره ۴، ۱۳۹۹ش.
  • راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، بی‌تا.
  • زارعی سبزواری، عباسعلی، زیارت در نگاه شریعت، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
  • شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الفکر، ۲۰۰۹م.
  • شرنبلانی، حسن بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • صنعانی، عبدالرزاق بن همام، مصنف عبدالرزاق، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
  • طباطبایی‌یزدی، احمد بن محمد، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
  • طحطاوی، احمد بن محمد، حاشیه الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، تحقیق محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
  • طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ق‍م، م‍وس‍س‍ه ال‍ب‍ع‍ث‍ه م‍رک‍ز ال‍طب‍اع‍ه و ال‍ن‍ش‍ر، ۱۴۱۴ق.
  • عربی، عبدالرحیم محمد، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ریاض، مکتبه الرشد، ۱۴۳۱ق.
  • قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • کمونه حسینی، سیّدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۱ش.
  • گروسی، اکرم و طاووسی مسرور، سعید، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دوره ۳۰، شماره ۱۳۰، ۱۴۰۳ش.
  • محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۷ق.
  • موسوی مقدم، سیّدمحمد، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۳، شماره ۱، ۱۳۹۶ش.
  • نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۵ق.
  • واعظ جوادی، مرتضی، فلسفه زیارت و آئین آن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
  • واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
  • Collins-Kreiner, Noga, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, Annals of Tourism Research, 37(2), pp.440-456, 2010.
  • Schmidt, Garbi, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
  • Slavin, Sean, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, Body & Society, 9(3), pp.2-18, 2003.
برگرفته از «https://fa.gender.wiki/w/index.php?title=جنسیت_و_زیارت&oldid=42078»