خانم جلسه‌ای

خانم جلسه‌ای؛ بانوی روایتگر مذهبیِ مصائب اهل‌بیت و آموزش‌دهنده معارف دینی در جمع زنان.

خانم‌جلسه‌ای به‌عنوان کنشگران مذهبی، نقش محوری در برگزاری مجالس عزا و شادی زنانه شیعی در مناسبت‌ها و به اشکال مختلف دارند. این پدیده از دوره قاجار به‌صورت مستقل آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی در قالب حضور در انواع مجالس سنتی، عامه‌پسند و معرفت‌گرا تکامل یافته است. کارکردهای چندبُعدی خانم‌جلسه‌ای در انتقال معارف دینی و ترویج ارزش‌های اهل‌بیت، همواره با چالش‌های جدی همانند بدعت‌های اعتقادی و گفتاری و رفتاری در این عرصه تهدید می‌شود. ارتقای کیفی فعالیت‌های خانم‌جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از چالش‌های این حوزه، مستلزم طراحی و اجرای راهکارهای علمی و عملی است که همسو با اصول اصیل دینی و نیازهای جامعه معاصر است.

مفهوم‌شناسی

اصطلاح خانم‌جلسه‌ای به زنانی اشاره دارد که اغلب با استفاده از تفاسیر و مقاتل صحیح، ادعیه، زیارات و روایت معتبر ائمه اطهار و استفاده از اشعار منطبق با مبانی دین و فضائل اهل‌بیت و همچنین پرهیز از احادیث و روایات و مقاتل ضعیف و جعلی، مسئولیت برگزاری و اجرای مجالس مذهبی زنانه به‌ویژه مراسم روضه‌خوانی و عزاداری و شادی را در مناسبت‌های مختلف بر عهده می‌گیرند.

این گروه که عموماً از طریق آموزش‌های سنتی، رسمی و غیررسمی وارد این عرصه شده‌اند، نقش محوری در سازمان‌دهی مناسک مذهبی در سطح خانوادگی، محلی و گاه استانی را بر مبنای نوع متن و محتوا، سبک و نحوه اجرا، موسیقی، آهنگ، لحن و مضمون‌بندی ایفا می‌کنند. این مفهوم به‌طور خاص در بستر فرهنگ شیعی ایران و در چارچوب تقسیم کار جنسیتی در امور مذهبی شکل گرفته است.

تاریخچه

اگرچه در دوره آل‌بویه شواهد موجود به‌تنهایی برای اثبات قطعی برگزاری مجالس مستقل روضه‌خوانی زنان و وجود خانم‌جلسه‌ای در آن دوره کافی نیستند؛ اما می‌توانند نشانه‌هایی دال بر احتمال وقوع چنین مراسمی ارائه دهند. شواهد قطعی درباره برگزاری مجالس مستقل روضه‌خوانی توسط زنان و حضور خانم‌جلسه‌ای در دوره صفویه نیز قطعی نیست.

برخلاف دوره صفویه، در دوره قاجار با اقدامات قمرالسلطنه (دختر فتحعلی‌شاه)، تعزیه و روضه‌خوانی زنانه به‌صورت مستقل و با هویت ویژه‌ای شکل گرفت. این مجالس در دربار و سپس در خانه‌های مردم گسترش یافت و زنان به فراگیری فنون روضه‌خوانی و مداحی روی آوردند. خواجه‌های دربار که این مهارت‌ها را در خارج از دربار آموخته بودند، آنها را به بانوان آموزش می‌دادند. زنانی که در اجرای تعزیه مهارت می‌یافتند، با عنوان «ملا» یا «آخوند» شناخته می‌شدند. در این دوره، زنان روضه‌خوان یا خانم‌جلسه‌ای با حجاب کامل در مجالس زنانه حاضر می‌شدند و به اجرای مراسم مذهبی می‌پرداختند. در میان آنان، روضه‌خوانان یزدی و کاشانی به‌دلیل صدای دلنشین و اجرای پراحساس اشعار سوزناک، شهرت ویژه‌ای کسب کرده بودند. برخی از این ملایان و خانم‌جلسه‌ای‌های زبده همچون خدیجه خانم و ملا زینب، علاوه بر تسلط در روضه‌خوانی، از دانش ادبی و ذوق شعری قابل توجهی نیز برخوردار بودند.

پس از انقلاب اسلامی، تحولات ناشی از جنگ، دگرگونی‌های سیاسی- اجتماعی و اقتصادی پس از آن و همچنین گسترش نوگرایی موجب تغییر در باورها و نگرش‌های دینی به‌ویژه زنان شد که این امر باعث تحول در فهم آنان از سازه‌های اصلی مناسک دینی و سوگواری شد. این تغییرات در دهه ۱۳۷۰ش، به ظهور اشکال نوینی از جلسات مذهبی زنانه و پیدایش خانم‌جلسه‌ای در عرصه‌های عمومی انجامید که از نظر ساختار و عناصر تشکیل‌دهنده، تفاوت‌های بنیادینی با انواع سنتی پیشین داشتند، به‌گونه­‌ای که زنان از نقش­‌های حاشیه‌­ای و انفعالی به کنشگران فعال در طراحی و اجرای این مناسک تبدیل شده­‌اند.

این تحولات نشان‌دهنده گذار زنان از «مشارکت حاشیه‌ای» به «مشارکت محوری» در مراسم مذهبی بود که تحول در ساختار اجتماعی مردسالار آن دوران را نشان می‌دهد.

انواع جلسات مذهبی زنانه

جلسات سنتی

این مجالس با ترکیب ثابت سخنرانی و مداحی توسط خانم‌جلسه‌ای، بر محور ادعیه‌خوانی، روضه‌خوانی و سخنرانی‌های فقهی- اخلاقی ویژه زنان سازمان‌دهی می‌شوند. در سخنرانی‌ها خانم‌جلسه‌ای بیشتر به بیان احکام و مسائل فقهی و اخلاقی مربوط به زنان می‌پردازد و مناسکی مانند انواع نمازها، ذکرها، صلوات‌های خاصه و مانند آن بخش‌های دیگر برنامه مجلس را تشکیل می‌دهد. خانم‌جلسه‌ای این مجالس که عموماً از تحصیلات حوزوی مقدماتی برخوردارند، با اشعار ساده، تصنیف و  اشعار ناشران مذهبی سازمان تبلیغات اسلامی به ذکر مصائب و سوگواری اهل‌بیت می‌پردازند و مداحی برای آنها پیشه و در مواردی علاقه و تبرک‌جویی محسوب می‌شود. نقش خانم‌جلسه‌ای در این هیئت‌ها، علاوه بر اجرای مناسک مذهبی، شامل آموزش‌های دینی ابتدایی و سازماندهی فعالیت‌های خیریه نیز است.

جلسات عامه‌پسند زنانه نوین

در این مجالس، خانم‌جلسه‌ای‌ها با استفاده از لباس‌های نمایشی، اجرای پرتحرک و ترکیب سازهای متنوع مانند دف، تنبک، گیتار و یا حتی نی، فضایی پرهیجان خلق می‌کنند. محوریت اصلی این مراسم با مداحی است که هدف آن ایجاد شور و هیجان از طریق ذکرهای مقدس و موسیقی‌های ریتمیک است، در حالی‌که بخش سخنرانی در صورت وجود به موضوعات غیرفقهی محدود می‌شود. ادبیات این مجالس شامل اشعار ضربی، ترانه‌های عامه‌پسند و حتی آیات قرآن مانند سوره ناس در قالب آهنگ‌های شاد است که مخاطبان را به مشارکتی هیجانی ترغیب می‌کند. گفتمان دینی خانم‌جلسه‌ای در این مجالس، بیشتر بر عشق و ارادت فردی به ائمه متمرکز است و مسائل شرعی یا فقهی جایگاهی ندارد. این رویکرد خانم‌جلسه‌ای که با ذائقه قشر جوان و متوسط جامعه همخوانی دارد، نشان‌دهنده تحولی در دینداری زنانه معاصر است که در آن خانم‌جلسه‌ای‌ها نه‌تنها به‌عنوان مجریان مراسم، بلکه به‌عنوان الگوهای سبک زندگی مذهبی- اجتماعی عمل می‌کنند.

جلسات معرفت‌گرا

در این مجالس، خانم‌جلسه‌ای‌ها نقش محوری ایفا می‌کنند. این مجالس با تأکید بر سخنرانی‌های مستند، عرفانی و استفاده از منابع اصیل دینی، فضایی میان‌رو بین هیئت‌های سنتی و نوین ایجاد کرده‌اند. ساختار اجرایی آنها در سوگواری‌ها به‌صورت ترکیب سخنران و مداح و در جشن‌ها به‌شکل سه‌گانه سخنران، مداح و دف‌زن است. استقبال چشمگیر مخاطبان اغلب زنان طبقه متوسط و بالا از بخش‌های معرفتی نسبت به مداحی صرف خانم‌جلسه‌ای است که گرایش به دانش‌افزایی دینی را نشان می‌دهد. خانم‌جلسه‌ای‌ها که در این نوع از مجالس عموماً از پایگاه فرهنگی- اجتماعی بالاتری برخوردارند، به ترویج معارف ناب شیعی در قالبی جذاب و عمیق همت گمارده‌اند.

نقش‌های خانم‌جلسه‌ای

خانم‌جلسه‌ای‌ها به‌عنوان کنشگران محوری در سازماندهی مجالس مذهبی زنان در فرهنگ شیعی که شکل غالب آن شامل جلسه‌های روضه‌خوانی و مداحی، جلسه‌های وعظ و خطابه، سفره‌های نذری، زیارت‌نامه‌خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت‌ها است، نقش‌های چندوجهی ایفا می‌کنند.

نقش‌های عاطفی- تربیتی

خانم‌جلسه‌ای‌ها با روضه‌خوانی و مداحی عادی یا آهنگین، سبک زندگی و مصائب اهل‌بیت را به شیوه‌ای مؤثر تبیین می‌کنند و روحیه همدردی و شهادت‌طلبی را در بین مخاطبان القاء می‌کنند. البته روحیه شهادت‌طلبی، به‌صرف شهید شدن نیست؛ بلکه نوعی زمینه‌سازی برای به‌وجود آمدن چنین روحیه‌ای در بین افراد جامعه است. خانم‌جلسه‌ای‌ها همچنین با استفاده از اشعار مذهبی، هم بر احساسات مخاطب تأثیر می‌گذارند و هم از طریق ایجاد پیوند روحی بین انسان‌ها با خدا و وسائط فیض الهی به تربیت دینی مخاطبان می‌پردازند. برگزاری مراسم زیارت‌نامه‌خوانی مانند زیارت عاشورا، حدیث کساء و ختم و مناجات‌های دسته‌جمعی همانند ختم انعام نیز پیوند روحیه معنوی با معصومین را تقویت می‌کند.

نقش‌های آموزشی- تبلیغی

خانم‌جلسه‌ای‌ها، بنابر نقش هدایتگری پیامبر و ائمه اطهار، با برگزاری جلسات وعظ و خطابه ساختاریافته و بیان فضائل، مناقب و سیره اهل‌بیت به‌وسیله شعر و قرائت ادعیه و زیارات مأثور، معارف دینی را به‌شیوه‌ای منسجم و جذاب به مخاطبان منتقل می‌کنند و باعث هدایت گفتاری و رفتاری جامعه اسلامی می‌شوند.

آنان در جلساتِ روضه، تفسیر قرآن و بیان احکام، به شبهات شرعی پاسخ داده و با استناد به منابع اصیل اسلامی، مروج اخلاق اسلامی هستند که البته یکی از شروط مهم آن، چگونگی عمل کردن خود بانوان مداح به دستورات اخلاقی قید شده در دین اسلام است. امام علی به اخلاق و رفتار رهبران و افراد مؤمن تأکید دارند؛ به‌گونه‌ای که هر دستوری که به مردم می‌دهند، خودشان ابتدا آن را به‌طور کامل اجرا کنند و هر رفتاری را که نهی می‌کنند یا از انجام گناه بازمی‌دارند، پیش از دیگران خودشان از آن اجتناب کنند.

همچنین، با بهره‌گیری از مناسبت‌های مذهبی مانند میلادها و شهادت‌های ائمه اطهار، به آموزش سبک زندگی اسلامی و مدیریت شادی و عزای زنان مخاطب می‌پردازند و ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی را در قالب روایات و سیره معصومین ترویج می‌کنند. خانم‌جلسه‌ای‌ها با تبیین احکام و ارزش‌های اسلامی در جلسات مذهبی با لحنی لیّن و نرم، نقش فعالی در ترویج امربه‌معروف و نهی‌ازمنکر به‌عنوان یکی از ارکان مهم تعالیم دینی ایفا می‌کنند. این رویکرد ترکیبی، موجب تعمیق باورهای دینی و تقویت هویت مذهبی در میان زنان شرکت‌کننده می‌شود.

کارکرد سیاسی- اجتماعی- اقتصادی

خانم‌جلسه‌ای‌ها با سازماندهی جلسات و برپایی سفره‌های نذری، نماد زنده همبستگی اجتماعی و گسترش روحیه ظلم‌ستیزی را در جامعه ترویج می‌کنند. آنان با ترویج فرهنگ انفاق و اطعام، الگوی عملی از اقتصاد مقاومتی در سطح خُرد ارائه می‌دهند و از ارزش‌های دینی دفاع می‌کنند. خانم‌جلسه‌ای‌ها به‌عنوان مروجان معارف اسلامی، مسئولیت خطیری در تبیین و ترویج سیاست‌های دینی برآمده از آیات و روایات دارند. این بانوان می‌بایست با بهره‌گیری از ابزارهای ادبی نظیر شعر و نثر، مواضع سیاسی و اجتماعی اسلام را در قالب بیانی شیوا و اثرگذار به مخاطبان منتقل کنند.

الگوی رفتاری آنان می‌بایست منطبق بر آموزه‌های اهل‌بیت باشد؛ چنان‌که امام علی در وصیت به فرزندان خویش توصیه به دشمنی با ستمگر و کمک و یاری فرد ستمدیده می‌کنند. این سیاست کلان اسلامی در عصر حاضر به‌وضوح در مظلومیت مردم فلسطین و جنایات رژیم غاصب اسرائیل متجلی است. اسلام هرگونه سازش با ظالم را نفی کرده و بر یاری مظلومان تأکید دارد. خانم‌جلسه‌ای‌ها نیز به‌عنوان راویان مکتب اهل‌بیت موظف هستند این موضع‌گیری روشن اسلامی را در کلام و عمل خویش نهادینه کنند. این رویکرد نه‌تنها یک تکلیف دینی، بلکه تجلی عینی پیروی از سیره سیاسی و اجتماعی ائمه اطهار محسوب می‌شود.

نقش‌های چندبُعدی خانم‌جلسه‌ای‌ها در فرهنگ شیعی

حوزه نقشی	ابعاد فعالیت	شیوه‌های اجرایی	اهداف و نتایج
عاطفی- تربیتی	- تبیین مصائب اهل‌بیت - القای روحیه همدردی و شهادت‌طلبی - تقویت پیوند معنوی	- روضه‌خوانی و مداحی آهنگین - زیارت‌نامه‌خوانی (عاشورا، حدیث کساء) - مناجات‌های جمعی	- تربیت دینی غیرمستقیم - ایجاد همدلی اجتماعی - تعمیق باورهای مذهبی
آموزشی- تبلیغی	- انتقال معارف دینی - پاسخ به شبهات شرعی - ترویج اخلاق اسلامی	- جلسات وعظ و خطابه - تفسیر قرآن و بیان احکام - استفاده از شعر و ادعیه مأثور	- هدایت گفتاری و رفتاری - ارتقای سواد دینی - اصلاح سبک زندگی
سیاسی- اجتماعی	- ترویج ظلم‌ستیزی - دفاع از مظلومان - تحلیل رویدادهای سیاسی	- تحلیل وقایع با استناد به سیره اهل‌بیت - بیان مواضع اسلامی درباره جهاد - حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش	- تقویت بصیرت سیاسی - حفظ هویت انقلابی - مقابله با استکبار جهانی
اقتصادی- حمایتی	- ترویج اقتصاد مقاومتی - سازماندهی شبکه‌های امدادی - کاهش فاصله طبقاتی	- برگزاری سفره‌های نذری - جمع‌آوری کمک‌های مردمی - حمایت از تولید داخلی	- تقویت همبستگی اجتماعی - کاهش آسیب‌های اقتصادی - الگوسازی مصرف بهینه

چالش‌های پیش‌روی خانم‌جلسه‌ای‌ها

برخی بدعت‌های اعتقادی، گفتاری و رفتاری در اجرای تعدادی از خانم‌جلسه‌ای‌ها در سال‌های اخیر، علاوه بر اینکه موجب وهن مراسم مذهبی شیعه شده، به ابزاری برای تبلیغات سوء جریان‌های ضدمذهبی مانند وهابیت نیز تبدیل شده است. این انحرافات که اغلب ناشی از کم‌اطلاعی از مبانی دینی یا گرایش به جذابیت‌های کاذب است، موجب از بین رفتن جایگاه رسول خدا، ائمه اطهار و احکام دین اسلام خواهد شد.

بدعت‌های اعتقادی شامل نقل خواب‌های غیرمستند، ترویج خرافات، تفسیرهای نادرست از محبت اهل‌بیت، خصوصاْ امام حسین به‌عنوان مجوز گناه و استفاده از اشعار غلوآمیز است.

بدعت‌های گفتاری نیز مشتمل بر روایت‌های تاریخی غیرمستند، اهانت به مقدسات دیگر مذاهب حتی علیه دشمنان و تحریف وقایع تاریخی است.

بدعت‌های رفتاری مانند به‌کارگیری آهنگ‌ها و ریتم‌های نامتناسب، استفاده از آهنگ‌ها و سبک‌های مبتذل و آلات موسیقی غیرشرعی و دریافت دستمزدهای نامتعارف برخی خانم‌جلسه‌ای‌ها است.

طبقه‌بندی بدعت‌های رایج در مداحی بانوان و پیامدهای آن

حوزه بدعت	مصادیق	پیامدها	راهکارهای اصلاحی
بدعت‌های اعتقادی	- نقل خواب‌های غیرمستند - ترویج خرافات - تفسیر نادرست از محبت اهل‌بیت به‌عنوان مجوز گناه - اشعار غلوآمیز	- تحریف مفاهیم دینی - تضعیف بنیان‌های اعتقادی - ایجاد انحراف در باورهای مذهبی	- آموزش مبانی اعتقادی - نظارت محتوایی توسط مراجع ذی‌صلاح - تدوین منابع معتبر شعری
بدعت‌های گفتاری	- روایت‌های تاریخی غیرمستند - اهانت به مقدسات دیگر مذاهب - تحریف وقایع تاریخی	- ایجاد تفرقه مذهبی - وهن تشیع - کاهش اعتبار تاریخی روضه‌خوانی	- آموزش تاریخ اسلام معتبر - منشور اخلاقی گفتاری - بازبینی محتوای روضه‌ها
بدعت‌های رفتاری	- استفاده از آهنگ‌ها و ریتم‌های نامتناسب - به‌کارگیری آلات موسیقی غیرشرعی - دستمزدهای نامتعارف	- ابتذال مراسم مذهبی - تجاری‌شدن عزاداری - کاهش قداست مجالس	- تعیین استانداردهای اجرایی - نظام‌مندسازی پرداخت‌ها - نظارت بر محتوای موسیقایی

ارتقای موقعیت خانم‌جلسه‌ای

در سطح علمی، یکی از راهکارها ارتقای دانش تخصصی مداحان است که شامل آموزش مبانی علم کلام، شناخت عمیق مذهب شیعه، درایه‌الحدیث و تدوین مقاتل تخصصی معتبر با تکیه بر منابع معتبر و بدیهیات عقلی است. این امر مستلزم شناخت دقیق سنت‌های صحیح عزاداری و تمایز آن از بدعت‌ها در مراسم اهل‌بیت و ایجاد بینش و روش تقریب مذاهبی در بین خانم‌جلسه‌ای‌ها است.

در بعد عملی، ساماندهی و آموزش نظام‌مند مداحان از طریق ایجاد دوره‌های آموزشی تخصصی، معرفی و تکریم مداحان الگو و ترویج سیره عملی پیامبر و ائمه اطهار توسط خانم‌جلسه‌ای‌ها ضروری است. همچنین ارتباط نزدیک و تعامل مستمر با مراجع تقلید و علمای دین می‌تواند به هدایت فکری و عملی این قشر بینجامد. در سطح کلان، تدوین آیین‌نامه‌های رسانه‌ای برای نشر مداحی‌های صحیح، نظارت علمی بر محتوای جلسات توسط اساتید مجرب و پیشگیری و مقابله نظام‌مند با جریان‌های انحرافی از جمله اقدامات مؤثر است. این نظام نظارتی می‌بایست همزمان روش‌های تقریبی بین مذاهب اسلامی را نیز مدنظر قرار دهد. در نهایت، برخورد قانونمند با متخلفان و خانم‌جلسه‌ای‌هایی که اصول را رعایت نمی‌کنند، به‌عنوان مکمل این راهکارها می‌تواند ضامن سلامت این عرصه باشد. این مجموعه اقدامات در کنار هم می‌تواند به ارتقای کیفی فعالیت‌های مذهبی خانم‌جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از آسیب‌های احتمالی منجر شود.

منابع

• آبوت، پامال؛ والاس، کلر، جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، ۱۳۸۰ش.
• ابن فهد حلّی، احمد بن محمد، عده الداعی و نجاح الساعی، ترجمه احمد موحدی قمی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• ابن قولویه، محمد بن علی، کامل الزیارات، ترجمه عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، ۱۳۵۶ش.
• اردبیلی، سیّد عبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی (ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۸۱ش.
• بروگش، هنریش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۷ش.
• بنجامین، ساموئل گرین ویلز، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، جاویدان، ۱۳۶۳ش.
• پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه: کلمات قصار پیامبر اعظم (ص)، تهران، دنیای دانش، ۱۳۸۲ش.
• پزشکی، یاسمین و قرسو، مریم، «فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه‌خوانی و مداحی»، پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، دورۀ ۱۱، شماره ۲۱، ۱۴۰۰ش.
• حیدرزاده، عباس، نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام، رساله دکتری، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده مذاهب، ۱۳۹۹ش.
• خمینی، سیّد روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۷۵ش.
• دستوری، مژگان، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال ۸، شماره ۱، ۱۳۸۹ش.
• رحمانی، جبار، آیین و اسطوره در ایران شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
• شریف الرضی، محمد بن حسین، نهج‌البلاغه، مصحح صالح صبحی، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
• شیح حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، قم، آل‌البیت، ۱۴۰۹ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ترجمه علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ترجمه علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی، امالی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
• شیخ مفید، اعتقاد الامامیه و تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۴ق.
• صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
• صفا، داود و نجاتی حسینی، سیّدمحمود، «تحلیل محتوای مداحی‌های مذهبی مردم‌پسند (مقایسه مداحی‌های سنتی و مدرن)»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال ۲، شماره ۴، ۱۳۹۰ش.
• طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه سیّد محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ش.
• فتال نیشابوری، محمد بن احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، الرضی، ۱۳۷۵ش.
• فخر رازی، محمد بن عمر، تفسیر کبیر، بیروت، دارالکتب العلمی، ۱۴۱۱ق.
• فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، ۱۳۶۳ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
• متقی هندی، علی بن حسام، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ق.
• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۰۳ق.
• مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، تهران، هرمس، ۱۳۸۶ش.
• مصطفوی، حسن، مصباح الشریعه، تهران، قلم، ۱۳۶۸ش.
• مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
• مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، ۱۳۹۸ش.
• معیر الممالک، دوستعلی‌خان، یادداشت‌هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
• مونس‌الدوله، خاطرات مونس‌الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین‌شاه، به کوشش سیروس سعدونیان، تهران، زرین، ۱۳۸۶ش.
• نادری قمی، محمدمهدی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، برگرفته از مباحث استاد محمدتقی مصباح یزدی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی آثار امام خمینی (ره)، ۱۳۹۶ش.
• نوری‌نیا، حسین، «هیئت‌های مذهبی زنان»، اندیشه جامع، شماره ۵، ۱۳۷۸ش.
• نیکخواه قمصری، نرگس و دستوری، مژگان، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۹۱ش.
• ویلس، چارلز جیمس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سیّد عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، طلوع، ۱۳۶۶ش.