خانم جلسه‌ای: تفاوت میان نسخه‌ها

'''<big>خانم جلسه‌ای؛</big>''' روایتگر مذهبیِ مصائب اهل‌بیت(ع)، دعا و آموزش معارف دینی در جمع زنان.

خانم جلسه‌ای به‌عنوان کنشگران مذهبی، نقش محوری در برگزاری مجالس عزا و شادی زنانه شیعی در مناسبت‌ها و به اشکال مختلف دارند. این پدیده از دوره قاجار به صورت مستقل آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی در قالب حضور در انواع مجالس سنتی، عامه‌پسند و معرفت‌گرا تکامل یافته است. کارکردهای چندبُعدی خانم جلسه‌ای در انتقال معارف دینی و ترویج ارزش‌های اهل‌بیت(ع)، همواره با چالش‌های جدی همانند بدعت‌های اعتقادی و گفتاری و رفتاری در این عرصه تهدید می‌شود. ارتقای کیفی فعالیت‌های خانم جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از چالش‌های این حوزه، مستلزم طراحی و اجرای راهکارهای علمی و عملی است که همسو با اصول اصیل دینی و نیازهای جامعه معاصر می‌باشد.

== '''مفهوم‌شناسی''' ==

اصطلاح خانم جلسه‌ای به زنانی اشاره دارد که عمدتاً با استفاده از تفاسیر و مقاتل صحیح، ادعیه، زیارات و روایت معتبر ائمه اطهار(ع) و استفاده از اشعار منطبق با مبانی دین و فضائل اهل‌بیت(ع) و همچنین پرهیز از احادیث و روایات و مقاتل ضعیف و جعلی، مسئولیت برگزاری و اجرای مجالس مذهبی زنانه به ویژه مراسم روضه‌خوانی و عزاداری و شادی را در مناسبت‌های مختلف بر عهده می‌گیرند.<ref>حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰۸-۸۵.</ref> این گروه که عموماً از طریق آموزش‌های سنتی، رسمی و غیررسمی وارد این عرصه شده‌اند، نقش محوری در سازماندهی مناسک مذهبی در سطح خانوادگی، محلی و گاه استانی را بر مبنای نوع متن و محتوا، سبک و نحوه اجرا، موسیقی، آهنگ، لحن و مضمون‌بندی ایفا می‌کنند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/322415/ صفا و نجاتی حسینی، «تحلیل محتوای مداحی‌های مذهبی مردم‌پسند (مقایسه مداحی‌های سنتی و مدرن)»، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۰.]</ref> این مفهوم به طور خاص در بستر فرهنگ شیعی ایران و در چارچوب تقسیم کار جنسیتی در امور مذهبی شکل گرفته است.<ref>آبوت و والاس، جامعه‌شناسی زنان، ۱۳۸۰ش، ص۴۸.</ref>

اگرچه در دوره آل‌بویه شواهد موجود به‌تنهایی برای اثبات قطعی برگزاری مجالس مستقل روضه‌خوانی زنان و وجود خانم جلسه‌ای در آن دوره کافی نیستند، اما می‌توانند نشانه‌هایی دال بر احتمال وقوع چنین مراسمی ارائه دهند.<ref>رحمانی، آیین و اسطوره در ایران شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۶۰.</ref> شواهد قطعی درباره برگزاری مجالس مستقل روضه‌خوانی توسط زنان  و حضور خانم‌ جلسه‌ای در دوره صفویه نیز قطعی نیست.<ref>فیگوئروا، سفرنامه، 1363ش، ص309-310.</ref>

برخلاف دوره صفویه، در دوره قاجار با اقدامات قمرالسلطنه (دختر فتحعلی‌شاه)، تعزیه و روضه‌خوانی زنانه به صورت مستقل و با هویت ویژه‌ای شکل گرفت.<ref>بنجامین، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۹۱؛ بروگش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۲۱.</ref> این مجالس در دربار و سپس در خانه‌های مردم گسترش یافت و زنان به فراگیری فنون روضه‌خوانی و مداحی روی آوردند. خواجه‌های دربار که این مهارت‌ها را در خارج از دربار آموخته بودند، آنها را به بانوان آموزش می‌دادند. زنانی که در اجرای تعزیه مهارت می‌یافتند، با عنوان «ملا» یا «آخوند» شناخته می‌شدند.<ref>مونس­الدوله، خاطرات مونس­الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین­شاه، ۱۳۸۶ش، ص۹6-۹8.</ref> در این دوره، زنان روضه‌خوان یا خانم جلسه‌ای با حجاب کامل در مجالس زنانه حاضر می‌شدند و به اجرای مراسم مذهبی می‌پرداختند.<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۴؛ ویلس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۷.</ref> در میان آنان، روضه‌خوانان یزدی و کاشانی به دلیل صدای دلنشین و اجرای پراحساس اشعار سوزناک، شهرت ویژه‌ای کسب کرده بودند.<ref>مونس­الدوله، خاطرات مونس­الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین­شاه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۵.</ref> برخی از این ملایان و خانم جلسه‌ای‌های زبده همچون خدیجه خانم و ملا زینب، علاوه بر تسلط در روضه‌خوانی، از دانش ادبی و ذوق شعری قابل توجهی نیز برخوردار بودند.<ref>معیر الممالک، یادداشت­هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۸۹.</ref>

پس از انقلاب اسلامی، تحولات ناشی از جنگ، دگرگونی‌های سیاسی- اجتماعی و اقتصادی پس از آن و همچنین گسترش نوگرایی، موجب تغییر در باورها و نگرش‌های دینی به‌ویژه زنان شد که این امر منجر به تحول در فهم آنان از سازه‌های اصلی مناسک دینی و سوگواری گردید. این تغییرات در دهه ۱۳۷۰ش به ظهور اشکال نوینی از جلسات مذهبی زنانه و پیدایش خانم جلسه‌ای در عرصه‌های عمومی انجامید که از نظر ساختار و عناصر تشکیل‌دهنده، تفاوت‌های بنیادینی با انواع سنتی پیشین داشتند<ref>[https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356.html دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۱.]</ref>، به‌گونه­ای که زنان از نقش­های حاشیه­ای و انفعالی به کنشگران فعال در طراحی و اجرای این مناسک تبدیل شده­اند.<ref>[https://www.magiran.com/paper/1071431/ نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۹.]</ref>

این تحولات نشان‌دهنده گذار زنان از «مشارکت حاشیه‌ای» به «مشارکت محوری» در مراسم مذهبی بود که تحول در ساختار اجتماعی مردسالار آن دوران را نشان می‌دهد.<ref>[https://ijar.ut.ac.ir/article_85003.html علی­‌محمدی پزشکی، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه‌­خوانی و مداحی، ۱۳۹۸ش، ص34-35.]</ref>

=== '''جلسات سنتی''' ===

=== '''جلسات عامه‌پسند زنانه نوین''' ===

در این مجالس، خانم جلسه‌ای‌ها با استفاده از لباس‌های نمایشی، اجرای پرتحرک و ترکیب سازهای متنوع مانند دف، تنبک، گیتار و یا حتی نی، فضایی پرهیجان خلق می‌کنند. محوریت اصلی این مراسم با مداحی است که هدف آن ایجاد شور و هیجان از طریق ذکرهای مقدس و موسیقی‌های ریتمیک است، در حالی که بخش سخنرانی - در صورت وجود- به موضوعات غیرفقهی محدود می‌شود. ادبیات این مجالس شامل اشعار ضربی، ترانه‌های عامه‌پسند و حتی آیات قرآن مانند سوره ناس در قالب آهنگ‌های شاد است که مخاطبان را به مشارکتی هیجانی ترغیب می‌کند. گفتمان دینی خانم جلسه‌ای در این مجالس، بیشتر بر عشق و ارادت فردی به ائمه(ع) متمرکز است و مسائل شرعی یا فقهی جایگاهی ندارد. این رویکرد خانم جلسه‌ای که با ذائقه قشر جوان و متوسط جامعه همخوانی دارد، نشان‌دهنده تحولی در دینداری زنانه معاصر است که در آن خانم‌ جلسه‌ای‌ها نه تنها به‌عنوان مجریان مراسم، بلکه به عنوان الگوهای سبک‌ زندگی مذهبی- اجتماعی عمل می‌کنند.<ref>[https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356.html دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۱-۷۹.]</ref>

=== '''جلسات معرفت‌گرا''' ===

در این مجالس، خانم جلسه‌ای‌ها نقش محوری ایفا می‌کنند. این مجالس با تأکید بر سخنرانی‌های مستند، عرفانی و استفاده از منابع اصیل دینی، فضایی میان‌روی بین هیئت‌های سنتی و نوین ایجاد کرده‌اند. ساختار اجرایی آنها در سوگواری‌ها به صورت ترکیب سخنران و مداح، و در جشن‌ها به شکل سه‌گانه سخنران، مداح و دف‌زن است. نکته قابل توجه، استقبال چشمگیر مخاطبان عمدتاً زنان طبقه متوسط و بالا از بخش‌های معرفتی نسبت به مداحی صرف خانم جلسه‌ای است که نشان‌دهنده گرایش به دانش‌افزایی دینی می‌باشد. خانم جلسه‌ای‌ها که در این نوع از مجالس عموماً از پایگاه فرهنگی- اجتماعی بالاتری برخوردارند، به ترویج معارف ناب شیعی در قالبی جذاب و عمیق همت گمارده‌اند.<ref>[https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356.html دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۲.]</ref>

== '''کارکردهای خانم جلسه‌ای''' ==

خانم‌ جلسه‌ای‌ها به‌عنوان کنشگران محوری در سازماندهی مجالس مذهبی زنان در فرهنگ شیعی که شکل غالب آن شامل جلسه‌های روضه‌خوانی و مداحی، جلسه‌های وعظ و خطابه، سفره‌های نذری، زیارت‌نامه خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت‌ها است، نقش‌های چندوجهی ایفا می‌کنند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/274297/ نوری­‌نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص18-۲۰.]</ref>

=== '''کارکرد عاطفی- تربیتی''' ===

خانم جلسه‌ای‌ها با روضه‌خوانی و مداحی عادی یا آهنگین، سبک زندگی و مصائب اهل‌بیت(ع) را به شیوه‌ای مؤثر تبیین می‌کنند<ref>فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۱۱ق، ج۲۷، ص۱۴۲.</ref> و روحیه همدردی و شهادت‌طلبی را در بین مخاطبان القاء می‌کنند. البته روحیه شهادت‌طلبی، به صرف شهید شدن نیست بلکه نوعی زمینه‌سازی برای به وجود آمدن چنین روحیه‌ای در بین افراد جامعه است.<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۴۱۹.</ref> خانم جلسه‌ای‌ها همچنین با استفاده از اشعار مذهبی، هم بر احساسات مخاطب تأثیر می‌گذارند و هم از طریق ایجاد پیوند روحی بین انسان‌‌ها با خدا و وسائط قیض الهی<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۸۲؛ شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۱۰۳.</ref> به تربیت دینی مخاطبان می‌پردازند. برگزاری مراسم زیارت‌نامه‌خوانی مانند زیارت عاشورا، حدیث کساء و ختم و مناجات‌های دسته‌جمعی همانند ختم انعام نیز پیوند روحیه معنوی با معصومین(ع) را تقویت می‌کند.<ref>اردبیلی، تقریرات فلسفه امام خمینی(ره)، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۳۶۷؛ ابن فهد حلّی، عده الداعی و نجاح الساعی، ۱۴۰۷ق، ص۲۹.</ref>

=== '''کارکرد آموزشی- تبلیغی''' ===

خانم جلسه‌ای‌ها، بنابر نقش هدایتگری پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع)<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۹.</ref>، با برگزاری جلسات وعظ و خطابه ساختاریافته و بیان فضائل، مناقب و سیره اهل‌بیت(ع) به وسیله شعر و قرائت ادعیه و زیارات مأثور، معارف دینی را به شیوه‌ای منسجم و جذاب به مخاطبان منتقل می‌کنند و باعث هدایت گفتاری و رفتاری جامعه اسلامی می‌شوند.<ref>شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹. </ref>

آنان در جلساتِ روضه، تفسیر قرآن و بیان احکام، به شبهات شرعی پاسخ داده و با استناد به منابع اصیل اسلامی، مروج اخلاق اسلامی هستند که البته یکی از شروط مهم آن، چگونگی عمل کردن خود بانوان مداح به دستورات اخلاقی قید شده در دین اسلام است.<ref>مصطفوی، مصباح الشریعه، ۱۳۶۸ش، ص۳۷۰.</ref> چنانچه امام علی(ع) در حدیثی می‌فرمایند: «اى مردم، به خدا سوگند، كه من شما را به هيچ فرمانى ترغيب نمى‌كنم، جز آنكه، خود به انجام دادن آن بر شما پيشى مى‌گيرم و شما را از معصيتى نهى نمى‌كنم جز آنكه، خود پيش از شما از انجام دادن آن باز مى‌ايستم».<ref>شریف الرضی، نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، خطبه 175.</ref>

همچنین، با بهره‌گیری از مناسبت‌های مذهبی مانند میلادها و شهادت‌های ائمه اطهار(ع)، به آموزش سبک زندگی اسلامی و مدیریت شادی و عزای زنان مخاطب می‌پردازند و ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی را در قالب روایات و سیره معصومین(ع) ترویج می‌کنند.<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۳۵.</ref> خانم جلسه‌ای‌ها با تبیین احکام و ارزش‌های اسلامی در جلسات مذهبی با لحنی لیّن و نرم، نقش فعالی در ترویج امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان یکی از ارکان مهم تعالیم دینی ایفا می‌کنند. این رویکرد ترکیبی، موجب تعمیق باورهای دینی و تقویت هویت مذهبی در میان زنان شرکت‌کننده می‌شود.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۲۸.</ref>

خانم جلسه‌ای‌ها با سازماندهی جلسات و برپایی سفره‌های نذری، نماد زنده همبستگی اجتماعی و کسترش روحیه ظلم‌ستیزی را در جامعه ترویج می‌کنند. آنان با ترویج فرهنگ انفاق و اطعام، الگوی عملی از اقتصاد مقاومتی در سطح خرد ارائه می‌دهند و از ارزش‌های دینی دفاع می‌کنند. خانم‌ جلسه‌ای‌ها به‌عنوان مروجان معارف اسلامی، مسئولیت خطیری در تبیین و ترویج سیاست‌های دینی برآمده از آیات و روایات دارند. این بانوان می‌بایست با بهره‌گیری از ابزارهای ادبی نظیر شعر و نثر، مواضع سیاسی و اجتماعی اسلام را در قالب بیانی شیوا و اثرگذار به مخاطبان منتقل نمایند.<ref>نادری قمی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، برگرفته از مباحث استاد محمدتقس مصباح یزدی، ۱۳۹۶ش، ص۳۳.</ref>

الگوی رفتاری ایشان می‌بایست منطبق بر آموزه‌های اهل‌بیت(ع) باشد<ref>فتال نیشابوری، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۶.</ref>، چنانکه امام علی(ع) در وصیت به فرزندان خویش فرمودند: «دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید».<ref>شریف الرضی، نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، نامه۴۷.</ref> این سیاست کلان اسلامی در عصر حاضر به وضوح در مظلومیت مردم فلسطین و جنایات رژیم غاصب اسرائیل متجلی است. اسلام هرگونه سازش با ظالم را نفی کرده و بر یاری مظلومان تأکید دارد. خانم جلسه‌ای‌ها نیز به‌عنوان راویان مکتب اهل‌بیت(ع) موظف هستند این موضعگیری روشن اسلامی را در کلام و عمل خویش نهادینه کنند. این رویکرد نه تنها یک تکلیف دینی، بلکه تجلی عینی پیروی از سیره سیاسی و اجتماعی ائمه اطهار(ع) محسوب می‌شود.<ref>خمینی، صحیفه نور، ۱۳۷۵ش، ص۲۱-۲۰.</ref>

'''کارکردهای چندبُعدی خانم‌ جلسه‌ای‌ها در فرهنگ شیعی'''

|'''حوزه کارکردی'''

|<nowiki>- تبیین مصائب اهل‌بیت(ع)</nowiki>

|<nowiki>- روضه‌خوانی و مداحی آهنگین</nowiki>

|<nowiki>- تربیت دینی غیرمستقیم</nowiki>

|<nowiki>- انتقال معارف دینی</nowiki>

|<nowiki>- جلسات وعظ و خطابه</nowiki>

|<nowiki>- ترویج ظلم‌ستیزی</nowiki>

|<nowiki>- تحلیل وقایع با استناد به سیره اهل‌بیت</nowiki>

|<nowiki>- تقویت بصیرت سیاسی</nowiki>

|<nowiki>- برگزاری سفره‌های نذری</nowiki>

|<nowiki>- تقویت همبستگی اجتماعی</nowiki>

== '''چالش‌های پیش‌روی خانم جلسه‌ای‌ها''' ==

برخی بدعت‌های اعتقادی، گفتاری و رفتاری در اجرای تعدادی از خانم جلسه‌ای‌ها در سال‌های اخیر، نه تنها موجب وهن مراسم مذهبی شیعه شده، بلکه به ابزاری برای تبلیغات سوء جریان‌های ضدمذهبی مانند وهابیت تبدیل گردیده است. این انحرافات که عمدتاً ناشی از کم‌اطلاعی از مبانی دینی یا گرایش به جذابیت‌های کاذب است موجب از بین رفتن جایگاه رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) و احکام دین اسلام خواهد شد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۷۸.</ref>

بدعت‌های اعتقادی شامل نقل خواب‌های غیرمستند، ترویج خرافات<ref>مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۴۴؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۶، ص۴۱۶.</ref>، تفسیرهای نادرست از محبت اهل‌بیت(ع) خصوصاْ امام حسین(ع) به‌عنوان مجوز گناه<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۳۴۶.</ref> و استفاده از اشعار غلوآمیز<ref>مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۸۹.</ref> می‌باشد.<ref>حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۳-۱۱۹.</ref>

بدعت‌های گفتاری نیز مشتمل بر روایت‌های تاریخی غیرمستند<ref>شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۶۹.</ref>، اهانت به مقدسات دیگر مذاهب حتی علیه دشمنان<ref>پاینده، نهج‌الفصاحه: کلمات قصار پیامبر اعظم(ص)، ۱۳۸۲ش، ص۶۶۹.</ref> و تحریف وقایع تاریخی<ref>صحتی سردرودی، تحریف‌شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین(ع)، ۱۳۸۵ش، ص۱۶۶-۱۶۵.</ref> است.<ref>حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۴-۱۳۷.</ref>

بدعت‌های رفتاری مانند به‌کارگیری آهنگ‌ها و ریتم‌های نامتناسب، استفاده از آهنگ‌ها و سبک‌های مبتذل و آلات موسیقی غیرشرعی<ref>ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۱۷۷.</ref> و دریافت دستمزدهای نامتعارف برخی خانم جلسه‌ای‌ها می‌باشد.<ref>حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۴-۱۳۷.</ref>

- تفسیر نادرست از محبت اهل‌بیت به عنوان مجوز گناه

|<nowiki>- تحریف مفاهیم دینی</nowiki>

|<nowiki>- آموزش مبانی اعتقادی</nowiki>

- نظارت محتوایی توسط مراجع ذیصلاح

|<nowiki>- ایجاد تفرقه مذهبی</nowiki>

|<nowiki>- ابتذال مراسم مذهبی</nowiki>

== '''راهکارهای ارتقای خانم جلسه‌ای‌ها''' ==

در سطح علمی، یکی از راهکارها ارتقای دانش تخصصی مداحان است که شامل آموزش مبانی علم کلام، شناخت عمیق مذهب شیعه، درایه‌الحدیث و تدوین مقاتل تخصصی معتبر بر اساس با تکیه بر منابع معتبر و بدیهیات عقلی می‌باشد. این امر مستلزم شناخت دقیق سنت‌های صحیح عزاداری و تمایز آن از بدعت‌ها در مراسم اهل‌بیت(ع) و ایجاد بینش و روش تقریب مذاهبی در بین خانم جلسه‌ای‌ها است.<ref>حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۵۵-۱۴۷.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نیکخواه قمصری، نرگس و دستوری، مژگان، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۹۱ش.

== پانویس ==