کرامت

کرامت؛ منزلت و حرمت انسان بر اساس تفاوت‌ها در زن و مرد.

کرامت انسان به ذاتی و اکتسابی تقسیم می‌شود. کرامت ذاتی ناظر به ماهیت انسانی است که زن و مرد در آن مشترک هستند. در کرامت اکتسابی اما زنان و مردان به‌دلیل تفاوت‌های طبیعی، مسیرهای کمابیش متفاوتی را می‌پیمایند. اقتضای کرامت انسانی آن است که زنان و مردان با حفظ هویت جنسیتی خود در جامعه، تکریم شوند. نظام حقوقی و اخلاقی، کرامت جنسیتیِ زنان و مردان را متناسب با کرامت ذاتی آنها تنظیم می‌کند.

مفهوم‌شناسی

کرامت به‌معنای بزرگی، بزرگواری، پاک‌بودن از آلودگی و شرافت، معلول بهره‌مندی از خصوصیتی است که در دیگران نباشد، برخلاف تفضیل به‌معنای برتری فرد در فضیلت مشترک با دیگران. کرامت انسان از این منظر، معلول بهره‌مندی از خصوصیت عقل است که دیگر موجودات از آن بهره‌ای ندارند و انسان در پرتو بهره‌مندی از کرامت، دارای حرمت و احترام است. زن و مرد بر مبنای ماهیت مشترک انسانی و امتیازات اکتسابی سازگار با تفاوت‌های طبیعی، دارای کرامت هستند. لیبرالیسم که بر یکسانی جنسیتی انسان‌ها پای می‌فشرد بی‌توجه به تفاوت‌های طبیعی زن و مرد، فقط بر کرامت ذاتی انسان، تمرکز کرده و آزادی نامحدود انسان را می‌طلبد؛ اما آموزه‌های اسلام با توجه به خلقت دوگانه زن و مرد، کرامت‌ آنها را دارای تفاوت‌ نسبی می‌داند؛ آزادی را در چارچوب قواعد اخلاقی معنا کرده و تشابه زن با مرد را اهانت و ستم به زن، منشا از خودبیگانگی زنان با هویت زنانگی‌شان و دارای پیامدهای ویرانگر در حوزه خانواده می‌داند.

انواع کرامت انسانی

کرامت ذاتی/ اکتسابی

انسان به‌طور ذاتی دارای عقل و استعدادهای بالقوه است و از منظر ادیان توحیدی، دارای نظام احسن وجودی است که حاکی از کرامت ذاتی انسان نسبت به مخلوقات دیگر است. کرامت ذاتی، زمینه‌ای برای کسب کرامت ارزشی است که خداوند در نهاد هر انسانی به امانت گذاشته است و در پرتو ایمان و عمل صالح به‌دست می‌آید. کرامت اکتسابی، ارادی و اختیاری بوده و میزان دست‌یابی به آن به تلاش‌های انسان بستگی دارد.

کرامت فردی/اجتماعی

از بعد دیگر کرامت به فردی و اجتماعی قابل تقسیم است، کرامت فردی ناظر به ارزش‌های اخلاق فردی و کرامت اجتماعی حاکی از نظام حقوقی افراد در جامعه است. زنان و مردان هرچند در کرامت ذاتی تفاوتی ندارند، اما تفاوت‌های طبیعی و نقش‌های جنسیتی، مسیر کسب‌ کرامت‌ اکتسابی را برای آنها متفاوت می‌سازد.

کرامت مشترک زن و مرد

قرآن مرد و زن را از نظر ارزش انسانی و معنوی برابر دانسته و با خطاب‌های مشترک هر دو را یکسان مورد خطاب قرار داده است. زن و مرد در ماهیت انسانی مشترک بوده و هردو جنس به‌طور یکسان از کرامت ذاتی برخوردار هستند. کرامت اکتسابی آنها نیز به‌طور یکسان در گرو اعمال نیک‌شان است و از این جهت تفاوتی میان زن و مرد وجود نداشته و هر دو از طریق تقوا و تلاش می‌توانند به کرامت انسانی دست یابند. زن و مرد، آزاد و با کرامت آفریده شده‌اند و آنها متناسب با جنسیت و تفاوت‌های طبیعی، راه‌های متفاوت زنانه و مردانه را برای کسب کرامت می‌پیمایند.

کرامت‌های متفاوت زن و مرد

خداباوری و خودباوری، عوامل محوری در کسب کرامت انسانی هستند؛ خداباوری انسان را با حقیقت کریمانة او پیوند می‌دهد و خودباوری بر مبنای این اتصال، آدمی را باورمند به شرافت انسانی می‌سازد. انسان خودباور به توانایی‌ها و استعدادهای بالفعل و بالقوّه خود واقف شده و درصدد استفاده صحیح از آنها برمی‌آید. از چنین خاستگاهی، کرامت اکتسابی در حوزه جنسیت با هویت زنانگی و مردانگی مرتبط می‌شود. ارزش محوری در این حوزه، حفظ هویت زنانه و مردانه است. همانگونه که مرد بودن برای مرد ارزش است، زن بودن برای زن یک اصل ارزشی است. از این منظر، تشبه زن به مرد و تشبه مرد به زن، ضدارزش است، زیرا هر کدام دارای طبیعت و جایگاه نسبتا متفاوتی هستند. بر مبنای این تفاوت‌ها، راه‌های کسب کرامت زنانه و مردانه تفاوت‌ نسبی یافته و عمدتا معطوف به التزام عملی به وظایفی است که در دستگاه خلقت برای آن‌ها تعریف شده است. زن با حفظ هویت زنانگی، دارای عظمت، کرامت و نقش بی‌بدیل در جامعه است. جامعه سالم جامعه‌ای است که نصف از آن واقعا مرد و نیمی دیگر آن واقعا زن بوده و هرکدام با حفظ هویت جنسیتی‌ خود در میدان‌های معنوی و مادی جامعه حضور دارند. در طبیعت زن، لطافت و محبتی وجود دارد که می‌تواند خود و محیط پیرامونش را کریمانه بسازد. این توان‌مندی در انحصار زن است و زنان با تکیه بر آن، نقش اجتماعی ویژۀ خود را ایفا می‌کنند.

کرامت جنسیتی در خانواده

در نگرش اسلام؛ بانو امانت الهی، شوهر نعمت الهی، پسران نعمت و دختران‏ حسنه هستند. مرد باید بانو را تکریم کند[24] و بانو باید به شوهرش عشق بورزد. زنی که به همسرش احترام گذاشته و او را دلداری‌ دهد، پاداش او بهشت و اجر شهید است. همکاری و نشستن مرد در کنار همسرش عبادت است. خانه‌داری و فرزندآوری، هنر زنانه است. مرد زمانی در جامعه مفید است که دارای همسر خوب باشد. ‌ در منابع حدیثی، جهاد زن، بارداری و خوب شوهرداری کردن دانسته شده است. زن تجلی مهر الهی است که راه عبودیتش از مسیر‏ همسری و مادری می‏گذرد. پدر تکیه‌گاه عاطفی و مادی فرزندانش و مادر پناهگاه روحی و عاطفی آنها به‌شمار می‌روند. پدر هرچند حق ولایت بر فرزندان دارد، اما در ارائه خدمات مادر مقدّم است. فرزندان باید مطیع والدین خود بوده و اجازه ندارند که در برابر آنها حتی «اف» و کمتر از «اف» بگویند. احترام به والدین سفارش الهی و حفظ حرمت آنها در ردیف بندگی خداوند است.

منابع

• قرآن.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• ابن ‌‌ابی‌فراس، ورام، ‏مجموعة ورام (تنبیه الخواطر)، قم، مکتبه فقیه‏، 1410ق‏.
• ابن‌شعبه حرانی، حسن، تحف العقول عن آل‌الرسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1404ق.
• اکبری، محمدظاهر، «کرامت زن در نظام حقوقی اسلام»، پرتال امام‌خمینی، تاریخ درج مطلب: 16 اسفند 1395ش.
• باقری، ابراهیم، «کرامت انسانی در اسناد حقوقی اسلام»، پرتال امام خمینی: تاریخ درج مطلب: 3 آبان 1395ش.
• جوادی‌‌ آملی، عبدالله، زن در آینه جلال و جمال، محقق محمود لطیفی، قم، اسرآء، 1388ش.
• خامنه‌ای، سیدعلی، «کرامت زن»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ سخنرانی: 11 اردیبهشت 1392ش.
• شادمان، فاطمه‌زهرا، «نقش مادر در خانواده» ‌، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب: 6 اسفند 1397ش.
• شکیبایی، ایمان، «عوامل کرامت ساز انسان از منظر نهج البلاغه»، خبرگزاری رسمی حوزه، تاریخ درج مطلب: 4 خرداد 1402ش.
• صابر، عزیز و شجاعی، جعفر، «کرامت انسانی از دیدگاه قرآن»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه: تاریخ درج مطلب: 18 تیر 1397ش.
• صابری یزدی، علیرضا، الحکم الزاهره، ترجمه انصاری‏، قم‏، سازمان تبلیغات اسلامی‏، 1375ش.
• طبرسی، رضی‌الدین حسن، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.
• علاسوند، «اگر زن نباشی (ضرورت نگاه نظام‌مند به الگوی شخصیت زن مسلمان)»، خردنامه همشهری، 1386ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
• گنزالس، زهرا، «هدف اصلی انقلاب جنسیتی در غرب، ساختن آینده جنسیتی خنثی است»، وب‌سایت پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد، تاریخ درج مطلب: 5 دی 1401ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ‏ 1403ق.
• محبی، محمدعارف، «مردمی شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، در معرفت فرهنگی اجتماعی، سال پانزدهم، شماره اول، زمستان 1402ش.
• مصباح ‌یزدی، محمدتقی، حق کرامت انسان (2)، جلسه نوزدهم، پایگاه اطلاع‌رسانی آثار آیت‌الله مصباح‌ یزدی، تاریخ بازدید: 16 شهریور 1403ش.
• مطهری، مرتضی، ‏مجموعه آثار ‏ (نظام حقوق زن در اسلام)، تهران- قم‏، صدرا، 1377ش‏.
• مظفری، آیت، «تکریم انسان از منظر اسلام و لیبرالیسم»، در انسان‌پژوهی دینی، سال هشتم، شماره 25، بهار و تابستان 1390ش.
• مولودی، زینب، «کرامت زن در دیدگاه مقام معظم رهبری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه: تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1401ش.
• نراقی، ملا محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، ‏ اعلمی، بی‌تا.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق. ‏