خانم جلسه‌ای: تفاوت میان نسخه‌ها

خانم‌جلسه‌ای به‌عنوان کنشگران مذهبی، نقش محوری در برگزاری مجالس عزا و شادی زنانه شیعی در مناسبت‌ها و به اشکال مختلف دارند. این پدیده از دوره قاجار به‌صورت مستقل آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی در قالب حضور در انواع مجالس سنتی، عامه‌پسند و معرفت‌گرا تکامل یافته است. کارکردهای چندبُعدی خانم‌جلسه‌ای در انتقال معارف دینی و ترویج ارزش‌های اهل‌بیت، همواره با چالش‌های جدی همانند بدعت‌های اعتقادی و گفتاری و رفتاری در این عرصه تهدید می‌شود. ارتقای کیفی فعالیت‌های خانم‌جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از چالش‌های این حوزه، مستلزم طراحی و اجرای راهکارهای علمی و عملی است که همسو با اصول اصیل دینی و نیازهای جامعه معاصر است.

اصطلاح خانم‌جلسه‌ای به زنانی اشاره دارد که اغلب با استفاده از تفاسیر و مقاتل صحیح، ادعیه، زیارات و روایت معتبر ائمه اطهار و استفاده از اشعار منطبق با مبانی دین و فضائل اهل‌بیت و همچنین پرهیز از احادیث و روایات و مقاتل ضعیف و جعلی، مسئولیت برگزاری و اجرای مجالس مذهبی زنانه به‌ویژه مراسم روضه‌خوانی و عزاداری و شادی را در مناسبت‌های مختلف بر عهده می‌گیرند.<ref>حیدرزاده، نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام، ۱۳۹۹ش، ص۱۰۸-۸۵.</ref>  

برخلاف دوره صفویه، در دوره قاجار با اقدامات قمرالسلطنه (دختر فتحعلی‌شاه)، تعزیه و روضه‌خوانی زنانه به‌صورت مستقل و با هویت ویژه‌ای شکل گرفت.<ref>بنجامین، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۹۱؛ بروگش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۲۱.</ref> این مجالس در دربار و سپس در خانه‌های مردم گسترش یافت و زنان به فراگیری فنون روضه‌خوانی و مداحی روی آوردند. خواجه‌های دربار که این مهارت‌ها را در خارج از دربار آموخته بودند، آنها را به بانوان آموزش می‌دادند. زنانی که در اجرای تعزیه مهارت می‌یافتند، با عنوان «ملا» یا «آخوند» شناخته می‌شدند.<ref>مونس‌­الدوله، خاطرات مونس­‌الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین‌­شاه، ۱۳۸۶ش، ص۹6-۹8.</ref> در این دوره، زنان روضه‌خوان یا خانم‌جلسه‌ای با حجاب کامل در مجالس زنانه حاضر می‌شدند و به اجرای مراسم مذهبی می‌پرداختند.<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۴؛ ویلس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۷.</ref> در میان آنان، روضه‌خوانان یزدی و کاشانی به‌دلیل صدای دلنشین و اجرای پراحساس اشعار سوزناک، شهرت ویژه‌ای کسب کرده بودند.<ref>مونس‌­الدوله، خاطرات مونس‌­الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین­‌شاه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۵.</ref> برخی از این ملایان و خانم‌جلسه‌ای‌های زبده همچون خدیجه خانم و ملا زینب، علاوه بر تسلط در روضه‌خوانی، از دانش ادبی و ذوق شعری قابل توجهی نیز برخوردار بودند.<ref>معیرالممالک، یادداشت­‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین‌شاه، ۱۳۶۱ش، ص۸۹.</ref>

این تحولات نشان‌دهنده گذار زنان از «مشارکت حاشیه‌ای» به «مشارکت محوری» در مراسم مذهبی بود که تحول در ساختار اجتماعی مردسالار آن دوران را نشان می‌دهد.<ref>[https://ijar.ut.ac.ir/article_85003.html پزشکی و قرسو، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه‌­خوانی و مداحی، ۱۳۹۸ش، ص34-35.]</ref>

در این مجالس، خانم‌جلسه‌ای‌ها نقش محوری ایفا می‌کنند. این مجالس با تأکید بر سخنرانی‌های مستند، عرفانی و استفاده از منابع اصیل دینی، فضایی میان‌رو بین هیئت‌های سنتی و نوین ایجاد کرده‌اند. ساختار اجرایی آنها در سوگواری‌ها به‌صورت ترکیب سخنران و مداح و در جشن‌ها به‌شکل سه‌گانه سخنران، مداح و دف‌زن است. استقبال چشمگیر مخاطبان اغلب زنان طبقه متوسط و بالا از بخش‌های معرفتی نسبت به مداحی صرف خانم‌جلسه‌ای است که گرایش به دانش‌افزایی دینی را نشان می‌دهد. خانم‌جلسه‌ای‌ها که در این نوع از مجالس عموماً از پایگاه فرهنگی- اجتماعی بالاتری برخوردارند، به ترویج معارف ناب شیعی در قالبی جذاب و عمیق همت گمارده‌اند.<ref>[https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356.html دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۲.]</ref>

خانم‌جلسه‌ای‌ها، بنابر نقش هدایتگری پیامبر و ائمه اطهار،<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۹.</ref> با برگزاری جلسات وعظ و خطابه ساختاریافته و بیان فضائل، مناقب و سیره اهل‌بیت به‌وسیله شعر و قرائت ادعیه و زیارات مأثور، معارف دینی را به‌شیوه‌ای منسجم و جذاب به مخاطبان منتقل می‌کنند و باعث هدایت گفتاری و رفتاری جامعه اسلامی می‌شوند.<ref>شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹. </ref>

آنان در جلساتِ روضه، تفسیر قرآن و بیان احکام، به شبهات شرعی پاسخ داده و با استناد به منابع اصیل اسلامی، مروج اخلاق اسلامی هستند که البته یکی از شروط مهم آن، چگونگی عمل کردن خود بانوان مداح به دستورات اخلاقی قید شده در دین اسلام است.<ref>مصطفوی، مصباح الشریعه، ۱۳۶۸ش، ص۳۷۰.</ref> امام علی به اخلاق و رفتار رهبران و افراد مؤمن تأکید دارند؛ به‌گونه‌ای که هر دستوری که به مردم می‌دهند، خودشان ابتدا آن را به‌طور کامل اجرا کنند و هر رفتاری را که نهی می‌کنند یا از انجام گناه بازمی‌دارند، پیش از دیگران خودشان از آن اجتناب کنند.<ref>شریف الرضی، نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، خطبه 175.</ref>

الگوی رفتاری آنان می‌بایست منطبق بر آموزه‌های اهل‌بیت باشد؛<ref>فتال نیشابوری، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۶.</ref> چنان‌که امام علی در وصیت به فرزندان خویش توصیه به دشمنی با ستمگر و کمک و یاری فرد ستمدیده می‌کنند.<ref>شریف الرضی، نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، نامه۴۷.</ref> این سیاست کلان اسلامی در عصر حاضر به‌وضوح در مظلومیت مردم فلسطین و جنایات رژیم غاصب اسرائیل متجلی است. اسلام هرگونه سازش با ظالم را نفی کرده و بر یاری مظلومان تأکید دارد. خانم‌جلسه‌ای‌ها نیز به‌عنوان راویان مکتب اهل‌بیت موظف هستند این موضع‌گیری روشن اسلامی را در کلام و عمل خویش نهادینه کنند. این رویکرد نه‌تنها یک تکلیف دینی، بلکه تجلی عینی پیروی از سیره سیاسی و اجتماعی ائمه اطهار محسوب می‌شود.<ref>خمینی، صحیفه نور، ۱۳۷۵ش، ص۲۱-۲۰.</ref>

{| class="wikitable"

|+

|}

برخی بدعت‌های اعتقادی، گفتاری و رفتاری در اجرای تعدادی از خانم‌جلسه‌ای‌ها در سال‌های اخیر، علاوه بر اینکه موجب وهن مراسم مذهبی شیعه شده، به ابزاری برای تبلیغات سوء جریان‌های ضدمذهبی مانند وهابیت نیز تبدیل شده است. این انحرافات که اغلب ناشی از کم‌اطلاعی از مبانی دینی یا گرایش به جذابیت‌های کاذب است، موجب از بین رفتن جایگاه رسول خدا، ائمه اطهار و احکام دین اسلام خواهد شد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۷۸.</ref>

|}

در سطح علمی، یکی از راهکارها ارتقای دانش تخصصی مداحان است که شامل آموزش مبانی علم کلام، شناخت عمیق مذهب شیعه، درایه‌الحدیث و تدوین مقاتل تخصصی معتبر با تکیه بر منابع معتبر و بدیهیات عقلی است. این امر مستلزم شناخت دقیق سنت‌های صحیح عزاداری و تمایز آن از بدعت‌ها در مراسم اهل‌بیت و ایجاد بینش و روش تقریب مذاهبی در بین خانم‌جلسه‌ای‌ها است.<ref>حیدرزاده، نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام، ۱۳۹۹ش، ص۱۵۵-۱۴۷.</ref>

در بعد عملی، ساماندهی و آموزش نظام‌مند مداحان از طریق ایجاد دوره‌های آموزشی تخصصی، معرفی و تکریم مداحان الگو و ترویج سیره عملی پیامبر و ائمه اطهار توسط خانم‌جلسه‌ای‌ها ضروری است. همچنین ارتباط نزدیک و تعامل مستمر با مراجع تقلید و علمای دین می‌تواند به هدایت فکری و عملی این قشر بینجامد. در سطح کلان، تدوین آیین‌نامه‌های رسانه‌ای برای نشر مداحی‌های صحیح، نظارت علمی بر محتوای جلسات توسط اساتید مجرب و پیشگیری و مقابله نظام‌مند با جریان‌های انحرافی از جمله اقدامات مؤثر است. این نظام نظارتی می‌بایست همزمان روش‌های تقریبی بین مذاهب اسلامی را نیز مدنظر قرار دهد. در نهایت، برخورد قانونمند با متخلفان و خانم‌جلسه‌ای‌هایی که اصول را رعایت نمی‌کنند، به‌عنوان مکمل این راهکارها می‌تواند ضامن سلامت این عرصه باشد. این مجموعه اقدامات در کنار هم می‌تواند به ارتقای کیفی فعالیت‌های مذهبی خانم‌جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از آسیب‌های احتمالی منجر شود.<ref>حیدرزاده، نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام، ۱۳۹۹ش، ص۲۰۸-۱۸۱.</ref>

==پانویس==

==منابع==

*آبوت، پامال؛ والاس، کلر، جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، ۱۳۸۰ش.

*اردبیلی، سیّد عبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۸۱ش.

*بروگش، هنریش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۷ش.

*بنجامین، ساموئل گرین ویلز، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، جاویدان، ۱۳۶۳ش.

*پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه: کلمات قصار پیامبر اعظم (ص)، تهران، دنیای دانش، ۱۳۸۲ش.

*حیدرزاده، عباس، نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام، رساله دکتری، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده مذاهب، ۱۳۹۹ش.

*خمینی، سیّد روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۵ش.

*دستوری، مژگان، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال ۸، شماره ۱، ۱۳۸۹ش.

*رحمانی، جبار، آیین و اسطوره در ایران شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.

*شیخ مفید، اعتقاد الامامیه و تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۴ق.

*صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.

*صفا، داود و نجاتی حسینی، سیّدمحمود، «تحلیل محتوای مداحی‌های مذهبی مردم‌پسند (مقایسه مداحی‌های سنتی و مدرن)»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال ۲، شماره ۴، ۱۳۹۰ش.

*طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه سیّد محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ش.

*مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۰۳ق.

*مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، تهران، هرمس، ۱۳۸۶ش.

*مصطفوی، حسن، مصباح الشریعه، تهران، قلم، ۱۳۶۸ش.

*مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.

*مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، ۱۳۹۸ش.

*معیر الممالک، دوستعلی‌خان، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.

*مونس‌الدوله، خاطرات مونس‌الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین‌شاه، به کوشش سیروس سعدونیان، تهران، زرین، ۱۳۸۶ش.

*نادری قمی، محمدمهدی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، برگرفته از مباحث استاد محمدتقی مصباح یزدی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۹۶ش.

*نوری‌نیا، حسین، «هیئت‌های مذهبی زنان»، اندیشه جامع، شماره ۵، ۱۳۷۸ش.

*نیکخواه قمصری، نرگس و دستوری، مژگان، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۹۱ش.

*ویلس، چارلز جیمس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سیّد عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، طلوع، ۱۳۶۶ش.