پرش به محتوا

سفر زیارتی: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌جنسیت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
جز حمید گلزار صفحهٔ پیش‌نویس:سفر زیارتی را بدون برجای‌گذاشتن تغییرمسیر به سفر زیارتی منتقل کرد
 
(۱۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<big>'''سفر زیارتی'''</big>؛ عزیمتی باطنی یا ظاهری به اماکن مذهبی.<br>
{{درشت|'''سفر زیارتی'''}}؛ سفر با انگیزهٔ دینی و به قصد بازدید از یک مکان مقدس.


سفر زیارتی به‌عنوان پدیده‌ای دینی-فرهنگی، در ادیان ابراهیمی همانند اسلام، مسیحیت، یهودیت و غیرابراهیمی مانند زرتشت، هندوئیسم و بودیسم توسط زنان و مردان انجام می‌شود. دیدگاه‌های نظری زیارت را هم به مثابه فرآیند فردی تحول معنوی، هم نظام جمعی مناسک‌محور و هم شبکه‌ای از نمادهای واسط درک می‌کنند که در تعامل با یکدیگر، ابعاد مختلف این پدیده را روشن می‌سازند. از منظر جنسیت، این سفرها اغلب بازتاب‌دهنده‌ بازتولید هویت‌های جنسیتی، محدودیت‌ها یا فرصت‌های جنسیتی و تجربیات متفاوت زنان و مردان از فضای قدسی هستند.
سفر زیارتی، به عنوان پدیده‌ای دینی-فرهنگی، در ادیان مختلف از جمله ادیان ابراهیمی و غیرابراهیمی توسط زنان و مردان انجام می‌شود. دیدگاه‌های نظری، سفر زیارتی را به عنوان فرایند تحول معنوی فردی، نظام جمعی مناسک‌محور و شبکه‌ای از نمادهای فرهنگی، فهم می‌کنند. از منظر جنسیتی، این سفرها انعکاسی از بازتولید هویت‌های جنسیتی، محدودیت‌ها یا فرصت‌های جنسیتی و نیز تجربیات متفاوت زنان و مردان از مکان‌های مقدس هستند.


==مفهوم‌شناسی==
== مفهوم‌شناسی ==
در تمامی دائره‌المعارف‌های دینی همانند دائره‌المعارف از گنگ تا گریسلند<ref>Davidson and et. al., Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p. xvii.</ref>، دائره‌المعارف جودائیکا<ref>Hyman, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, 2007, p. 154.</ref>، دائره‌المعارف نیو کاتولیک<ref>Polan, pilgrimages New Catholic Encyclopedia, 2003, p. 324.</ref>، دائره‌المعارف اسلام<ref>Meri, Ziyâra , Encyclopedia of Islam, 1986, P. 524.</ref>، دائره‌المعارف قرآن<ref>Hawting, Pilgrimage, Encyclopedia of Quran, 2004, p.91.</ref>، دائره‌المعارف دین و اخلاق<ref>Pinches, Pilgrimage, Encyclopedia of Religion and Ethics, 1917, p. 12.</ref>، دائره‌المعارف بودیسم<ref>Trainor, pilgrimage , Encyclopedia of Buddhism, 2004, p.651.</ref> و دائره‌المعارف هندوئیسم<ref>Constance and et. al., Rayan, Pilgrimage , Encyclopedia of Hinduism, 2007, p.328.</ref> که در آنها مدخل زیارت وجود دارد، بر عنصر سفر به عنوان یکی از ارکان اصلی زیارت تأکید شده است.<ref>[[شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۴.|https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368]]</ref>
در تمامی دائرةالمعارف‌های دینی همانند دائرةالمعارف از گنگ تا گریسلند،<ref>Davidson and et. al. , Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p. xvii.</ref> دائرةالمعارف جودائیکا،<ref>Hyman, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, 2007, p. 154.</ref> دائرةالمعارف نیو کاتولیک،<ref>Polan, pilgrimages New Catholic Encyclopedia, 2003, p. 324.</ref> دائرةالمعارف اسلام،<ref>Meri, Ziyâra , Encyclopedia of Islam, 1986, P. 524.</ref> دائرةالمعارف قرآن،<ref>Hawting, Pilgrimage, Encyclopedia of Quran, 2004, p.91.</ref> دائرةالمعارف دین و اخلاق،<ref>Pinches, Pilgrimage, Encyclopedia of Religion and Ethics, 1917, p. 12.</ref> دائرةالمعارف بودیسم<ref>Trainor, pilgrimage , Encyclopedia of Buddhism, 2004, p.651.</ref> و دائرةالمعارف هندوئیسم<ref>Constance and et. al., Rayan, Pilgrimage , Encyclopedia of Hinduism, 2007, p.328.</ref> که در آنها مدخل زیارت وجود دارد، بر عنصر سفر به‌عنوان یکی از ارکان اصلی زیارت تأکید شده است.<ref>[https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368 شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۴.]</ref>
زیارت به عنوان الگوی ساختاریافته سفر مذهبی شناخته می‌شود که ابژه زیارت نقش محوری در تعریف و کارکرد آن ایفا می‌کند. سفر زیارتی، عزیمتی باطنی یا ظاهری است که به‌طور خاص با انگیزه دینی در جهت بازدید از این ابژه و تجربه آن انجام می‌پذیرد.<ref>Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p. 54.</ref>  سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدس، یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین انواع سفر در تاریخ بشر و بخش جدانشدنی دنیای باستان بوده‌اند که احتمالاً به نخستین روزهای شکل‌گیری ادیان بزرگ جهان بازمی‌گردد.<ref>[[شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۶.|https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368]]</ref>  این نوع سفر، سفری مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سرای دل آغاز می‌شود، از راه دل عبور می‌کند و سرانجام نیز در منزل دل به مقصد و مقصود می‌رسد و بار بر زمین می‌نهد.<ref>جوادی عاملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۷.</ref>


==انگیزه سفر==
زیارت به‌عنوان الگوی ساختاریافتهٔ سفر مذهبی شناخته می‌شود که ابژهٔ زیارت، نقش محوری در تعریف و کارکرد آن ایفا می‌کند. سفر زیارتی، عزیمتی باطنی یا ظاهری است که به‌طور خاص با انگیزهٔ دینی در جهت بازدید از این ابژه و تجربهٔ آن انجام می‌پذیرد.<ref>Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p. 54.</ref>
هدف اصلی سفر به مقصدی اشاره دارد که انگیزه محوری و اولیه سفر را شکل می‌دهد. می‌توان اهداف سفر را به صورت علمی در هشت دسته اصلی گردش و تفریح، دیدار دوستان و بستگان، زیارت، درمان، خرید، آموزش، کسب‌وکار و مأموریت شغلی  و سایر اهداف طبقه‌بندی کرد.<ref>نتايج آمارگيري از گردشگران ملي، ۱۴۰۰ش، ص۱۲.</ref>  تفریحات پیش از انقلاب اسلامی عمدتاً جنبه مردانه داشته و تفریحات زنان، در سطح شرکت در مهمانی‌ها، مجالس مذهبی زنانه و حمام و از منظر سفر در سطح رفتن به زیارت محدود می‌شد.<ref>[[پوراحمد و سالاروندیان، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، 1391ش، ص58-57.|https://jwdp.ut.ac.ir/article_29482.html]]</ref>
بیشترین سفرهای بومی با اقامت شبانه در فصل بهار سال ۱۴۰۳ش، با هدف دیدار دوستان و بستگان (۵۹%)، گردش و تفریح (۲۳%)، درمان (۸%) و زیارت (۷%) انجام پذیرفته است. سفرهای با اهداف فوق در بین زنان و مردان حدود ۹۷% از سفرها را تشکیل داده است. حدود ۳% از سفرها با سایر اهداف نظیر آموزش، خرید و کسب و کار انجام شده است.<ref>[[«مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب.|https://www.entekhab.ir/fa/news/854344/]]</ref>


==تحولات آماری==
سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدس، از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین انواع سفر در تاریخ بشر هستند که احتمالاً به نخستین روزهای شکل‌گیری ادیان بزرگ جهان بازمی‌گردد.<ref>[https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368 شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۶.]</ref> این نوع سفر، سفری مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سرای دل آغاز می‌شود، از راه دل عبور می‌کند و سرانجام نیز در منزل دل به مقصد و مقصود می‌رسد و بار بر زمین می‌نهد.<ref>جوادی عاملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۷.</ref>
براساس تحقیقات ژورنال بین‌المللی گردشگری زیارتی در سال ۲۰۱۷م نشان می‌دهد حدود ۳۰۰ تا ۳۳۰ میلیون گردشگر هر ساله به اماکن زیارتی مهم جهان سفر‌ می‌کنند. این تعداد گردشگران تقریباً با ۶۰۰میلیون سفر زیارتی ملی و بین‌المللی در خاورمیانه با میانگین رشد سالانه ۱۰درصدی به‌عنوان قلب جهان اسلام، سهم قابل توجهی دارند.<ref>[[شمسی، «گردشگری مذهبی چیست، بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما.|https://www.qotbnama.com/tourism-hospitality/tarvel-and-tourism-market/religious-tourism]]</ref> 
===عربستان سعودی===
هر سال بیش از ۳ میلیون زائر از سراسر جهان به شهر مکه و مکان‌های مذهبی آن همانند خانه کعبه، مسجدالنبی، مسجدالحرام و قدمگاه ابراهیم سفر می‌کنند.<ref>مکارم‌شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ص۱۵.</ref>  آمارهای سفر زیارتی سال ۲۰۲۵م در عربستان سعودی نشان می‌دهد که از مجموع ۱,۶۷۳,۲۳۰ زائر حج، ۸۷۷,۸۴۱ نفر (۵۲.۵%) مرد و ۷۹۵,۳۸۹ نفر (۴۷.۵%) زن بودند که بیانگر تعادل نسبی جنسیتی در این سفر زیارتی است.<ref>[[«اخبار اقتصادی عربستان سعودی – جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه.|https://economic.mfa.ir/portal/newsview/769238]]</ref>  در میان زائران ایرانی که تعدادشان به ۸۱,۴۵۰ نفر می‌رسید، سهم زنان با ۴۴,۵۰۰ نفر (۵۴%) نسبت به مردان با ۳۶,۹۵۰ نفر (۴۶%) بیشتر بود و کاهش یک درصدی سهم مردان نسبت به سال گذشته را نشان می‌داد.<ref>[[بیات، «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، وب‌سایت ایرنا.|https://www.irna.ir/news/85820439/]]</ref>
===عراق===
در اربعین سال ۲۰۲۴م بیش از ۲۱ میلیون و ۴۸۰ هزار و ۵۲۵ زائر از سراسر جهان به شهر عراق و عتبات مقدس سفر کردند. در اربعین سال مذکور ۳ میلیون و ۲۸۰ هزار و ۱۶۹ نفر از ایران به زیارت بارگاه امام حسین(ع) رفتند.<ref>[[«حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، وب‌سایت ایرنا.|https://www.irna.ir/news/85578453/1403]]</ref> مردان با سهم ۶۲% معادل ۱ میلیون و 861 هزار و 951 نفر در ثبت‌نام پیشتاز بوده‌اند، در حالیکه سهم زنان ۳۷% برابر با ۱ میلیون و 127 هزار و 943 نفر بوده است.<ref>[[«ثبت‌نام مرد ۱۰۳ ساله و نوزاد ۱۷ روزه برای اربعین ۱۴۰۳»، وب‌سایت عصر ایران.|https://www.asriran.com/fa/news/992107/1403]]</ref>
===ایران===
در ایران، حرم امام رضا(ع) در مشهد با جذب سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر مهم‌ترین مقصد زیارتی کشور محسوب می‌شود و در رتبه‌بندی سفرهای زیارتی داخلی، همواره در جایگاه اول یا دوم قرار دارد. شهر قم نیز با میزبانی میلیون‌ها زائر در سال، به ویژه در مناسبت‌هایی مانند نیمه شعبان، جایگاه هفتم یا بالاتر را در سفرهای زیارتی به خود اختصاص داده است. در طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳ش در شهر مشهد و قم، ۸ تا ۱۱% مسافران در فصل بهار و ۱۴ تا ۱۶% در فصل تابستان به این شهرها سفر کرده‌اند که میزان فراوانی از کل سفرهای کل کشور است.<ref>[[رضوی‌زاده، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، ۱۳۹۶ش، ص۵۹۷.|https://jisr.ut.ac.ir/article_65250.html]]</ref>  شمار زیادی از مردم نیز به دیگر زیارتگاه‌ها همانند قدمگاه امام رضا(ع) در نیشابور و بیت‌النور به‌عنوان قدمگاه حضرت معصومه(س) در قم یا نظایر آن سفر می‌کنند<ref>[[خان‌محمدی و مؤذن، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، ۱۳۹۴ش، ص۱۰.|https://www.farhangerazavi.ir/article_45934.html]]</ref>؛ به‌طوری‌که مجموع زائران در سطح کشور حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شوند.<ref>[[«تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا.|https://fa.shafaqna.com/news/2017861/]]</ref>


==دیدگاه‌ها==
== انگیزه سفر ==
براساس دیدگاه فرآیندی-تفسیری وایدرکر و توجه به بُعد فردی و روان‌شناختی، زیارت را سفر آیینی تحول‌آفرین با یک هدف مقدس می‌داند که فرد را از طریق فرآیندهای درونی به بینش‌های جدید و رستگاری می‌رساند.<ref>Wiederkehr, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, 2001, p.56.</ref> در مقابل، روبر لانکوار با رویکرد جامعه‌شناختی و توجه به به بُعد جمعی و نهادی بر سازمان‌یافتگی زیارت در نظام پیچیده‌ای از رمزها، آیین‌ها و رفتارهای نهادی تأکید دارد. النکوار بر وجه معنایی و مناسکی مبتنی بر دین در زیارت و سفر مذهبی تأکید دارد و آن را در پیوند با ابژه زیارت (شی یا رویداد یا مکان) می‌داند.<ref>لانکوار، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ۱۳۸۱ش، ص۳۸.</ref>
هدف اصلی سفر، به مقصدی اشاره دارد که انگیزهٔ محوری و اولیهٔ سفر را شکل می‌دهد. اهداف سفر به‌صورت علمی در هشت دستهٔ اصلی شامل گردش و تفریح، دیدار دوستان و بستگان، زیارت، درمان، خرید، آموزش، کسب‌وکار و مأموریت شغلی و سایر اهداف طبقه‌بندی می‌شود.<ref>نتایج آمارگیری از گردشگران ملی، ۱۴۰۰ش، ص۱۲.</ref>
جاستین دگانس با تکمیل این دیدگاه‌ها و از منظر بُعد نمادین زیارت، ابژه‌های زیارتی را نه دارای ارزش ذاتی، بلکه به عنوان واسطه‌هایی برای تجربه نیروهای ماورایی تحلیل می‌کند.<ref>Digance, “Pilgrimage at Contested Sites”, 2003, p.149.</ref> 
ادیت ترنر نیز در چارچوب نظریه آیین گذار نیز سفر زیارتی را فرآیندی سه مرحله‌ای تحلیل می‌کند. ۱) مرحله جدایی به معنای جدایی فیزیکی و روانی از زندگی روزمره، ۲) مرحله آستانه‌ای به معنای تجربه امر قدسی در فضای زیارتگاه و شکل‌گیری جامعه بی‌ساختار زائران و ۳) مرحله بازگشت به معنای بازگشت به جامعه با هویت متحول شده و منزلت جدید. این مدل نشان می‌دهد سفر زیارتی صرفاً یک جابجایی جغرافیایی نیست، بلکه گذاری نمادین برای تحول معنوی فرد است.<ref>Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, 1978, p.7.</ref>


==مقاصد سفر زیارتی==
در ایران پیش از انقلاب اسلامی، تفریحات عمدتاً جنبهٔ مردانه داشته و تفریحات زنان، در سطح شرکت در مهمانی‌ها، مجالس مذهبی زنانه و حمام و از منظر سفر در سطح رفتن به زیارت محدود می‌شد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_29482.html پوراحمد و سالاروندیان، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، 1391ش، ص57-58.]</ref> این در حالی است که بر اساس آمارهای رسمی در ایران، بیشترین سفرهای بومی با اقامت شبانه در فصل بهار سال ۱۴۰۳ش، با هدف دیدار دوستان و بستگان (۵۹٪)، گردش و تفریح (۲۳٪)، درمان (۸٪) و زیارت (۷٪) انجام پذیرفته است. سفرهای با اهداف فوق در بین زنان و مردان حدود ۹۷٪ از سفرها را تشکیل داده است. حدود ۳٪ از سفرها با سایر اهداف نظیر آموزش، خرید و کسب‌وکار انجام شده است.<ref>[https://www.entekhab.ir/fa/news/854344/ «مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب.]</ref>
مکان مقدس به فضایی فیزیکی اطلاق می‌شود که از نظر دینی، معنوی یا فرهنگی برای یک جامعه باورمند، ارزشی فرامادی دارد و به‌عنوان محل تجلی امر قدسی، ارتباط با الوهیت یا یادبود شخصیت‌های مذهبی شناخته می‌شود. این مکان‌ها اغلب با آیین‌ها، اسطوره‌ها یا رویدادهای معجزه‌آسا پیوند خورده‌اند و کارکردهای زیارتی، عبادی و اجتماعی همانند حج، نذر یا تجربه جمعی معنویت را تسهیل می‌کنند.<ref>Nieminen, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, 2012, p.25.</ref>
مقاصد زیارتی معمولاً شامل معابد و مکان‌های مقدس، مزارهای پیشوایان و افراد مقدس، مکان‌های طبیعی دارای تقدس و اماکن مرتبط با زندگی و فعالیت شخصیت‌های مذهبی است.<ref>Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p.54.</ref>  گاه حتی اشیای معجزه‌آور، نقوش یا آثار خاص<ref>لانکوار، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ۱۳۸۱ش، ص۵۳.</ref> و نیز پدیده‌هایی مانند چاه‌ها، چشمه‌ها، سرداب‌های محلی، سنگ‌ها و درخت‌های مقدس به‌عنوان مقصد سفر زیارتی مورد توجه زائران اعم از زنان و مردان قرار می‌گیرند.<ref>Griffin and Razaq, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, 2017, p.5.</ref>
===ادیان ابراهیمی===
ادیان ابراهیمی در الهیات سفر زیارتی، اگرچه تفاوت‌هایی دارند، اما همگی بر سه عنصر مشترکِ تقدس مکان، تجربه امر قدسی، و تأثیرات اجتماعی-روانی زیارت تأکید می‌کنند. این مقاصد نه تنها کارکرد دینی، بلکه نقش مهمی در بازتولید هویت‌های جنسیتی، تقسیم‌بندی نقش‌های مذهبی براساس جنسیت و تداوم سنت‌های مذهبی جنسیت‌محور ایفا می‌کنند.<ref>جنکینز، هویت اجتماعی، ۱۳۸۱ش، ص۲۶۰-۲۵۵.</ref>
====اسلام====
در اسلام نمونه بارز آن برای زنان و مردان، عربستان سعودی شامل شهرهای مکه و مدینه، به‌ویژه قبرستان بقیع به‌عنوان مدفن چهار امام شیعه می‌باشد.<ref>ابن‌‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۳۷.</ref>  در عراق، شهرهای مقدس کربلا (حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل‌العباس(ع))، نجف (حرم امام علی(ع))، سامرا (حرم امام هادی(ع) و امام عسکری(ع))، کاظمین (حرم امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)) و کوفه (مسجد کوفه) به‌عنوان اصلی‌ترین کانون‌های سفر زیارتی جهان تشیع محسوب می‌گردند. در ایران نیز شهر مشهد با وجود حرم مطهر امام رضا(ع) و شهر قم با وجود حرم حضرت معصومه(س)، شهر شیراز و شهر ری به ترتیب با وجود حرم شاهچراغ و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به‌عنوان مهم‌ترین قطب سفر زیارتی کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند.<ref>غلامی جلیسه، «چاپ نوشت (3): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۹.</ref>
در اسلام بر سر به قصد زیارت مکان‌های مذهبی تأکید شده است و جز افراد محدودی همچون ابن تیمیه که زیارت را بدعت و سفر زیارتی را حرام دانسته است<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref>، فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> سفر به قصد زیارت را جایز دانسته‌اند.<ref>اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۹.</ref> هیچ روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.
زنان در سفر زیاتی به مکان‌های مذهبی، تجربه خود را از طریق چهار فرآیند کلیدی «خودتعلیقی» برای رهایی از محدودیت‌های جنسیتی، «مشروعیت‌‌‌یابی» با استناد به الگوهای زنانه در تاریخ تشیع، «غیبت مشروع» از فضای رسمی برای خلق فضاهای خودمختار، و «عاملیت در گفتمان ظهور» برای بازتعریف نقش‌های جنسیتی  بازمی‌سازند. این مناسک، هم ساختارهای جنسیتی را به چالش می‌کشد و هم اشکال جدیدی از سوژگی زنانه را در چارچوب مذهبی ممکن می‌سازد.<ref>[[آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۷.|https://www.m-begha.ir/article_191987.html]]</ref>
====مسیحیت====
زیارت و سفر زیارتی یکی از اصول و سنت‌ها برای پیروان آیین مسیحیت و به خصوص کاتولیک‌ها است. سفر زیارتی در قرون وسطی برای زنان دهقان نه تنها فرصتی برای رهایی موقت از ستم فئودال‌ها بود، بلکه فضایی بی‌نظیر برای کسب استقلال نسبی در سفرهای طولانی مانند مسیر سانتیاگو محسوب می‌شد. اگرچه این سفرها با چالش‌های جنسیتی همراه بود، اما به زنان امکان می‌داد نقش‌های سنتی را پشت سر گذارند و هویت دینی مستقلی برای خود بسازند.<ref>Cain, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, 2010, p.108-109.</ref> کلیسای مقبره مقدس در اورشلیم به‌عنوان مکان رستاخیز، عمدتاً بر روایت مردانه مسیح متمرکز است، در حالیکه مکان‌های مرتبط با مریم مقدس (لورد، فاتیما) به کانون‌های زیارتی زنان تبدیل شده‌اند. سانتیاگو دِ کومپوستلا در اسپانیا، با تأکید بر سنت یعقوب، الگوی زیارتی مردانه را تقویت می‌کند، اما در عمل شاهد مشارکت چشمگیر زنان زائر بوده است. واتیکان به‌عنوان مرکز قدرت مردانه کلیسای کاتولیک، در تقابل با زیارتگاه‌های ماریانی قرار می‌گیرد که به زنان فضایی برای ابراز دینداری می‌دهند.<ref>Vukoniã, “Sacred Places and Tourism in the Roman Catholic Tradition”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, 2006, p. 243.</ref>
====یهودیت====
سفر زیارتی به زیارتگاه‌های یهودیت مانند اورشلیم، دیوار ندبه و کوه سینا، ساختارهای جنسیتی سنتی را بازتولید می‌کنند، اما همزمان فضاهایی برای بازتعریف نقش زنان ایجاد می‌نمایند.<ref>دقیقیان، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، ۱۳۷۹ش، ص۱۳۵-۱۳۱.</ref> 
دیوار ندبه به شدت تحت کنترل نهادهای مذهبی سنتی است که عبادت زنان و مردان را به صورت جداگانه سازماندهی می‌کنند. بخش زنان تنها یک‌ششم فضای عبادتی را تشکیل می‌دهد، که نشان‌دهنده نابرابری ساختاری است. تفکیک جنسیتی در دیوار ندبه و تمرکز مردانه بر کوه سینا با تلاش‌های فمینیستی یهودی برای بازخوانی نقش زنان در این مکان‌ها مواجه شده است. سفر به زیارتگاه‌های یهودی به‌عنوان عرصه‌ای برای همبستگی و تضاد بین سنت و تجدد عمل می‌کنند و تجربه زنان در این فضاها نشان‌دهنده پویایی پیچیده‌ای است که هم بازتولید و هم مقاومت را دربرمی‌گیرد.<ref>Davidson and et. al., Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p.295.</ref>
===ادیان غیرابراهیمی===
سفرهای زیارتی در ادیان غیرابراهیمی مانند زرتشت، هندوئیسم و بودیسم با تنوعی چشمگیر در مقاصد و مناسک همراه هستند که بازتابی از نظام‌های اعتقادی و بافتارهای فرهنگی خاص هر سنت است. از منظر جنسیت، این زیارتگاه‌ها اغلب الگوهای پیچیده‌ای از مشارکت زنان را نشان می‌دهند.<ref>The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical  Publishing House, 1952, p.105-121.</ref>
====زرتشت====
سفر زیارتی به زیارتگاه‌های زرتشتی در سه دسته آتشکده‌ها مانند آتشکده بهرام یزد، زیارتگاه‌های طبیعی مانند پیر سبز چک‌چک و آرامگاه پیامبران و بزرگان زرتشتی، الگوهای جنسیتی متفاوتی را نمایش می‌دهند. در آتشکده‌ها که تحت مدیریت موبدان مرد است، زنان با محدودیت‌هایی در مناسک مرتبط با آتش مواجه هستند، اما در زیارتگاه‌های طبیعی که با عناصری مانند آب و درختان مقدس پیوند خورده‌اند، زنان نقش فعال‌تری در اجرای آیین‌های زنانه و نیایش‌های شخصی ایفا می‌کنند. مقابر مقدس نیز با وجود تقسیم کار جنسیتی همانند مطالعه متون توسط مردان و تهیه نذورات توسط زنان، فضای عمومی‌تری برای حضور زنان در سفر را فراهم می‌آورند. این تنوع نشان می‌دهد که چگونه نظام سفر زیارتی زرتشتی از سویی ساختارهای سنتی جنسیتی را حفظ می‌کند و از سوی دیگر در برخی فضاها به زنان امکان بازتعریف نقش‌های دینی را می‌دهد.<ref>[[مهرشاهی، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارتگاه‌های زرتشتیان در یزد»، ۱۳۷۹ش، ص۱۱۶-۱۱۴.|https://www.sid.ir/paper/29969/fa]]</ref>


====هندوئیسم====
== تحولات آماری ==
رود گانگا به عنوان مقدس‌ترین رود، کانون اصلی زیارت محسوب می‌شود که شهرهای واراناسی (بنارس)، اله‌آباد (پریاگ راج)، هاریدوار آجودیا و پوری و زیارتگاه‌های دیگر مهم‌ترین مقاصد زیارتی آن هستند. معابد مهمی مانند کاشی ویاشوانات در واراناسی و معبد ویروپاکشا در هامپی نیز جایگاه ویژه‌ای در زیارت هندوها دارند. امروزه مکان‌های مقدس و زیارتی به‌عنوان کانون‌های زنده‌ باورهای دینی، نقش بسزایی در حفظ و تداوم سنت‌های مذهبی مرتبط با خدایان و خدابانوان (الهه‌های متعدد)، حکیمان باستانی و قهرمانان اسطوره‌ای مرد و قهرمانان زن ایفا می‌کنند. این دوگانگی، نظام زیارتی هندو را هم حافظ سلسله مراتب جنسیتی و هم بستری برای بازتعریف نقش زنان نشان می‌دهد.<ref>[[شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۱.|https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368]]</ref> در آیین سیک، اگرچه متون مقدس بر زیارت درونی و انفسی تأکید دارند، در عمل مشارکت فعال زنان و مردان در سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدسی همچون معبد طلایی امریتسار مشاهده می‌شود.<ref>روحانی، دین سیک‌ها، ۱۳۸۸ش، ص۸۰-۷۷.</ref>
آمار ژورنال بین‌المللی گردشگری زیارتی در سال ۲۰۱۷م نشان می‌دهد حدود ۳۰۰ تا ۳۳۰ میلیون گردشگر هر ساله به اماکن زیارتی مهم جهان سفر می‌کنند. این تعداد گردشگران تقریباً با ۶۰۰ میلیون سفر زیارتی ملی و بین‌المللی در خاورمیانه با میانگین رشد سالانه ۱۰درصدی به‌عنوان قلب جهان اسلام، سهم قابل توجهی دارند.<ref>[https://www.qotbnama.com/tourism-hospitality/tarvel-and-tourism-market/religious-tourism شمسی، «گردشگری مذهبی چیست؟ بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما.]</ref>


====بودائیسم====
=== عربستان سعودی ===
چهار مکان اصلی زیارتی بوداییان، لومبینی (تولد)، بودگایا (روشن‌شدگی)، سارنات (اولین موعظه) و کوشینگار (وفات) نه تنها نقاط عطف زندگی بودا را نشان می‌دهند، بلکه بازتابی از ساختارهای جنسیتی در سنت سفر زیارتی بودایی هستند.<ref>[[شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۳۳-۱۳۲.|https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368]]</ref> در حالیکه این مکان‌ها عمدتاً تحت مدیریت مردانه و راهبان قرار دارند، زیارتگاه‌هایی مانند معبد مایادوی در لومبینی (مربوط به مادر بودا) یا پاگودای شویداگون با نقش پررنگ زنان در نذورات فضاهایی برای مشارکت زنان ایجاد کرده‌اند. این تقابل، هم حفظ سلسله مراتب جنسیتی سنتی و هم امکان بازتعریف نقش زنان در سفرهای زیارتی آیین بودا را نشان می‌دهد.<ref>Jutla, “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, 2006, p209-210.</ref>
هر سال بیش از ۳ میلیون زائر از سراسر جهان به شهر مکه و مکان‌های مذهبی آن همانند خانه کعبه، مسجدالنبی، مسجدالحرام و قدمگاه ابراهیم سفر می‌کنند.<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ص۱۵.</ref> آمارهای سفر زیارتی سال ۲۰۲۵م در عربستان سعودی نشان می‌دهد که از مجموع ۱٬۶۷۳٬۲۳۰ زائر حج، ۸۷۷٬۸۴۱ نفر (۵۲٫۵٪) مرد و ۷۹۵٬۳۸۹ نفر (۴۷٫۵٪) زن بودند که بیانگر تعادل نسبی جنسیتی در این سفر زیارتی است.<ref>[https://economic.mfa.ir/portal/newsview/769238 «اخبار اقتصادی عربستان سعودی – جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه.]</ref> در میان زائران ایرانی که تعدادشان به ۸۱٬۴۵۰ نفر می‌رسید، سهم زنان با ۴۴٬۵۰۰ نفر (۵۴٪) نسبت به مردان با ۳۶٬۹۵۰ نفر (۴۶٪) بیشتر بود و کاهش یک درصدی سهم مردان نسبت به سال گذشته را نشان می‌داد.<ref>[https://www.irna.ir/news/85820439/ بیات، «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا.]</ref>


==پانویس==
=== عراق ===
در اربعین سال ۲۰۲۴م بیش از ۲۱ میلیون و ۴۸۰ هزار و ۵۲۵ زائر از سراسر جهان به شهر عراق و عتبات مقدس سفر کردند. در اربعین سال مذکور ۳ میلیون و ۲۸۰ هزار و ۱۶۹ نفر از ایران به زیارت بارگاه امام حسین رفتند.<ref>[https://www.irna.ir/news/85578453/1403 «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> مردان با سهم ۶۲٪ معادل ۱ میلیون و ۸۶۱ هزار و ۹۵۱ نفر در ثبت‌نام پیشتاز بوده‌اند، در حالی‌که سهم زنان ۳۷٪ برابر با ۱ میلیون و ۱۲۷ هزار و ۹۴۳ نفر بوده است.<ref>[https://www.asriran.com/fa/news/992107/1403 «ثبت‌نام مرد ۱۰۳ ساله و نوزاد ۱۷ روزه برای اربعین ۱۴۰۳»، وب‌سایت عصر ایران.]</ref>
 
=== ایران ===
در ایران، حرم امام رضا در مشهد با جذب سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر مهم‌ترین مقصد زیارتی کشور محسوب می‌شود و در رتبه‌بندی سفرهای زیارتی داخلی، همواره در جایگاه اول یا دوم قرار دارد. شهر قم نیز با میزبانی میلیون‌ها زائر در سال، به‌ویژه در مناسبت‌هایی مانند نیمه شعبان، جایگاه هفتم یا بالاتر را در سفرهای زیارتی به خود اختصاص داده است. در طی سال‌های ۱۳۹۱ش تا ۱۳۹۳ش در شهر مشهد و قم، ۸ تا ۱۱٪ مسافران در فصل بهار و ۱۴ تا ۱۶٪ در فصل تابستان به این شهرها سفر کرده‌اند که میزان فراوانی از کل سفرهای کل کشور است.<ref>[https://jisr.ut.ac.ir/article_65250.html رضوی‌زاده، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، ۱۳۹۶ش، ص۵۹۷.]</ref> شمار زیادی از مردم نیز به دیگر زیارتگاه‌ها همانند قدمگاه امام رضا در نیشابور و بیت‌النور به‌عنوان قدمگاه حضرت معصومه در قم یا نظایر آن سفر می‌کنند؛<ref>[https://www.farhangerazavi.ir/article_45934.html خان‌محمدی و مؤذن، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، ۱۳۹۴ش، ص۱۰.]</ref> به‌طوری‌که مجموع زائران در سطح کشور حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شوند.<ref>[https://fa.shafaqna.com/news/2017861/ «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا.]</ref>
 
== دیدگاه‌های نظری ==
بر اساس دیدگاه فرآیندی-تفسیری وایدرکر و توجه به بُعد فردی و روان‌شناختی، زیارت را سفر آیینی تحول‌آفرین با یک هدف مقدس می‌داند که فرد را از طریق فرآیندهای درونی به بینش‌های جدید و رستگاری می‌رساند.<ref>Wiederkehr, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, 2001, p.56.</ref> در مقابل، روبر لانکوار با رویکرد جامعه‌شناختی و توجه به به بُعد جمعی و نهادی بر سازمان‌یافتگی زیارت در نظام پیچیده‌ای از رمزها، آیین‌ها و رفتارهای نهادی تأکید دارد. النکوار بر وجه معنایی و مناسکی مبتنی بر دین در زیارت و سفر مذهبی تأکید دارد و آن را در پیوند با ابژه زیارت (شیء یا رویداد یا مکان) می‌داند.<ref>لانکوار، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ۱۳۸۱ش، ص۳۸.</ref> جاستین دگانس با تکمیل این دیدگاه‌ها و از منظر بُعد نمادین زیارت، ابژه‌های زیارتی را نه دارای ارزش ذاتی، بلکه به‌عنوان واسطه‌هایی برای تجربهٔ نیروهای ماورایی تحلیل می‌کند.<ref>Digance, “Pilgrimage at Contested Sites”, 2003, p.149.</ref> ادیت ترنر نیز در چارچوب نظریهٔ آیین گذار نیز سفر زیارتی را فرآیندی سه مرحله‌ای تحلیل می‌کند.
# مرحلهٔ جدایی به‌معنای جدایی فیزیکی و روانی از زندگی روزمره؛
# مرحلهٔ آستانه‌ای به‌معنای تجربهٔ امر قدسی در فضای زیارتگاه و شکل‌گیری جامعه بی‌ساختار زائران؛
# مرحلهٔ بازگشت به‌معنای بازگشت به جامعه با هویت متحول شده و منزلت جدید.
 
این مدل نشان می‌دهد سفر زیارتی صرفاً یک جابجایی جغرافیایی نیست، بلکه گذاری نمادین برای تحول معنوی فرد است.<ref>Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, 1978, p.7.</ref>
 
== مقاصد سفر زیارتی ==
مکان مقدس به فضایی فیزیکی اطلاق می‌شود که از نظر دینی، معنوی یا فرهنگی برای یک جامعهٔ باورمند، ارزشی فرامادی دارد و به‌عنوان محل تجلی امر قدسی، ارتباط با الوهیت یا یادبود شخصیت‌های مذهبی شناخته می‌شود. این مکان‌ها اغلب با آیین‌ها، اسطوره‌ها یا رویدادهای معجزه‌آسا پیوند خورده‌اند و کارکردهای زیارتی، عبادی و اجتماعی همانند حج، نذر یا تجربهٔ جمعی معنویت را تسهیل می‌کنند.<ref>Nieminen, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, 2012, p.25.</ref>
 
مقاصد زیارتی معمولاً شامل معابد و مکان‌های مقدس، مزارهای پیشوایان و افراد مقدس، مکان‌های طبیعی دارای تقدس و اماکن مرتبط با زندگی و فعالیت شخصیت‌های مذهبی است.<ref>Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p.54.</ref> گاه حتی اشیای معجزه‌آور، نقوش یا آثار خاص<ref>لانکوار، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ۱۳۸۱ش، ص۵۳.</ref> و نیز پدیده‌هایی مانند چاه‌ها، چشمه‌ها، سرداب‌های محلی، سنگ‌ها و درخت‌های مقدس به‌عنوان مقصد سفر زیارتی مورد توجه زائران اعم از زنان و مردان قرار می‌گیرند.<ref>Griffin and Razaq, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, 2017, p.5.</ref>
 
=== ادیان ابراهیمی ===
ادیان ابراهیمی در الهیات سفر زیارتی، اگرچه تفاوت‌هایی دارند، اما همگی بر سه عنصر مشترکِ تقدس مکان، تجربهٔ امر قدسی و تأثیرات اجتماعی-روانی زیارت تأکید می‌کنند. این مقاصد نه‌تنها کارکرد دینی، بلکه نقش مهمی در بازتولید هویت‌های جنسیتی، تقسیم‌بندی نقش‌های مذهبی بر اساس جنسیت و تداوم سنت‌های مذهبی جنسیت‌محور ایفا می‌کنند.<ref>جنکینز، هویت اجتماعی، ۱۳۸۱ش، ص255-260.</ref>
 
==== اسلام ====
در اسلام نمونهٔ بارز مقصد سفر زیارتی برای زنان و مردان، شهرهای مکه و مدینه، به‌ویژه قبرستان بقیع به‌عنوان مدفن چهار امام شیعه است.<ref>ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۳۷.</ref>
 
در عراق حرم امام حسین و حضرت عباس در کربلا، حرم امام علی در نجف، حرم امام هادی و امام عسکری در سامرا، حرم امام کاظم و امام جواد در کاظمین و نیز مسجد کوفه اصلی‌ترین کانون‌های سفر زیارتی شیعیان محسوب می‌شوند. در ایران نیز حرم امام رضا در شهر مشهد، حرم حضرت معصومه در شهر قم، حرم شاهچراغ در شیراز و حرم عبدالعظیم حسنی در شهرری مهم‌ترین مقاصد سفر زیارتی هستند.<ref>غلامی جلیسه، «چاپ نوشت (3): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۹.</ref>
 
در اسلام بر سفر زیارتی تأکید شده است و جز اندکی همچون ابن‌تیمیه که زیارت را بدعت و سفر زیارتی را حرام دانسته است،<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref> فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> سفر به قصد زیارت را جایز دانسته‌اند و با توجه به صراحت روایات، تفاوتی میان سفر زیارتی مردان و زنان نیست.<ref>اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۹.</ref>
 
زنان در سفر به مکان‌های مذهبی، تجربهٔ خود را از طریق چهار فرایند «خودتعلیقی» برای رهایی از محدودیت‌های جنسیتی، «مشروعیت‌یابی» با استناد به الگوهای زنانه در تاریخ تشیع، «غیبت مشروع» از فضای رسمی برای خلق فضاهای خودمختار و «عاملیت در گفتمان ظهور» برای بازتعریف نقش‌های جنسیتی بازمی‌سازند. این مناسک، هم ساختارهای جنسیتی را به چالش می‌کشد و هم اشکال جدیدی از سوژگی زنانه را در چارچوب مذهبی ممکن می‌سازد.<ref>[https://www.m-begha.ir/article_191987.html آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۷.]</ref>
 
==== مسیحیت ====
زیارت و سفر زیارتی یکی از اصول و سنت‌ها برای پیروان آیین مسیحیت و به‌خصوص کاتولیک‌ها است. سفر زیارتی در قرون وسطی برای زنان دهقان نه‌تنها فرصتی برای رهایی موقت از ستم فئودال‌ها بود، بلکه فضایی بی‌نظیر برای کسب استقلال نسبی در سفرهای طولانی مانند مسیر سانتیاگو محسوب می‌شد. اگرچه این سفرها با چالش‌های جنسیتی همراه بود، اما به زنان امکان می‌داد نقش‌های سنتی را پشت سر گذارند و هویت دینی مستقلی برای خود بسازند.<ref>Cain, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, 2010, p.108-109.</ref>
 
کلیسای مقبرهٔ مقدس در اورشلیم به‌عنوان مکان رستاخیز، عمدتاً بر روایت مردانهٔ مسیح متمرکز است، در حالی‌که مکان‌های مرتبط با مریم مقدس (لورد، فاتیما) به کانون‌های زیارتی زنان تبدیل شده‌اند. سانتیاگو دِ کومپوستلا در اسپانیا، با تأکید بر سنت یعقوب، الگوی زیارتی مردانه را تقویت می‌کند، اما در عمل شاهد مشارکت چشمگیر زنان زائر بوده است. واتیکان به‌عنوان مرکز قدرت مردانهٔ کلیسای کاتولیک، در تقابل با زیارتگاه‌های ماریانی قرار می‌گیرد که به زنان فضایی برای ابراز دین‌داری می‌دهند.<ref>Vukoniã, “Sacred Places and Tourism in the Roman Catholic Tradition”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, 2006, p. 243.</ref>
 
==== یهودیت ====
سفر زیارتی به اورشلیم، دیوار ندبه و کوه سینا، ساختارهای جنسیتی سنتی را نزد یهودیان بازتولید می‌کند، اما همزمان فضاهایی برای بازتعریف نقش زنان ایجاد می‌کند.<ref>دقیقیان، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، ۱۳۷۹ش، ص131-135.</ref>
 
دیوار ندبه به‌شدت تحت کنترل نهادهای مذهبی سنتی است که عبادت زنان و مردان را به‌صورت جداگانه سازمان‌دهی می‌کنند. بخش زنان تنها یک‌ششم فضای عبادتی را تشکیل می‌دهد، که نشان‌دهندهٔ نابرابری ساختاری است. تفکیک جنسیتی در دیوار ندبه و تمرکز مردانه بر کوه سینا با تلاش‌های فمینیستی یهودی برای بازخوانی نقش زنان در این مکان‌ها مواجه شده است. سفر به زیارتگاه‌های یهودی به‌عنوان عرصه‌ای برای همبستگی و تضاد بین سنت و تجدد عمل می‌کنند و تجربهٔ زنان در این فضاها نشان‌دهندهٔ پویایی پیچیده‌ای است که هم بازتولید و هم مقاومت را دربر می‌گیرد.<ref>Davidson and et. al. , Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p.295.</ref>
 
=== ادیان غیرابراهیمی ===
سفرهای زیارتی در ادیان غیرابراهیمی مانند زرتشت، هندوئیسم و بودیسم با تنوعی چشمگیر در مقاصد و مناسک همراه هستند که بازتابی از نظام‌های اعتقادی و بافتارهای فرهنگی خاص هر سنت است. از منظر جنسیت، این زیارتگاه‌ها اغلب الگوهای پیچیده‌ای از مشارکت زنان را نشان می‌دهند.<ref>The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952, p.105-121.</ref>
 
==== زرتشت ====
سفر زیارتی به زیارت‌گاه‌های زرتشتی در سه دستهٔ آتشکده‌ها مانند آتشکدهٔ بهرام یزد، زیارت‌گاه‌های طبیعی مانند پیر سبز چک‌چک و آرامگاه پیامبران و بزرگان زرتشتی، الگوهای جنسیتی متفاوتی را نمایش می‌دهند. در آتشکده‌ها که تحت مدیریت موبدان مرد است، زنان با محدودیت‌هایی در مناسک مرتبط با آتش مواجه هستند، اما در زیارت‌گاه‌های طبیعی که با عناصری مانند آب و درختان مقدس پیوند خورده‌اند، زنان نقش فعال‌تری در اجرای آیین‌های زنانه و نیایش‌های شخصی ایفا می‌کنند. مقابر مقدس نیز با وجود تقسیم کار جنسیتی همانند مطالعهٔ متون توسط مردان و تهیه نذورات توسط زنان، فضای عمومی‌تری برای حضور زنان در سفر را فراهم می‌آورند. این تنوع نشان می‌دهد که چگونه نظام سفر زیارتی زرتشتی از سویی ساختارهای سنتی جنسیتی را حفظ می‌کند و از سوی دیگر در برخی فضاها به زنان امکان بازتعریف نقش‌های دینی را می‌دهد.<ref>[https://www.sid.ir/paper/29969/fa مهرشاهی، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارت‌گاه‌های زرتشتیان در یزد»، ۱۳۷۹ش، ص114-116.]</ref>
 
==== هندوئیسم ====
رود گانگا به‌عنوان مقدس‌ترین رود، کانون اصلی زیارت محسوب می‌شود که شهرهای واراناسی (بنارس)، اله‌آباد (پریاگ راج)، هاریدوار آجودیا و پوری و زیارت‌گاه‌های دیگر مهم‌ترین مقاصد زیارتی آن هستند. معابد مهمی مانند کاشی ویاشوانات در واراناسی و معبد ویروپاکشا در هامپی نیز جایگاه ویژه‌ای در زیارت هندوها دارند. امروزه مکان‌های مقدس و زیارتی به‌عنوان کانون‌های زندهٔ باورهای دینی، نقش بسزایی در حفظ و تداوم سنت‌های مذهبی مرتبط با خدایان و خدابانوان (الهه‌های متعدد)، حکیمان باستانی و قهرمانان اسطوره‌ای مرد و قهرمانان زن ایفا می‌کنند. این دوگانگی، نظام زیارتی هندو را هم حافظ سلسله مراتب جنسیتی و هم بستری برای بازتعریف نقش زنان نشان می‌دهد.<ref>[https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368 شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۱.]</ref> در آیین سیک، اگرچه متون مقدس بر زیارت درونی و انفسی تأکید دارند، در عمل مشارکت فعال زنان و مردان در سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدسی همچون معبد طلایی امریتسار مشاهده می‌شود.<ref>روحانی، دین سیک‌ها، ۱۳۸۸ش، ص77-80.</ref>
 
==== بودیسم ====
چهار مکان اصلی زیارتی بوداییان، لومبینی (تولد)، بودگایا (روشن‌شدگی)، سارنات (اولین موعظه) و کوشینگار (وفات) نه‌تنها نقاط عطف زندگی بودا را نشان می‌دهند، بلکه بازتابی از ساختارهای جنسیتی در سنت سفر زیارتی بودایی هستند.<ref>[https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368 شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص132-133.]</ref> در حالی‌که این مکان‌ها عمدتاً تحت مدیریت مردانه و راهبان قرار دارند، زیارت‌گاه‌هایی مانند معبد مایادوی در لومبینی (مربوط به مادر بودا) یا پاگودای شویداگون با نقش پررنگ زنان در نذورات فضاهایی برای مشارکت زنان ایجاد کرده‌اند. این تقابل، هم حفظ سلسله مراتب جنسیتی سنتی و هم امکان بازتعریف نقش زنان در سفرهای زیارتی آیین بودا را نشان می‌دهد.<ref>Jutla, “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, 2006, p209-210.</ref>
 
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


==منابع==
== منابع ==
آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره۱، شماره۲۵، ۱۴۰۲ش.
{{آغاز منابع}}
ابن‌ عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
* آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره ۱، شماره ۲۵، ۱۴۰۲ش.
اردبیلی، احمدبن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
* ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
بحرانى اصفهانى، عبدالله‌بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلى الإمام الجواد)، قم، موسسه الامام المهدي(عج)، ۱۴۱۳ق.
* «اخبار اقتصادی عربستان سعودی – جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۴۰۴ش.
پوراحمد، احمد؛ سالاروندیان، ‌فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱۰، شماره3، 1391ش.
* اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
جنکینز، ریچارددین، هویت اجتماعی، ترجمه تورج یاراحمدی، تهران، شیراز، ۱۳۸۱ش.
* بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلی الإمام الجواد)، قم، مؤسسه الامام المهدی، ۱۴۱۳ق.
جوادی عاملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، ۱۳۸۱ش.
* بیات، علیرضا، «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
* پوراحمد، احمد و سالاروندیان، فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۰، شماره ۳، ۱۳۹۱ش.
خان‌محمدی، کریم؛ مؤذن، معصومه، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، فرهنگ رضوی، سال۳، شماره۱۱، ۱۳۹۴ش.
* «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران، ویدا، ۱۳۷۹ش.
* «ثبت‌نام مرد ۱۰۳ ساله و نوزاد ۱۷ روزه برای اربعین ۱۴۰۳»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۴۰۳ش.
رضوی‌زاده، ندا، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال۶، شماره۴، ۱۳۹۶ش.
* جنکینز، ریچارددین، هویت اجتماعی، ترجمه تورج یاراحمدی، تهران، شیراز، ۱۳۸۱ش.
روحانی، سیّدمحمد، دین سیک‌ها، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸ش.
* جوادی عاملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، ۱۳۸۱ش.
شرفایی، محسن؛ اکبری چناری، علی، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، پژوهشنامه ادیان، سال۱۷، شماره۳۳، ۱۴۰۲ش.
* حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
شرنبلانی، حسن‌بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی¬تا.
* «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۳ش.
غلامی جلیسه، مجید، «چاپ نوشت (3): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، آینه پژوهش، دوره۳۳، شماره۱۹۶، ۱۴۰۱ش.
* خان‌محمدی، کریم و مؤذن، معصومه، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، فرهنگ رضوی، سال ۳، شماره ۱۱، ۱۳۹۴ش.
لانکوار، روبر، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ترجمه ترانه ابراهیمی و صلاح‌الدین محلاتی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۱ش.
* دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران، ویدا، ۱۳۷۹ش.
مکارم‌شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه. تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
* رضوی‌زاده، ندا، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال ۶، شماره ۴، ۱۳۹۶ش.
مهرشاهی، داریوش، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارتگاه‌های زرتشتیان در یزد»، تحقیقات جغرافیایی، دوره15، شماره1-2، ۱۳۷۹ش.
* روحانی، سیّدمحمد، دین سیک‌ها، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸ش.
نتايج آمارگيري از گردشگران ملي، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه كشور، مرکز آمار ایران، ۱۴۰۰ش.
* شرفایی، محسن و اکبری چناری، علی، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، پژوهشنامه ادیان، سال ۱۷، شماره ۳۳، ۱۴۰۲ش.
Cain, Andrew, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, Journal of Early Christian Studies, Vol. 18(1), 105-139, 2010.
* شرنبلانی، حسن بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
Constance, A; Rayan, Jones; Rayan, James, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Hinduism, New York, Facts on File, 2007.
* شمسی، سارا، «گردشگری مذهبی چیست؟ بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
Davidson, Kay; Gitlitz, Linda and David M, Pilgrimage : from the Ganges to Graceland : an encyclopedia, Santa Barbara, ABC-CLIO, Inc, 2002.
* غلامی جلیسه، مجید، «چاپ نوشت (۳): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، آینه پژوهش، دوره ۳۳، شماره ۱۹۶، ۱۴۰۱ش.
Digance, Justine, “Pilgrimage at Contested Sites”, Annals of Tourism Research, Vol 30(1), pp.143-159, 2003.
* لانکوار، روبر، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ترجمه ترانه ابراهیمی و صلاح‌الدین محلاتی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۱ش.
Griffin, Kevin; Razaq, Raj, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 5(3), pp.2-9, 2017.
* «مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
Hawting, Gerald, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Quran, Ed by: Jane Dammen Mc Auliffe, Brill, Leiden –Boston, Vol 4, 2004.
* مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه. تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
Hyman, Semah Cecil, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, Ed by: Fred Skolnik, Jerusalem, Keter Publishing House LTD ,vol. 16, 2007.
* مهرشاهی، داریوش، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارت‌گاه‌های زرتشتیان در یزد»، تحقیقات جغرافیایی، دوره ۱۵، شماره ۱–۲، ۱۳۷۹ش.
Jutla, Rajinder s., “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.
*نتایج آمارگیری از گردشگران ملی، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه کشور، مرکز آمار ایران، ۱۴۰۰ش.
Meri, J.w, “Ziyāra”, Encyclopedia of Islam, Ed by Lewis and others, Leiden, Brill, Vol 11, 1986.
* Cain, Andrew, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, Journal of Early Christian Studies, Vol. 18(1), 2010.
Nieminen, Katri, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, Thesis submitted to HAAGA-HELIA University of Applied Science, Finland, pp.1-66, 2012.
* Constance, A; Rayan, Jones; Rayan, James, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Hinduism, New York, Facts on File, 2007.
Pinches, T. G, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Religion and Ethics, Ed by: James Hastings, New York, Charls Scribners’s Sons, Vol. 10,1917.
* Davidson, Kay; Gitlitz, Linda and David M, Pilgrimage: from the Ganges to Graceland: an encyclopedia, Santa Barbara, ABC-CLIO, Inc, 2002.
Polan, s.m, “Pilgrimages”, New Catholic Encyclopedia, second Edition, Wahhington D.C, Gale, Vol. 11, 2003.
* Digance, Justine, “Pilgrimage at Contested Sites”, Annals of Tourism Research, Vol 30(1), 2003.
Rinschede, Gisbert, “Forms of Religious Tourism”, Annals of Tourism Research, Vol. 19(1), pp.51-67, 1992.
* Griffin, Kevin; Razaq, Raj, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 5(3), 2017.
Trainor , Kevin, “pilgrimage”, Encyclopedia of Buddhism, Ed by: Robent E. Buswell, New York, Gale, 2004.
* Hawting, Gerald, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Quran, Ed by: Jane Dammen Mc Auliffe, Brill, Leiden –Boston, Vol 4, 2004.
The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952.
* Hyman, Semah Cecil, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, Ed by: Fred Skolnik, Jerusalem, Keter Publishing House LTD ,vol. 16, 2007.
Turner, V. & Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, New York, Colombia University Press, 1978.
* Jutla, Rajinder s. , “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.
Vukonić, Boris, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge: Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.
* Meri, J.w, “Ziyāra”, Encyclopedia of Islam, Ed by Lewis and others, Leiden, Brill, Vol 11, 1986.
Wiederkehr, Macrina, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, Paris: Ave Maria Press, 2001.
* Nieminen, Katri, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, Thesis submitted to HAAGA-HELIA University of Applied Science, Finland, 2012.
* Pinches, T. G, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Religion and Ethics, Ed by: James Hastings, New York, Charls Scribners’s Sons, Vol. 10, 1917.
* Polan, s.m, “Pilgrimages”, New Catholic Encyclopedia, second Edition, Wahhington D.C, Gale, Vol. 11, 2003.
* Rinschede, Gisbert, “Forms of Religious Tourism”, Annals of Tourism Research, Vol. 19(1), 1992.
* Trainor , Kevin, “pilgrimage”, Encyclopedia of Buddhism, Ed by: Robent E. Buswell, New York, Gale, 2004.
* The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952.
* Turner, V. & Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, New York, Colombia University Press, 1978.
* Vukonić, Boris, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge: Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.
* Wiederkehr, Macrina, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, Paris: Ave Maria Press, 2001.
{{پایان منابع}}
[[رده: ویکی‌جنسیت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۴ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۶:۴۷

سفر زیارتی؛ سفر با انگیزهٔ دینی و به قصد بازدید از یک مکان مقدس.

سفر زیارتی، به عنوان پدیده‌ای دینی-فرهنگی، در ادیان مختلف از جمله ادیان ابراهیمی و غیرابراهیمی توسط زنان و مردان انجام می‌شود. دیدگاه‌های نظری، سفر زیارتی را به عنوان فرایند تحول معنوی فردی، نظام جمعی مناسک‌محور و شبکه‌ای از نمادهای فرهنگی، فهم می‌کنند. از منظر جنسیتی، این سفرها انعکاسی از بازتولید هویت‌های جنسیتی، محدودیت‌ها یا فرصت‌های جنسیتی و نیز تجربیات متفاوت زنان و مردان از مکان‌های مقدس هستند.

مفهوم‌شناسی

در تمامی دائرةالمعارف‌های دینی همانند دائرةالمعارف از گنگ تا گریسلند،[۱] دائرةالمعارف جودائیکا،[۲] دائرةالمعارف نیو کاتولیک،[۳] دائرةالمعارف اسلام،[۴] دائرةالمعارف قرآن،[۵] دائرةالمعارف دین و اخلاق،[۶] دائرةالمعارف بودیسم[۷] و دائرةالمعارف هندوئیسم[۸] که در آنها مدخل زیارت وجود دارد، بر عنصر سفر به‌عنوان یکی از ارکان اصلی زیارت تأکید شده است.[۹]

زیارت به‌عنوان الگوی ساختاریافتهٔ سفر مذهبی شناخته می‌شود که ابژهٔ زیارت، نقش محوری در تعریف و کارکرد آن ایفا می‌کند. سفر زیارتی، عزیمتی باطنی یا ظاهری است که به‌طور خاص با انگیزهٔ دینی در جهت بازدید از این ابژه و تجربهٔ آن انجام می‌پذیرد.[۱۰]

سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدس، از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین انواع سفر در تاریخ بشر هستند که احتمالاً به نخستین روزهای شکل‌گیری ادیان بزرگ جهان بازمی‌گردد.[۱۱] این نوع سفر، سفری مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سرای دل آغاز می‌شود، از راه دل عبور می‌کند و سرانجام نیز در منزل دل به مقصد و مقصود می‌رسد و بار بر زمین می‌نهد.[۱۲]

انگیزه سفر

هدف اصلی سفر، به مقصدی اشاره دارد که انگیزهٔ محوری و اولیهٔ سفر را شکل می‌دهد. اهداف سفر به‌صورت علمی در هشت دستهٔ اصلی شامل گردش و تفریح، دیدار دوستان و بستگان، زیارت، درمان، خرید، آموزش، کسب‌وکار و مأموریت شغلی و سایر اهداف طبقه‌بندی می‌شود.[۱۳]

در ایران پیش از انقلاب اسلامی، تفریحات عمدتاً جنبهٔ مردانه داشته و تفریحات زنان، در سطح شرکت در مهمانی‌ها، مجالس مذهبی زنانه و حمام و از منظر سفر در سطح رفتن به زیارت محدود می‌شد.[۱۴] این در حالی است که بر اساس آمارهای رسمی در ایران، بیشترین سفرهای بومی با اقامت شبانه در فصل بهار سال ۱۴۰۳ش، با هدف دیدار دوستان و بستگان (۵۹٪)، گردش و تفریح (۲۳٪)، درمان (۸٪) و زیارت (۷٪) انجام پذیرفته است. سفرهای با اهداف فوق در بین زنان و مردان حدود ۹۷٪ از سفرها را تشکیل داده است. حدود ۳٪ از سفرها با سایر اهداف نظیر آموزش، خرید و کسب‌وکار انجام شده است.[۱۵]

تحولات آماری

آمار ژورنال بین‌المللی گردشگری زیارتی در سال ۲۰۱۷م نشان می‌دهد حدود ۳۰۰ تا ۳۳۰ میلیون گردشگر هر ساله به اماکن زیارتی مهم جهان سفر می‌کنند. این تعداد گردشگران تقریباً با ۶۰۰ میلیون سفر زیارتی ملی و بین‌المللی در خاورمیانه با میانگین رشد سالانه ۱۰درصدی به‌عنوان قلب جهان اسلام، سهم قابل توجهی دارند.[۱۶]

عربستان سعودی

هر سال بیش از ۳ میلیون زائر از سراسر جهان به شهر مکه و مکان‌های مذهبی آن همانند خانه کعبه، مسجدالنبی، مسجدالحرام و قدمگاه ابراهیم سفر می‌کنند.[۱۷] آمارهای سفر زیارتی سال ۲۰۲۵م در عربستان سعودی نشان می‌دهد که از مجموع ۱٬۶۷۳٬۲۳۰ زائر حج، ۸۷۷٬۸۴۱ نفر (۵۲٫۵٪) مرد و ۷۹۵٬۳۸۹ نفر (۴۷٫۵٪) زن بودند که بیانگر تعادل نسبی جنسیتی در این سفر زیارتی است.[۱۸] در میان زائران ایرانی که تعدادشان به ۸۱٬۴۵۰ نفر می‌رسید، سهم زنان با ۴۴٬۵۰۰ نفر (۵۴٪) نسبت به مردان با ۳۶٬۹۵۰ نفر (۴۶٪) بیشتر بود و کاهش یک درصدی سهم مردان نسبت به سال گذشته را نشان می‌داد.[۱۹]

عراق

در اربعین سال ۲۰۲۴م بیش از ۲۱ میلیون و ۴۸۰ هزار و ۵۲۵ زائر از سراسر جهان به شهر عراق و عتبات مقدس سفر کردند. در اربعین سال مذکور ۳ میلیون و ۲۸۰ هزار و ۱۶۹ نفر از ایران به زیارت بارگاه امام حسین رفتند.[۲۰] مردان با سهم ۶۲٪ معادل ۱ میلیون و ۸۶۱ هزار و ۹۵۱ نفر در ثبت‌نام پیشتاز بوده‌اند، در حالی‌که سهم زنان ۳۷٪ برابر با ۱ میلیون و ۱۲۷ هزار و ۹۴۳ نفر بوده است.[۲۱]

ایران

در ایران، حرم امام رضا در مشهد با جذب سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر مهم‌ترین مقصد زیارتی کشور محسوب می‌شود و در رتبه‌بندی سفرهای زیارتی داخلی، همواره در جایگاه اول یا دوم قرار دارد. شهر قم نیز با میزبانی میلیون‌ها زائر در سال، به‌ویژه در مناسبت‌هایی مانند نیمه شعبان، جایگاه هفتم یا بالاتر را در سفرهای زیارتی به خود اختصاص داده است. در طی سال‌های ۱۳۹۱ش تا ۱۳۹۳ش در شهر مشهد و قم، ۸ تا ۱۱٪ مسافران در فصل بهار و ۱۴ تا ۱۶٪ در فصل تابستان به این شهرها سفر کرده‌اند که میزان فراوانی از کل سفرهای کل کشور است.[۲۲] شمار زیادی از مردم نیز به دیگر زیارتگاه‌ها همانند قدمگاه امام رضا در نیشابور و بیت‌النور به‌عنوان قدمگاه حضرت معصومه در قم یا نظایر آن سفر می‌کنند؛[۲۳] به‌طوری‌که مجموع زائران در سطح کشور حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شوند.[۲۴]

دیدگاه‌های نظری

بر اساس دیدگاه فرآیندی-تفسیری وایدرکر و توجه به بُعد فردی و روان‌شناختی، زیارت را سفر آیینی تحول‌آفرین با یک هدف مقدس می‌داند که فرد را از طریق فرآیندهای درونی به بینش‌های جدید و رستگاری می‌رساند.[۲۵] در مقابل، روبر لانکوار با رویکرد جامعه‌شناختی و توجه به به بُعد جمعی و نهادی بر سازمان‌یافتگی زیارت در نظام پیچیده‌ای از رمزها، آیین‌ها و رفتارهای نهادی تأکید دارد. النکوار بر وجه معنایی و مناسکی مبتنی بر دین در زیارت و سفر مذهبی تأکید دارد و آن را در پیوند با ابژه زیارت (شیء یا رویداد یا مکان) می‌داند.[۲۶] جاستین دگانس با تکمیل این دیدگاه‌ها و از منظر بُعد نمادین زیارت، ابژه‌های زیارتی را نه دارای ارزش ذاتی، بلکه به‌عنوان واسطه‌هایی برای تجربهٔ نیروهای ماورایی تحلیل می‌کند.[۲۷] ادیت ترنر نیز در چارچوب نظریهٔ آیین گذار نیز سفر زیارتی را فرآیندی سه مرحله‌ای تحلیل می‌کند.

  1. مرحلهٔ جدایی به‌معنای جدایی فیزیکی و روانی از زندگی روزمره؛
  2. مرحلهٔ آستانه‌ای به‌معنای تجربهٔ امر قدسی در فضای زیارتگاه و شکل‌گیری جامعه بی‌ساختار زائران؛
  3. مرحلهٔ بازگشت به‌معنای بازگشت به جامعه با هویت متحول شده و منزلت جدید.

این مدل نشان می‌دهد سفر زیارتی صرفاً یک جابجایی جغرافیایی نیست، بلکه گذاری نمادین برای تحول معنوی فرد است.[۲۸]

مقاصد سفر زیارتی

مکان مقدس به فضایی فیزیکی اطلاق می‌شود که از نظر دینی، معنوی یا فرهنگی برای یک جامعهٔ باورمند، ارزشی فرامادی دارد و به‌عنوان محل تجلی امر قدسی، ارتباط با الوهیت یا یادبود شخصیت‌های مذهبی شناخته می‌شود. این مکان‌ها اغلب با آیین‌ها، اسطوره‌ها یا رویدادهای معجزه‌آسا پیوند خورده‌اند و کارکردهای زیارتی، عبادی و اجتماعی همانند حج، نذر یا تجربهٔ جمعی معنویت را تسهیل می‌کنند.[۲۹]

مقاصد زیارتی معمولاً شامل معابد و مکان‌های مقدس، مزارهای پیشوایان و افراد مقدس، مکان‌های طبیعی دارای تقدس و اماکن مرتبط با زندگی و فعالیت شخصیت‌های مذهبی است.[۳۰] گاه حتی اشیای معجزه‌آور، نقوش یا آثار خاص[۳۱] و نیز پدیده‌هایی مانند چاه‌ها، چشمه‌ها، سرداب‌های محلی، سنگ‌ها و درخت‌های مقدس به‌عنوان مقصد سفر زیارتی مورد توجه زائران اعم از زنان و مردان قرار می‌گیرند.[۳۲]

ادیان ابراهیمی

ادیان ابراهیمی در الهیات سفر زیارتی، اگرچه تفاوت‌هایی دارند، اما همگی بر سه عنصر مشترکِ تقدس مکان، تجربهٔ امر قدسی و تأثیرات اجتماعی-روانی زیارت تأکید می‌کنند. این مقاصد نه‌تنها کارکرد دینی، بلکه نقش مهمی در بازتولید هویت‌های جنسیتی، تقسیم‌بندی نقش‌های مذهبی بر اساس جنسیت و تداوم سنت‌های مذهبی جنسیت‌محور ایفا می‌کنند.[۳۳]

اسلام

در اسلام نمونهٔ بارز مقصد سفر زیارتی برای زنان و مردان، شهرهای مکه و مدینه، به‌ویژه قبرستان بقیع به‌عنوان مدفن چهار امام شیعه است.[۳۴]

در عراق حرم امام حسین و حضرت عباس در کربلا، حرم امام علی در نجف، حرم امام هادی و امام عسکری در سامرا، حرم امام کاظم و امام جواد در کاظمین و نیز مسجد کوفه اصلی‌ترین کانون‌های سفر زیارتی شیعیان محسوب می‌شوند. در ایران نیز حرم امام رضا در شهر مشهد، حرم حضرت معصومه در شهر قم، حرم شاهچراغ در شیراز و حرم عبدالعظیم حسنی در شهرری مهم‌ترین مقاصد سفر زیارتی هستند.[۳۵]

در اسلام بر سفر زیارتی تأکید شده است و جز اندکی همچون ابن‌تیمیه که زیارت را بدعت و سفر زیارتی را حرام دانسته است،[۳۶] فقهای شیعه[۳۷] و علمای اهل‌سنت[۳۸] سفر به قصد زیارت را جایز دانسته‌اند و با توجه به صراحت روایات، تفاوتی میان سفر زیارتی مردان و زنان نیست.[۳۹]

زنان در سفر به مکان‌های مذهبی، تجربهٔ خود را از طریق چهار فرایند «خودتعلیقی» برای رهایی از محدودیت‌های جنسیتی، «مشروعیت‌یابی» با استناد به الگوهای زنانه در تاریخ تشیع، «غیبت مشروع» از فضای رسمی برای خلق فضاهای خودمختار و «عاملیت در گفتمان ظهور» برای بازتعریف نقش‌های جنسیتی بازمی‌سازند. این مناسک، هم ساختارهای جنسیتی را به چالش می‌کشد و هم اشکال جدیدی از سوژگی زنانه را در چارچوب مذهبی ممکن می‌سازد.[۴۰]

مسیحیت

زیارت و سفر زیارتی یکی از اصول و سنت‌ها برای پیروان آیین مسیحیت و به‌خصوص کاتولیک‌ها است. سفر زیارتی در قرون وسطی برای زنان دهقان نه‌تنها فرصتی برای رهایی موقت از ستم فئودال‌ها بود، بلکه فضایی بی‌نظیر برای کسب استقلال نسبی در سفرهای طولانی مانند مسیر سانتیاگو محسوب می‌شد. اگرچه این سفرها با چالش‌های جنسیتی همراه بود، اما به زنان امکان می‌داد نقش‌های سنتی را پشت سر گذارند و هویت دینی مستقلی برای خود بسازند.[۴۱]

کلیسای مقبرهٔ مقدس در اورشلیم به‌عنوان مکان رستاخیز، عمدتاً بر روایت مردانهٔ مسیح متمرکز است، در حالی‌که مکان‌های مرتبط با مریم مقدس (لورد، فاتیما) به کانون‌های زیارتی زنان تبدیل شده‌اند. سانتیاگو دِ کومپوستلا در اسپانیا، با تأکید بر سنت یعقوب، الگوی زیارتی مردانه را تقویت می‌کند، اما در عمل شاهد مشارکت چشمگیر زنان زائر بوده است. واتیکان به‌عنوان مرکز قدرت مردانهٔ کلیسای کاتولیک، در تقابل با زیارتگاه‌های ماریانی قرار می‌گیرد که به زنان فضایی برای ابراز دین‌داری می‌دهند.[۴۲]

یهودیت

سفر زیارتی به اورشلیم، دیوار ندبه و کوه سینا، ساختارهای جنسیتی سنتی را نزد یهودیان بازتولید می‌کند، اما همزمان فضاهایی برای بازتعریف نقش زنان ایجاد می‌کند.[۴۳]

دیوار ندبه به‌شدت تحت کنترل نهادهای مذهبی سنتی است که عبادت زنان و مردان را به‌صورت جداگانه سازمان‌دهی می‌کنند. بخش زنان تنها یک‌ششم فضای عبادتی را تشکیل می‌دهد، که نشان‌دهندهٔ نابرابری ساختاری است. تفکیک جنسیتی در دیوار ندبه و تمرکز مردانه بر کوه سینا با تلاش‌های فمینیستی یهودی برای بازخوانی نقش زنان در این مکان‌ها مواجه شده است. سفر به زیارتگاه‌های یهودی به‌عنوان عرصه‌ای برای همبستگی و تضاد بین سنت و تجدد عمل می‌کنند و تجربهٔ زنان در این فضاها نشان‌دهندهٔ پویایی پیچیده‌ای است که هم بازتولید و هم مقاومت را دربر می‌گیرد.[۴۴]

ادیان غیرابراهیمی

سفرهای زیارتی در ادیان غیرابراهیمی مانند زرتشت، هندوئیسم و بودیسم با تنوعی چشمگیر در مقاصد و مناسک همراه هستند که بازتابی از نظام‌های اعتقادی و بافتارهای فرهنگی خاص هر سنت است. از منظر جنسیت، این زیارتگاه‌ها اغلب الگوهای پیچیده‌ای از مشارکت زنان را نشان می‌دهند.[۴۵]

زرتشت

سفر زیارتی به زیارت‌گاه‌های زرتشتی در سه دستهٔ آتشکده‌ها مانند آتشکدهٔ بهرام یزد، زیارت‌گاه‌های طبیعی مانند پیر سبز چک‌چک و آرامگاه پیامبران و بزرگان زرتشتی، الگوهای جنسیتی متفاوتی را نمایش می‌دهند. در آتشکده‌ها که تحت مدیریت موبدان مرد است، زنان با محدودیت‌هایی در مناسک مرتبط با آتش مواجه هستند، اما در زیارت‌گاه‌های طبیعی که با عناصری مانند آب و درختان مقدس پیوند خورده‌اند، زنان نقش فعال‌تری در اجرای آیین‌های زنانه و نیایش‌های شخصی ایفا می‌کنند. مقابر مقدس نیز با وجود تقسیم کار جنسیتی همانند مطالعهٔ متون توسط مردان و تهیه نذورات توسط زنان، فضای عمومی‌تری برای حضور زنان در سفر را فراهم می‌آورند. این تنوع نشان می‌دهد که چگونه نظام سفر زیارتی زرتشتی از سویی ساختارهای سنتی جنسیتی را حفظ می‌کند و از سوی دیگر در برخی فضاها به زنان امکان بازتعریف نقش‌های دینی را می‌دهد.[۴۶]

هندوئیسم

رود گانگا به‌عنوان مقدس‌ترین رود، کانون اصلی زیارت محسوب می‌شود که شهرهای واراناسی (بنارس)، اله‌آباد (پریاگ راج)، هاریدوار آجودیا و پوری و زیارت‌گاه‌های دیگر مهم‌ترین مقاصد زیارتی آن هستند. معابد مهمی مانند کاشی ویاشوانات در واراناسی و معبد ویروپاکشا در هامپی نیز جایگاه ویژه‌ای در زیارت هندوها دارند. امروزه مکان‌های مقدس و زیارتی به‌عنوان کانون‌های زندهٔ باورهای دینی، نقش بسزایی در حفظ و تداوم سنت‌های مذهبی مرتبط با خدایان و خدابانوان (الهه‌های متعدد)، حکیمان باستانی و قهرمانان اسطوره‌ای مرد و قهرمانان زن ایفا می‌کنند. این دوگانگی، نظام زیارتی هندو را هم حافظ سلسله مراتب جنسیتی و هم بستری برای بازتعریف نقش زنان نشان می‌دهد.[۴۷] در آیین سیک، اگرچه متون مقدس بر زیارت درونی و انفسی تأکید دارند، در عمل مشارکت فعال زنان و مردان در سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدسی همچون معبد طلایی امریتسار مشاهده می‌شود.[۴۸]

بودیسم

چهار مکان اصلی زیارتی بوداییان، لومبینی (تولد)، بودگایا (روشن‌شدگی)، سارنات (اولین موعظه) و کوشینگار (وفات) نه‌تنها نقاط عطف زندگی بودا را نشان می‌دهند، بلکه بازتابی از ساختارهای جنسیتی در سنت سفر زیارتی بودایی هستند.[۴۹] در حالی‌که این مکان‌ها عمدتاً تحت مدیریت مردانه و راهبان قرار دارند، زیارت‌گاه‌هایی مانند معبد مایادوی در لومبینی (مربوط به مادر بودا) یا پاگودای شویداگون با نقش پررنگ زنان در نذورات فضاهایی برای مشارکت زنان ایجاد کرده‌اند. این تقابل، هم حفظ سلسله مراتب جنسیتی سنتی و هم امکان بازتعریف نقش زنان در سفرهای زیارتی آیین بودا را نشان می‌دهد.[۵۰]

پانویس

  1. ↑ Davidson and et. al. , Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p. xvii.
  2. ↑ Hyman, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, 2007, p. 154.
  3. ↑ Polan, pilgrimages New Catholic Encyclopedia, 2003, p. 324.
  4. ↑ Meri, Ziyâra , Encyclopedia of Islam, 1986, P. 524.
  5. ↑ Hawting, Pilgrimage, Encyclopedia of Quran, 2004, p.91.
  6. ↑ Pinches, Pilgrimage, Encyclopedia of Religion and Ethics, 1917, p. 12.
  7. ↑ Trainor, pilgrimage , Encyclopedia of Buddhism, 2004, p.651.
  8. ↑ Constance and et. al., Rayan, Pilgrimage , Encyclopedia of Hinduism, 2007, p.328.
  9. ↑ شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۴.
  10. ↑ Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p. 54.
  11. ↑ شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۶.
  12. ↑ جوادی عاملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۷.
  13. ↑ نتایج آمارگیری از گردشگران ملی، ۱۴۰۰ش، ص۱۲.
  14. ↑ پوراحمد و سالاروندیان، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، 1391ش، ص57-58.
  15. ↑ «مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب.
  16. ↑ شمسی، «گردشگری مذهبی چیست؟ بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما.
  17. ↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۴ش، ص۱۵.
  18. ↑ «اخبار اقتصادی عربستان سعودی – جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه.
  19. ↑ بیات، «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا.
  20. ↑ «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا.
  21. ↑ «ثبت‌نام مرد ۱۰۳ ساله و نوزاد ۱۷ روزه برای اربعین ۱۴۰۳»، وب‌سایت عصر ایران.
  22. ↑ رضوی‌زاده، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، ۱۳۹۶ش، ص۵۹۷.
  23. ↑ خان‌محمدی و مؤذن، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، ۱۳۹۴ش، ص۱۰.
  24. ↑ «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا.
  25. ↑ Wiederkehr, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, 2001, p.56.
  26. ↑ لانکوار، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ۱۳۸۱ش، ص۳۸.
  27. ↑ Digance, “Pilgrimage at Contested Sites”, 2003, p.149.
  28. ↑ Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, 1978, p.7.
  29. ↑ Nieminen, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, 2012, p.25.
  30. ↑ Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p.54.
  31. ↑ لانکوار، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ۱۳۸۱ش، ص۵۳.
  32. ↑ Griffin and Razaq, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, 2017, p.5.
  33. ↑ جنکینز، هویت اجتماعی، ۱۳۸۱ش، ص255-260.
  34. ↑ ابن‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۳۷.
  35. ↑ غلامی جلیسه، «چاپ نوشت (3): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۹.
  36. ↑ زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.
  37. ↑ بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.
  38. ↑ شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.
  39. ↑ اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۹.
  40. ↑ آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۷.
  41. ↑ Cain, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, 2010, p.108-109.
  42. ↑ Vukoniã, “Sacred Places and Tourism in the Roman Catholic Tradition”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, 2006, p. 243.
  43. ↑ دقیقیان، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، ۱۳۷۹ش، ص131-135.
  44. ↑ Davidson and et. al. , Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p.295.
  45. ↑ The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952, p.105-121.
  46. ↑ مهرشاهی، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارت‌گاه‌های زرتشتیان در یزد»، ۱۳۷۹ش، ص114-116.
  47. ↑ شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۱.
  48. ↑ روحانی، دین سیک‌ها، ۱۳۸۸ش، ص77-80.
  49. ↑ شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص132-133.
  50. ↑ Jutla, “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, 2006, p209-210.

منابع

  • آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره ۱، شماره ۲۵، ۱۴۰۲ش.
  • ابن‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.
  • «اخبار اقتصادی عربستان سعودی – جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۴۰۴ش.
  • اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
  • بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلی الإمام الجواد)، قم، مؤسسه الامام المهدی، ۱۴۱۳ق.
  • بیات، علیرضا، «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.
  • پوراحمد، احمد و سالاروندیان، فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۰، شماره ۳، ۱۳۹۱ش.
  • «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.
  • «ثبت‌نام مرد ۱۰۳ ساله و نوزاد ۱۷ روزه برای اربعین ۱۴۰۳»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۴۰۳ش.
  • جنکینز، ریچارددین، هویت اجتماعی، ترجمه تورج یاراحمدی، تهران، شیراز، ۱۳۸۱ش.
  • جوادی عاملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، ۱۳۸۱ش.
  • حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
  • «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۳ش.
  • خان‌محمدی، کریم و مؤذن، معصومه، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، فرهنگ رضوی، سال ۳، شماره ۱۱، ۱۳۹۴ش.
  • دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران، ویدا، ۱۳۷۹ش.
  • رضوی‌زاده، ندا، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال ۶، شماره ۴، ۱۳۹۶ش.
  • روحانی، سیّدمحمد، دین سیک‌ها، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸ش.
  • شرفایی، محسن و اکبری چناری، علی، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، پژوهشنامه ادیان، سال ۱۷، شماره ۳۳، ۱۴۰۲ش.
  • شرنبلانی، حسن بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
  • شمسی، سارا، «گردشگری مذهبی چیست؟ بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما، تاریخ درج مطلب: ۱۶ مرداد ۱۴۰۱ش.
  • غلامی جلیسه، مجید، «چاپ نوشت (۳): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، آینه پژوهش، دوره ۳۳، شماره ۱۹۶، ۱۴۰۱ش.
  • لانکوار، روبر، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ترجمه ترانه ابراهیمی و صلاح‌الدین محلاتی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۱ش.
  • «مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اسفند ۱۴۰۳ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه. تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.
  • مهرشاهی، داریوش، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارت‌گاه‌های زرتشتیان در یزد»، تحقیقات جغرافیایی، دوره ۱۵، شماره ۱–۲، ۱۳۷۹ش.
  • نتایج آمارگیری از گردشگران ملی، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه کشور، مرکز آمار ایران، ۱۴۰۰ش.
  • Cain, Andrew, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, Journal of Early Christian Studies, Vol. 18(1), 2010.
  • Constance, A; Rayan, Jones; Rayan, James, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Hinduism, New York, Facts on File, 2007.
  • Davidson, Kay; Gitlitz, Linda and David M, Pilgrimage: from the Ganges to Graceland: an encyclopedia, Santa Barbara, ABC-CLIO, Inc, 2002.
  • Digance, Justine, “Pilgrimage at Contested Sites”, Annals of Tourism Research, Vol 30(1), 2003.
  • Griffin, Kevin; Razaq, Raj, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 5(3), 2017.
  • Hawting, Gerald, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Quran, Ed by: Jane Dammen Mc Auliffe, Brill, Leiden –Boston, Vol 4, 2004.
  • Hyman, Semah Cecil, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, Ed by: Fred Skolnik, Jerusalem, Keter Publishing House LTD ,vol. 16, 2007.
  • Jutla, Rajinder s. , “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.
  • Meri, J.w, “Ziyāra”, Encyclopedia of Islam, Ed by Lewis and others, Leiden, Brill, Vol 11, 1986.
  • Nieminen, Katri, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, Thesis submitted to HAAGA-HELIA University of Applied Science, Finland, 2012.
  • Pinches, T. G, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Religion and Ethics, Ed by: James Hastings, New York, Charls Scribners’s Sons, Vol. 10, 1917.
  • Polan, s.m, “Pilgrimages”, New Catholic Encyclopedia, second Edition, Wahhington D.C, Gale, Vol. 11, 2003.
  • Rinschede, Gisbert, “Forms of Religious Tourism”, Annals of Tourism Research, Vol. 19(1), 1992.
  • Trainor , Kevin, “pilgrimage”, Encyclopedia of Buddhism, Ed by: Robent E. Buswell, New York, Gale, 2004.
  • The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952.
  • Turner, V. & Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, New York, Colombia University Press, 1978.
  • Vukonić, Boris, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge: Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.
  • Wiederkehr, Macrina, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, Paris: Ave Maria Press, 2001.
برگرفته از «https://fa.gender.wiki/w/index.php?title=سفر_زیارتی&oldid=42406»