پرش به محتوا

دین‌داری زنان: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌جنسیت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌تر
دیداریویکی‌متن
جز حمید گلزار صفحهٔ پیش‌نویس:دینداری زنان را بدون برجای‌گذاشتن تغییرمسیر به دین‌داری زنان منتقل کرد
 
(۳۱ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
<big>'''دینداری زنان'''</big>؛ بازتاب تجربه و کنش دینی زنان در چارچوب نقش‌های جنسیتی.<br>
<big>'''دین‌داری زنان'''</big>؛ بازتاب تجربه و کنش دینی زنان در چارچوب نقش‌های جنسیتی.{{سخ}}دین به‌عنوان نظامی اعتقادی-عملی، نقش محوری در شکل‌دهی به هویت، رفتار و جایگاه اجتماعی زنان دارد.  
دینداری زنان در موقعیت جنسیتی بازتاب‌دهنده تعامل پویا میان هویت دینی و جنسیتی است که در سه سطح بازتاب ساختارهای قدرت، تجربه زیسته و عاملیت آشکار می‌شود. این مفهوم بر اساس رویکردهای فقهی، حقوقی و جامعه‌شناختی به شیوه‌های ابراز، تجربه و تفسیر زنان از باورها و مناسک دینی در بسترهای اجتماعی-فرهنگی اشاره دارد که تحت تأثیر روابط قدرت جنسیتی و گفتمان‌های مذهبی شکل می‌گیرد.  
==مفهوم‌شناسی==
همه اندیشمندان حوزه‌های مختلف، از متخصصان علوم دینی و علوم اجتماعی گرفته تا فیلسوفان، با وجود گستردگی مفاهیم مرتبط با دین و دینداری، بر سه عنصر اساسی «اعتقادات و باورداشت‌ها»، «تجربه و احساسات مذهبی» و «اعمال و مناسک دینی» به عنوان ارکان اصلی دین تأکید کرده‌اند. در مطالعات اسلامی، ابعاد دین در قالب چارچوب‌های مختلفی دسته‌بندی شده‌اند که از تقسیم‌بندی سه‌گانه «اعتقادات»، «احکام» و «اخلاق» تا تقسیم‌بندی پنج‌گانه «عقیده»، «ایمان»، «عبادیات»، «اخلاق» و «شریعت(فقه)» را در برمی‌گیرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۶۳.</ref> با تأمل در مبانی ادیان و تحلیل آموزه‌های دینی، می‌توان سه بُعد اساسی «معرفتی» (شناختی)، «عاطفی» (احساسی-تجربی) و «رفتاری» (عملی) را به عنوان وجوه مشترک نظام‌های دینی شناسایی کرد.<ref>Roof, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, 1979, p.36. </ref>


در علوم‌اجتماعی نیز دﻳﻦداری برحسب ﻣﻴﺰان ﻋﻼﻗﻪ و اﺣﺘﺮام اﻓﺮاد ﺑﻪ دﻳﻦ در چهار بُعد اعتقادی، عاطفی، پیامدی و مناسکی محاسبه می‌شود.<ref>سراج‌زاده، چالش‌های دین و مدرنیته، 1384ش، ص166.</ref> از این منظر دینداری عبارت است از پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات، احکام و مناسک یک دین، به نحوی که فرد یا جامعه خود را ملزم به پایبندی، بازاندیشی یا بازسازی این مجموعه در سطوح فردی و اجتماعی بداند. این فرآیند می‌تواند شامل ابعاد شناختی (باورها)، عاطفی (تعهد)، عملی (رفتارهای دینی) و تجربی (ارتباط با امر قدسی) باشد.<ref>حشمت‌يغمايي، «دينداري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن»، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۰.</ref>
دین‌داری زنان در موقعیت جنسیتی بازتاب‌دهندهٔ تعامل پویا میان هویت دینی و جنسیتی است که در سه سطح بازتاب ساختارهای قدرت، تجربه زیسته و عاملیت آشکار می‌شود. پیوند دین و جنسیت در حوزه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی نشان می‌دهد دین‌داری زنان با تقویت سلامت روانی-اجتماعی، تحکیم نقش مادری و ارتقای سرمایه‌های معنوی و شناختی همراه است، هرچند فضای مجازی به‌عنوان عاملی دوگانه، هم چالش‌زا و هم فرصت‌آفرین برای دین‌داری زنان عمل می‌کند.


==تاریخچه پیدایش دین==
== مفهوم‌شناسی ==
سیر تحول تاریخی دین نشان می‌دهد دیدگاه‌ها درباره پیدایش دین بسیار متنوع و گاه متعارض هستند و هرکدام بر جنبه‌های متفاوتی تأکید می‌کنند.
اندیشمندان حوزه‌های مختلف، از متخصصان علوم دینی و علوم اجتماعی گرفته تا فیلسوفان، با وجود گستردگی مفاهیم مرتبط با دین، بر سه عنصر اساسی «اعتقادات و باورداشت‌ها»، «تجربه و احساسات مذهبی» و «اعمال و مناسک دینی» به‌عنوان ارکان اصلی دین تأکید کرده‌اند. در مطالعات اسلامی، ابعاد دین در قالب چارچوب‌های مختلفی دسته‌بندی شده‌اند که از تقسیم‌بندی سه‌گانهٔ «اعتقادات»، «احکام» و «اخلاق» تا تقسیم‌بندی پنج‌گانهٔ «عقیده»، «ایمان»، «عبادات»، «اخلاق» و «شریعت (فقه)» را در برمی‌گیرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۶۳.</ref> با تأمل در مبانی ادیان و تحلیل آموزه‌های دینی، می‌توان سه بُعد اساسی «معرفتی» (شناختی)، «عاطفی» (احساسی-تجربی) و «رفتاری» (عملی) را به‌عنوان وجوه مشترک نظام‌های دینی شناسایی کرد.<ref>Roof, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, 1979, p.36.</ref>
===پیدایش دین از دیدگاه تاریخی===
ادیان ابتدایی به شکل فتیشیسم یا توتمیسم به عنوان پاسخ به نیازهای جسمانی، زیستی و کنترل ناشناخته‌ها پدید آمدند.<ref>بایرناس، تاریخ جامع ادیان، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.</ref>
با تحولات اقتصادی-اجتماعی بشر در قالب جوامع شهرنشینی و تقسیم کار،  ادیان قبیله‌ای به اشکال سازمان‌یافته‌تر با نام مذاهب ملی همچون پرستش زئوس در یونان یا رع در مصر تکامل یافتند، که با تغییرات حکومتی، سیاسی و حتی خلوص اندیشه زندگی پس از مرگ شکل گرفتند.<ref>بایرناس، تاریخ جامع ادیان، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.</ref> در مرحله بعد، ظهور مفاهیم زیست اخلاقی و فلسفی مثل نیروانا در بودیسم یا هندویسم، ادیان را به سمت نجات فردی سوق داد.<ref>بایرناس، تاریخ جامع ادیان، ۱۳۸۱ش، ص۷۰.</ref>
تحول تدریجی خردورزی و ساختارهای اجتماعی انسان همراه با پیشرفت فرهنگ و تمدن‌ها، زمینه‌ساز تثبیت باور به خدای یگانه در نظام‌های دینی شد. این سیر تکاملی در متون مقدسی مانند عهد عتیق یهود بازتاب یافته است. با ظهور مسیحیت، مفهوم «تجسّد الهی» به عنوان نقطه عطفی در الهیات مطرح گردید. گسترش جهانی آیین مسیحیت مرهون رویکرد تساهل‌ و تسامح‌آمیز آن بود. اسلام با تأکید بنیادین بر دو عنصر «ایمان» و «عمل صالح» و نیز به پشتوانه آموزه‌های روشنگرانه و شریعت ساده‌اش، با شتابی چشمگیر در گستره وسیعی از جهان نشر یافت.<ref>بایرناس، تاریخ جامع ادیان، ۱۳۸۱ش، ص۷۵.</ref>


===پیدایش دین از دیدگاه جامعه‌شناسی===
در علوم‌اجتماعی نیز دینداری برحسب میزان علاقه و احترام افراد به دین در چهار بُعد اعتقادی، عاطفی، پیامدی و مناسکی مطالعه می‌شود.<ref>سراج‌زاده، چالش‌های دین و مدرنیته، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۶.</ref> از این منظر دین‌داری عبارت است از پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات، احکام و مناسک یک دین، به‌نحوی که فرد یا جامعه خود را ملزم به پای‌بندی، بازاندیشی یا بازسازی این مجموعه در سطوح فردی و اجتماعی بداند. این فرایند می‌تواند شامل ابعاد شناختی (باورها)، عاطفی (تعهد)، عملی (رفتارهای دینی) و تجربی (ارتباط با امر قدسی) باشد.<ref>حشمت‌یغمایی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۰.</ref>
این دیدگاه، دین را پدیده‌ای اجتماعی می‌داند که ریشه در نیازهای جمعی دارد که نوعی پوزیتیویسم اجتماعی است. بر اساس نظریه امیل دورکهایم، منشأ تمام ادیان به توتم‌پرستی بازمی‌گردد که در آن توتم به عنوان نماد «روح جمعی» جامعه، امر مقدس را از نامقدس تفکیک می‌کند.<ref>مک‌کویری، تفکر دینی در قرن بیستم مرزهای فلسفه و دین 1900 - 1980، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۱.</ref>  این باور ابتدایی در قالب مراسم مذهبی متعالی شده، به تدریج به اعتقاد به عالمی برتر و در نهایت به یکتاپرستی تکامل یافته است.<ref>صاحبی، دین‌پژوهی در جهان معاصر، ۱۳۹۰ش، ص۵۲-۴۱.</ref>  
===پیدایش دین از دیدگاه روان‌شناسی===
دین برآیند هیجان‌ها و تعارض‌‌های روحی انسان است. این دیدگاه، دین را برآمده از دو مکانیسم روانی اصلی می‌داند. نخست نیاپرستی که از تقدیس نقش حمایتی پدر در خانواده و تداوم آن در قالب روح پدری پس از مرگ نشأت گرفته و به تدریج به نظام دینی تبدیل شده است. دوم، خداآفرینی که پاسخ به اضطراب، ترس و هراس وجودی انسان در برابر نیروهای طبیعی ناشناخته است که منشأ دین همین است.<ref>فروید، رساله و شرح آینده یک خیال زیگموند فروید، ۱۴۰۰ش، ص۲۴۷-۲۳۸.</ref> در نظریات فویرباخ (از خود بیگانگی)<ref>سعیدیان، دائره‌المعارف نو، ۱۳۷۸ش، ج۴، ص۳۴۷۷.</ref>  و زیگموند فروید (روان‌زایی)<ref>مک‌کویری، تفکر دینی در قرن بیستم مرزهای فلسفه و دین 1900 - 1980، ۱۳۷۵ش، ص۲۲۰.</ref> ، دین ریشه در عمیق‌ترین لایه‌های روانی و اجتماعی انسان دارد.<ref>مک‌کویری، تفکر دینی در قرن بیستم مرزهای فلسفه و دین 1900 - 1980، ۱۳۷۵ش، ص۲۳۳.</ref>


===پیدایش دین از دیدگاه طبیعی‌گرایانه===
== منشأ دین ==
این دیدگاه پوزیتیویستی با رویکردی علمی به تحلیل منشأ دین می‌پردازد و شامل چند نظریه کلیدی است. نظریه جهل اگوست کنت که دین را محصول مرحله الهیاتی تکامل فکری بشر می‌داند.<ref>سعیدیان، دائره‌المعارف نو، ۱۳۷۸ش، ج۴، ص۳۸۰۱.</ref>  ادوارد تایلور در نظریه جانمندانگاری (آنیمیسم) اعتقاد به ارواح و موجودات ماورایی را اساس دین‌ورزی اولیه معرفی می‌کند.<ref>Pals, Seven Theories of Religion, 1996: p.24.</ref>  همچنین هربرت اسپنسر در نظریه تکامل اجتماعی شکل‌گیری دین را نتیجه‌ای از ترس از ارواح نیاکان و پرستش نیروهای طبیعی می‌داند.<ref>مطهری، تکامل اجتماعی انسان، ۱۳۷۲ش، ص۵۹.</ref>  
در منظومهٔ فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در ارادهٔ الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران تداوم یافته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.</ref>


این نظریات با وجود تفاوت‌های تحلیلی، همگی بر منشأ طبیعی و زمینی باورهای دینی تأکید دارند و دین را مجموعه‌‌اى از اوامر و نواهى که مانع عملکرد آزاد استعدادهاى انسان می‌شود، تفسیر می‌کنند.<ref>هیک، فلسفه دین، ۱۳۷۲ش، صص۲۳-۲۲.</ref>
این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است:
===پیدایش دین از دیدگاه اقتصادی===
* '''غایت‌مندی آفرینش''': خداوند، انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است.
بر اساس دیدگاه اقتصادی کارل مارکس که در چارچوب ماتریالیسم تاریخی ارائه شده است، دین به عنوان پدیده‌ای ایدئولوژیک و محصول ساختارهای اقتصادی ناعادلانه تحلیل می‌شود. این نظریه که بر مبنای تقسیم تاریخ به پنج مرحله تولیدی استوار است، دین را نتیجه مستقیم «از خودبیگانگی» انسان در نظام سرمایه‌داری می‌داند<ref>میلز، مارکس و مارکسیسم، ۱۳۸۱ش، ص۳۱-۳۰.</ref>  که در دو سطح عمل می‌کند. در سطح اجتماعی، دین به عنوان «افیون توده‌ها» عمل کرده و با وعده سعادت اخروی، توده‌ها را از مبارزه برای تغییر وضعیت اقتصادی-اجتماعی بازمی‌دارد. در سطح فردی، دین به مثابه مکانیسمی جبرانی، آرامش کاذبی برای طبقه کارگر ایجاد می‌کند.<ref>مطهری، نقدی بر مارکسیسم، ۱۳۸۹ش، ص۸۹-۸۴.</ref>
* '''رابطهٔ دین‌داری و تکامل''': سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دین‌داری است.
* '''لطف الهی''': به موجب قاعدهٔ لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق وحی برای بندگانش آشکار ساخته است.
مارکس معتقد است با تحقق جامعه کمونیستی و از میان رفتن تضادهای طبقاتی، نیاز به دین به عنوان عامل تسکین‌دهنده به طور طبیعی منتفی خواهد شد، چرا که شرایط عینی تولید کننده از خودبیگانگی از بین خواهد رفت. این دیدگاه عمیقاً به رابطه دیالکتیکی زیربنا (شرایط اقتصادی) و روبنا (نهادهای فرهنگی از جمله دین) وابسته است.<ref>مک‌کویری، تفکر دینی در قرن بیستم مرزهای فلسفه و دین 1900 - 1980، ۱۳۷۵ش، ص۳۳۱.</ref>


===پیدایش دین از دیدگاه اسلام===
این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.<ref>جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.</ref> هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به‌سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی است؛ بنابراین منشأ پیدایش دین در اسلام، فطرت و اقتضای فطری آدمی است.<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۶–۴۷.</ref>
در منظومه فکری اسلام، دین به عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در اراده الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران از آدم(ع) تا خاتم(ص) تداوم یافته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.</ref> 
این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است. غایت‌مندی آفرینش: خداوند متعال انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است.
رابطه دینداری و تکامل: سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دینداری است.
لطف الهی: به موجب قاعده لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق انبیاء و وحی برای بندگانش آشکار ساخته است. این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.<ref>جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.</ref> هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی می‌باشد. بنابراين منشأ پيدايش دين در اسلام، فطرت و اقتضاي فطري آدمي است.<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۷-۴۶.</ref>


==تکالیف عبادی زنان در اسلام==
== دین‌داری زنان در جهان ==
از منظر رویکرد فقهی انجام فرایض دینی و عبادی از امور حق‌الله و معنوی سنجیده می‌شوند. زنان بعد از ازدواج موظف هستند فرائض فردی همانند نماز، روزه، حج، خمس و زکات را بدون هیچگونه کمی و کاستی مثل زمان تجرد انجام دهند.<ref>حلی، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴.</ref> در هنگام تزاحم (دو یا چند حکم یا تکلیف شرعی یا اخلاقی بر عهده یک مکلف) فقها درباره تکالیف زنان در ادای فرائض واجب و مستحب تفکیک قائل شده‌اند. زنان در عبادت‌های واجب به اذن شوهر نیاز ندارند و انجام عبادات را باید بر رعایت حق شوهر مقدم بدانند، اما در عبادت‌های مستحب، زنان باید حق شوهر را رعایت کند و اذن وی را داشته باشند.<ref>خمینی، تحریرالوسیله، 1421ق، ص745.</ref>
مطالعات جهانی نشان می‌دهد زنان به‌طور پیوسته سطح دین‌داری بالاتری نسبت به مردان در سراسر فرهنگ‌ها و ادیان اصلی جهان داشته‌اند، الگویی که ریشه در عوامل چندبعدی از جمله جامعه‌پذیری جنسیتی (مسئولیت بیشتر زنان در انتقال ارزش‌های دینی)، تمایل قوی‌تر به معنویت عاطفی و تجربی و نقش‌های سنتی آنان در مراقبت روحانی خانواده دارد. با وجود روند عمومی سکولاریزاسیون که منجر به کاهش کلی مشارکت دینی شده، این شکاف جنسیتی همچنان در بیشتر جوامع ازجمله در شاخص‌هایی مانند باورهای دینی، حضور در مراسم مذهبی و عمل به مناسک، تداوم داشته است؛ هرچند در دو دههٔ اخیر اَشکال جدیدی از معنویت‌گرایی زنانه خارج از نهادهای دینی رسمی نیز ظهور کرده که نشان‌دهندهٔ تحول در بیان دین‌داری زنان در عین حفظ تمایزهای جنسیتی است.<ref>فورشت و رپستاد، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۵۷۱–۵۷۹.</ref>
در رویکرد حقوقی، براساس ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، محدودیت‌های ناشی از عبادات و فرائض واجب برای زنان، نشوز حساب نشده و مستحق دریافت نفقه است.<ref>محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۹۴.</ref>


==زنان و تحکیم باورهای دینی==
== دین‌داری زنان در ایران ==
تفاوت جنسیتی به نفع زنان در ارزش‏‌های دینی، فکر کردن درباره معنای زندگی، انجام مناسک دینی فردی، اعتقادات دینی، پیامدهای دینی، نیایش با خدا خارج از فرائض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش‌بخش بودن دین از مردان بالاتر است. یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌‏های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Hussain, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain, 2008, p.177-179.</ref>  
درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش دین‌داری فردی و حضور در نماز جماعت و جمعه به‌عنوان معیارهای رفتارهای جمعی دینی در نظر گرفته می‌شوند. سایر رفتارهای دینی مانند قرائت قرآن، شرکت در مراسم مذهبی همانند روضه‌خوانی، دعای کمیل، عزاداری محرم، زیارت اماکن مقدس و نذر و نیاز نیز زیرمجموعهٔ مناسک و رفتار جمعی دین‌داری هستند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۳.]</ref>


زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با توجه و به کارگیری ارزش‌هاي اسلامی شامل اطاعت و همدلی با ولایت، تعهد و ایمان، تأکید بر اجرای عدالت، پیروی از سیره و آموزه‌های ائمه(ع)، ایستادگی، مقاومت و دفاع از اسلام و انقلاب، علم‌آموزی و کمال نفس و انعطاف‌پذیری می‌توانند عامل موفقيت در تحکیم پایه‌هاي دیني و باورهاي اعتقادي و تقویت هویت دیني، ملي و فرهنگ اسلامی باشند.<ref>[[مولایی پارده و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، ۱۴۰۱ش، ص۱.|https://ensani.ir/fa/article/561852/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AC-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D9%82%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86]]</ref>
=== باورها ===
==دینداری و سلامت روانی و اجتماعی زنان==
مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان و حقانیت دین اسلام می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌شود. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهندهٔ سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های ۱۳۷۹ش و ۱۳۸۲ش، حدود ۹۵٫۶درصد و ۹۴٫۸درصد از مردم به حسابرسی اعمال در روز جزا اعتقاد داشتند که در این میان زنان اندکی بیش از مردان باور قوی‌تری نشان دادند. همچنین در سال ۱۳۸۲ش، ۹۷٫۷درصد پاسخ‌دهندگان به زندگی پس از مرگ، معتقد بودند. این آمارها حاکی از تداوم عمیق باورهای اساسی دینی در میان ایرانیان است، هرچند زنان در مقایسه با مردان تمایل بیشتری به ابراز این اعتقادات داشته‌اند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸-۸۹.]</ref>
دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان است. افرادی که به انجام اعمال دینی همانند نماز، مشارکت در مراسم مذهبی و فعالیت‌های دینی پایبندتر هستند، از سرمایه روان‌شناختی بیشتری برخوردارند. این امر منجر به افزایش عزت نفس، منبع کنترل درونی، خودکارآمدی و کاهش خودکم‌بینی می‌گردد. دینداری نه‌تنها با ارائه معنا و هدف در زندگی، به عنوان یک فلسفه زندگی سازگارانه عمل می‌کند، بلکه از طریق تقویت روابط اجتماعی و حمایت گروهی، به ارتقای سلامت روانی-هیجانی کمک می‌نماید. همچنین، ارزش‌های مذهبی با ایجاد دیدگاه سازنده نسبت به چالش‌های زندگی، از بروز اختلالات روانی پیشگیری می‌کنند که بر نقش محوری دینداری در تقویت ابعاد مختلف سلامت روان تأکید دارند.<ref>[[میرزائی و همکاران، «بررسی ارتباط بین ابعاد دینداری و سزمایه روانشناختی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تبریز)»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷.|https://www.sid.ir/paper/362874/fa]]</ref>  


زنان نه‌تنها در شاخص‌های دینداری، بلکه در سلامت اجتماعی و رفاه ذهنی نیز وضعیت بهتری نسبت به مردان دارند. این مزیت‌های روانی-اجتماعی با نقش محوری زنان در خانواده و جامعه پیوند خورده و می‌تواند به بهبود کیفیت و ارتقای سطح زندگی ایشان منجر شده و امکان پرورش نسل غنی‌تر آینده را فراهم آورد.<ref>[[مدیری و آزاد ارمکی، «جنسیت و دینداری»، ۱۳۹۲ش، ص۱۲.|https://ensani.ir/fa/article/323491/%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C]]</ref>
=== مناسک فردی ===
بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندهٔ ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۸۳درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱٫۵درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳٫۵درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳٫۵درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱٫۵درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، در حالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. با این وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یکنواخت بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.]</ref>


==زنان؛ نگرش به مادری و دینداری==
بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندهٔ تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۹درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱٫۶درصد در ۱۳۷۹ش، (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵٫۶درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴٫۵درصد در ۱۳۸۳ش، (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷٫۱درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.]</ref>
دینداری ذهنی یا اعتقادی بیشترین تأثیر را بر ابعاد شخصیتی و اجتماعی-فرهنگی مادری دارد، درحالی‌که دینداری عملی یا مناسکی ارتباط قوی‌تری با بُعد زیستی مادری همانند فرزندآوری و فرزندپروری نشان می‌دهد. هر قدر بُعد اعتقادي قوي‌تر باشد، بايد انتظار داشت كه نگرش در بُعد شخصيتي و نيز بُعد اجتماعي سنتي‌تر باشد.<ref>[[رستگار خالد، «زنان، دینداری و مادری»، ۱۳۹۵ش، ص۲۶-۲۵.|https://ensani.ir/fa/article/537993/%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1%DB%8C]]</ref>
پایداری بیشتر دینداری ذهنی در قیاس با دینداری عملی در شکل‌دهی به نگرش‌های سنتی مادرانه، هم فرصت و هم تهدید محسوب می‌شود. فرصت از آن جهت که چون اين نوع دينداري ديرپاتر است، مي‌توان انتظار داشت كه گرايش به مادري سنتي به همان نسبت پايدارتر و عام‌تر باشد. از طرفی کاهش فعلی در دینداری عملی می‌تواند به عنوان یک تهدید منجر به کاهش تمایل به فرزندآوری و مسئولیت‌پذیری در تربیت فرزندان گردد؛ زیرا این ابعاد عمدتاً متأثر از دینداری عملی هستند که روندی نزولی را تجربه می‌کند.<ref>[[ساروخانی و رفعت‌جاه، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، ۱۳۸۳ش، ص۸۹-۸۷.|https://jwdp.ut.ac.ir/article_13273.html]]</ref>
زنان مذهبی‌تر، گرایش بیشتری به ارزش‌های سنتی همانند همسری و مادری نمونه دارند، در حالی که زنان غیرمذهبی بیشتر بر هویت تحصیلی و شغلی تأکید می‌کنند.<ref>ساروخانی و رفعت‌جاه، «باز‌اندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۳.</ref> هرچه ميزان اختلاف در دينداري مادران و دختران بيشتر باشد، تفاوت نگرش‌هاي آنها به ارزش‌هاي خانواده نيز بالاتر خواهد بود.<ref>[[جاراللهی و صدیقی، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، ۱۳۹۲ش، ص ۱۰۴-۱۰۳.|https://qjsd.atu.ac.ir/article_3301.html]]</ref> همچنین دينداري با دو بُعد نگرشي و عملي جلوگيري از سـقط جنين نیز در ارتباط مستقیم است<ref>[[سرایی و روشان‌شمال، «سنجش عوامل اجتماعی مؤثر بر نگرش زنان باردار نسبت به سقط عمدی»، ۱۳۹۲ش، ص۲۲-۲۱.|https://jwdp.ut.ac.ir/article_28685.html]]</ref> و همراه با تقویت دینداری زنان، ارزش فرزند نیز حفظ و تقویت می‌شود.<ref>[[اوجاقلو و مردای، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزند‌آوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۳-۴۲۲.|https://jwica.ut.ac.ir/article_54519.html]]</ref>
==اثربخشی شبکه‌های اجتماعی مجازی بر دینداری زنان==
افزایش استفاده از شبکه‌های اجتماعی مجازی با کاهش پایبندی به دینداری مناسکی، اعتقادی، رفتاری و رفتار شرعی همچون نماز، روزه، قرائت قرآن، شرکت در مجالس زنانه دعا، روضه و سفره نذری و همچنین رفتارهای شرعی همانند حجاب و مشارکت در آیین‌های مذهبی رابطه معکوس دارد.<ref>[[شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.|https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText]]</ref> جو فاسد اجتماعی، جو روحی را فاسد می‌کند و جو فاسد روحی، زمینه رشد اندیشه‌های پست را تقویت می‌کند.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۵۶۸.</ref>  


بر اساس نظریه پل مک‌ کلور، کاربران در مواجهه با فضای مجازی، الگوهای دین‌داری خود را از طریق همزمانی و یا کثرت‌گرایی و یا ترکیبی از هر دو بازتعریف می‌کنند. زنانی که از این شبکه‌های مجازی استفاده نمی‌کنند، تمایل بیشتری به تلفیق مذهبی دارند، هرچند به احتمال زیاد پلورالیست مذهبی نیستند.<ref>Bunt, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, 2018, p.105.</ref> به گونه‌ای که یک‌سوم کاربران پرکاربرد از شبکه‌های اجتماعی مجازی، مناسک واجب نماز و روزه را رعایت می‌کنند. حدود یک‌پنجم قرآن را قرائت می‌کنند و در مجالس زنانه شرکت دارند. در حالی که این میزان در کاربران کم‌مصرف به ترتیب تقریباً به دو‌سوم و یک‌سوم می‌رسد.<ref>[[شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.|https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText]]</ref>  
قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، اما به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش، حدود ۴۲٫۴درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش، به ۵۸٫۷۱درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزهٔ دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش، با مشارکت ۷۶٫۵درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸٫۶درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.]</ref>


هر چه میزان استفاده کاربران از شبکه‌های اجتماعی افزایش یابد احتمال تأثیرپذیری در حوزه مناسک دینی و رفتار شرعی و ترویج قرائت‌های غیررسمی از دین آنها بیشتر است و چندان پیرو دین سنتی نیستند.<ref>[[محمدرضایی و موسوی، «تحلیل نسبت دین و دینداری با شبکه‌های اجتماعی سایبری»، ۱۴۰۰ش، ص۶۷.|https://qabasat.iict.ac.ir/article_245065.html]]</ref> هرچند در حوزه باورها و اعتقادات دینی، میزان پذیرش و تابعیت از دین سنتی، بیشتر است.<ref>[[رفیعی‌راد، «بررسی میزان تأثیر فضای مجازی بر باورها و اعتقادات کاربران شبکه‌های اجتماعی»، ۱۳۹۹ش، ص۲۱۷.|https://journals.sndu.ac.ir/article_1199.html]]</ref> با این حال، این تأثیر در حوزه مناسک و رفتارهای ظاهری (نسبت به باورهای اعتقادی و تجربیات عاطفی) مشهودتر است.<ref>چیت‌ساز، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، ۱۳۹۸ش، ص۷۳.</ref>  
=== مناسک جمعی ===
بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهندهٔ تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۲ش است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۱درصد مردم (۸۳درصد مردان و ۵۷درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲–۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳٫۷درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷٫۵درصد مردان و ۴۰٫۱درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ش، به ۴۵٫۵درصد و در سال ۱۳۸۲ش به ۴۱٫۸درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.]</ref>


==پانویس==
بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های ۱۳۷۴ش تا ۱۳۸۲ش، نشان‌دهندهٔ تحولات معناداری است. در زمینهٔ مناسک رسمی مانند نمازجمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به‌طوری که در سال ۱۳۷۹ش، تنها ۲۷٫۲درصد مردم به‌طور منظم در نمازجمعه شرکت می‌کردند (۷۲٫۸درصد به‌ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال ۱۳۸۲ش، به ۲۱٫۵درصد کاهش یافت (۷۸٫۵درصد مشارکت اندک داشتند). نکتهٔ قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از ۵۶٫۷درصد در سال ۱۳۷۴ش، به ۷۴٫۶درصد در سال ۱۳۸۲ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به ۶۵٫۱درصد رسیده و زیارت اماکن متبرکه از ۷۰درصد به ۷۶٫۷درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از ۲۷٫۱درصد به ۴۲٫۹درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکتهٔ اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آن‌که در حالی‌که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آن‌که زنان، با وجود پیشتازی در عرصهٔ دین‌داری فردی، در مناسک جمعی حضوری محدودتر دارند که این امر ناشی از ساختارهای مردانهٔ حاکم بر حوزهٔ عمومی دینی است، نه میزان اعتقادات شخصی آنان. این پارادوکس نشان‌دهندهٔ تأثیر عمیق عوامل اجتماعی و ساختاری بر الگوهای مشارکت دینی است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸.]</ref>
{{پانویس پیش‌نویس}}


==منابع==
== دین‌داری زنان از دیدگاه فقه ==
*اوجاقلو، سجاد؛ مرادی، عباس، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزند‌آوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، زن در فرهنگ و هنر، دوره۶، شماره۳، ۱۳۹۳ش.
از منظر رویکرد فقهی انجام فرایض دینی و عبادی از امور حق‌الله و معنوی شمرده می‌شود. زنان بعد از ازدواج موظف هستند فرائض فردی همانند نماز، روزه، حج، خمس و زکات را بدون کم‌وکاست مثل زمان تجرد انجام دهند.<ref>حلی، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴.</ref> در هنگام تزاحم (دو یا چند حکم یا تکلیف شرعی یا اخلاقی بر عهدهٔ یک مکلف) فقها دربارهٔ تکالیف زنان در ادای فرائض واجب و مستحب تفکیک قائل شده‌اند. زنان در عبادت‌های واجب به اذن شوهر نیاز ندارند و انجام عبادات را باید بر رعایت حق شوهر مقدم بدانند، اما در عبادت‌های مستحب، زنان باید حق شوهر را رعایت کند و اذن وی را داشته باشند.<ref>خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۲۱ق، ص۷۴۵.</ref> در رویکرد حقوقی، بر اساس مادهٔ ۱۱۰۸ قانون مدنی، محدودیت‌های ناشی از عبادات و فرائض واجب برای زنان، نشوز حساب نشده و موجب اسقاط حق نفقه نمی‌شود.<ref>محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۹۴.</ref>
*بایرناس، جان، تاریخ جامع ادیان، ترجمه علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی فرهنگی، ۱۳۸۱ش.
 
*توسلی، غلامعباس، جامعه‌شناسی دینی‌، تهران، سخن، ۱۳۸۰ش.
== پیامدهای دین‌داری زنان ==
*جاراللهی، عذرا؛ صدیقی، مینو، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، برنامه‌ریزی و رفاه و توسعه اجتماعی، دوره۴، شماره۱۴، ۱۳۹۲ش.
=== تحکیم باورهای دینی ===
*چیت‌ساز، محمدجواد، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۸ش.
تفاوت جنسیتی به نفع زنان در ارزش‌های دینی، فکر کردن دربارهٔ معنای زندگی، انجام مناسک دینی فردی، اعتقادات دینی، پیامدهای دینی، نیایش با خدا خارج از فرائض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش‌بخش بودن دین از مردان بالاتر است. یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Hussain, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain, 2008, p.177-179.</ref>
*جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، اسراء، ۱۳۸۴ش.
 
*حشمت‌يغمايي، محمدتقي، «دينداري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن»، پايان‌نامه كارشناسي‌ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي، دانشکده علوم اجتماعی، ۱۳۸۰.
زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با تکیه بر ارزش‌های اسلامی شامل اطاعت و همدلی با ولایت، تعهد و ایمان، تأکید بر اجرای عدالت، پیروی از سیره و آموزه‌های ائمه، ایستادگی، مقاومت و دفاع از اسلام و انقلاب، علم‌آموزی و کمال نفس و انعطاف‌پذیری می‌توانند عامل موفقیت در تحکیم پایه‌های دینی و باورهای اعتقادی و تقویت هویت دینی، ملی و فرهنگ اسلامی باشند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/561852/ مولایی پارده و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، ۱۴۰۱ش، ص۱.]</ref>
*حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
 
*خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.
=== سلامت روانی و اجتماعی ===
*رستگار خالد، امیر، «زنان، دینداری و مادری»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱۴، شماره۱، ۱۳۹۵ش.
در فرهنگ دین‌داران، دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان شمرده می‌شود. افرادی که به انجام اعمال دینی همانند نماز، مشارکت در مراسم مذهبی و فعالیت‌های دینی پایبندتر هستند، از سرمایهٔ روان‌شناختی بیشتری برخوردارند. این امر منجر به افزایش عزت نفس، منبع کنترل درونی، خودکارآمدی و کاهش خودکم‌بینی می‌شود. دین‌داری نه‌تنها با ارائهٔ معنا و هدف در زندگی، به‌عنوان یک فلسفهٔ زندگی سازگارانه عمل می‌کند، بلکه از طریق تقویت روابط اجتماعی و حمایت گروهی، به ارتقای سلامت روانی-هیجانی کمک می‌کند. همچنین، ارزش‌های مذهبی با ایجاد دیدگاه سازنده نسبت به چالش‌های زندگی، از بروز اختلالات روانی پیشگیری می‌کنند که بر نقش محوری دین‌داری در تقویت ابعاد مختلف سلامت روان تأکید دارند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/538224/ میرزائی و همکاران، «بررسی ارتباط بین ابعاد دینداری و سزمایه روانشناختی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تبریز)»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷.]</ref>
*رفیعی‌راد، جواد، «بررسی میزان تأثیر فضای مجازی بر باورها و اعتقادات کاربران شبکه‌های اجتماعی»، دوره۱۰، شماره۴۱، ۱۳۹۹ش.
 
*ساروخانی، باقر؛ رفعت‌جاه، مریم، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱، شماره۱، ۱۳۸۳ش.
زنان نه‌تنها در شاخص‌های دین‌داری، بلکه در سلامت اجتماعی و رفاه ذهنی نیز وضعیت بهتری نسبت به مردان دارند. این مزیت‌های روانی-اجتماعی با نقش محوری زنان در خانواده و جامعه پیوند خورده و می‌تواند به بهبود کیفیت و ارتقای سطح زندگی ایشان منجر شده و امکان پرورش نسل غنی‌تر آینده را فراهم آورد.<ref>[https://jas.ui.ac.ir/article_18312.html مدیری و آزاد ارمکی، «جنسیت و دینداری»، ۱۳۹۲ش، ص۱۲.]</ref>
*ساروخانی، باقر؛ رفعت‌جاه، مریم، «باز‌اندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره۲۵، شماره۴، ۱۳۸۶ش.
 
*ﺳﺮاج‌زاده، ﺣﺴین، چاﻟﺶ‌ﻫﺎی دﻳﻦ و ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ، ﺗﻬﺮان، طرح نو، 1384ش.
=== تقویت نقش مادری ===
*سرایی، حسن؛ روشن‌شمال، پگاه، «سنجش عوامل اجتماعی مؤثر بر نگرش زنان باردار نسبت به سقط عمدی»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱۰، شماره۲، ۱۳۹۲ش.
دین‌داری زنان دارای دو بُعد مکمل است که هر کدام به شیوه‌ای متفاوت بر نقش مادری تأثیر می‌گذارد. از یک سو، دین‌داری ذهنی و اعتقادی به‌عنوان یک سرمایهٔ پایدار شناختی، بیشترین تأثیر را بر شکل‌دهی به ابعاد شخصیتی و اجتماعی-فرهنگی مادری دارد و زمینه‌ساز نگرش‌های عمیق و پایدار به ارزش‌های خانوادگی می‌شود. از سوی دیگر، دین‌داری عملی و مناسکی که به‌عنوان سرمایهٔ رفتاری عمل می‌کند، ارتباط تنگاتنگی با بُعد زیستی مادری شامل فرزندآوری و فرزندپروری مسئولانه دارد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_58659.html رستگار خالد، «زنان، دینداری و مادری»، ۱۳۹۵ش، ص۲۵-۲۶.]</ref>
*سعیدیان، عبدالحسین، دائره‌المعارف نو، تهران، علم و زندگی، ۱۳۷۸ش.
 
*شاوردی، تهمینه؛ صحراگرد منفرد، ریحانه سادت، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، شماره۴، ۱۴۰۱ش.
پایداری بالای دین‌داری ذهنی، فرصت ارزشمندی برای حفظ تداوم فرهنگی و انتقال ارزش‌های مادرانه به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. این ویژگی موجب تقویت پیوندهای بین‌نسلی و تحکیم نهاد خانواده می‌شود.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_13273.html ساروخانی و رفعت­‌جاه، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، ۱۳۸۳ش، ص۸۷-۸۹.]</ref> هرچند کاهش فعلی در دین‌داری عملی می‌تواند چالش‌هایی در تمایل به فرزندآوری ایجاد کند، اما با برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توان از پتانسیل بالای دین‌داری ذهنی برای ترویج مادری آگاهانه و مسئولانه بهره برد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_13273.html ساروخانی و رفعت‌­جاه، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۳.]</ref>
*صاحبی، محمدجواد، دین‌پژوهی در جهان معاصر، تهران، بوستان کتاب، ۱۳۹۰ش.
 
*طباطبايی، سيّدمحمدحسين، الميزان، قم، اسماعیلیان، 1393ق.
زنان با سطوح بالاتر دین‌داری، معمولاً گرایش بیشتری به ارزش‌های خانوادگی و سنتی از جمله همسری و مادری نمونه دارند. این نگرش مثبت نه‌تنها به حفظ ارزش زندگی و پیشگیری از سقط جنین منجر می‌شود، بلکه با تقویت ارزش فرزند، به ارتقای کیفیت فرزندپروری کمک می‌کند.<ref>[https://jwica.ut.ac.ir/article_54519.html اوجاقلو و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزندآوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۲-۴۲۳.]</ref>
*فروید، زیگموند، رساله و شرح آینده یک خیال زیگموند فروید، ترجمه ابراهیم رنجبر و احسان کریمخانی، تهران، نگاه، ۱۴۰۰ش.
 
*مدیری، فاطمه؛ آزاد ارمکی، تقی، «جنسیت و دینداری»، جامعه‌شناسی کاربردی، دوره۲۴، شماره۳، ۱۳۹۲ش.
تفاوت‌های بین‌نسلی در دین‌داری نیز فرصتی برای گفت‌وگوی سازنده بین مادران و دختران دربارهٔ ارزش‌های خانوادگی است و دین‌داری زنان یک سرمایهٔ غنی شناختی-اجتماعی شمرده می‌شود که با تقویت نگرش‌های مثبت به مادری و خانواده، زمینه‌ساز توسعه فردی و اجتماعی خواهد بود.<ref>[https://qjsd.atu.ac.ir/article_3301.html جاراللهی و صدیقی، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۳-۱۰۴.]</ref>
*محقق داماد، مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانوادخ نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۹۳ش.
 
*محمدرضایی، محمد؛ موسوی، سید روح‌الله، «تحلیل نسبت دین و دینداری با شبکه‌های اجتماعی سایبری»، قبسات، شماره۱۰۰، ۱۴۰۰ش.
== دین‌داری زنان و فضای مجازی ==
*مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن(خداشناسی)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۳ش.
استفاده از شبکه‌های اجتماعی اگرچه ممکن است بر برخی جنبه‌های مناسکی دین‌داری زنان همانند نماز، روزه، قرائت قرآن، شرکت در مجالس زنانهٔ دعا، روضه و سفرهٔ نذری و همچنین رفتارهای شرعی همانند حجاب و مشارکت در آیین‌های مذهبی تأثیرگذار باشد، اما این تأثیر به‌صورت یکجانبه و صرفاً منفی نیست.<ref>[https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب­‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه­‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.]</ref>
*مطهری، مرتضی، تکامل اجتماعی انسان، قم، صدرا، ۱۳۷۲ش.
 
*مطهری، مرتضی، نقدی بر مارکسیسم، قم، صدرا، ۱۳۸۹ش.
بر اساس نظریه مک‌کلور، زنان در مواجهه با فضای مجازی، الگوهای دین‌داری خود را از طریق دو مکانیسم اصلی، همزمانی (تلفیق عناصر سنتی و مدرن) و کثرت‌گرایی (پذیرش قرائت‌های متنوع) بازتعریف می‌کنند.<ref>Bunt, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, 2018, p.105.</ref> پایداری قابل ملاحظهٔ باورهای اعتقادی و تجربیات عاطفی دینی در مقایسه با مناسک ظاهری، نشان‌دهندهٔ مقاومت سرمایه‌های دینی درونی زنان در برابر تغییرات محیطی است.<ref>[https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب­‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه­‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.]</ref>
*مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، ۱۳۹۰ش.
 
*مک‌کویری، جان، تفکر دینی در قرن بیستم مرزهای فلسفه و دین 1900 - 1980، ترجمه عباس شیخ شعاعی و محمد محمدرضایی، تهران، بوستان کتاب، ۱۳۷۵ش.
راهکارهای متعددی برای تقویت دین‌داری در عصر دیجیتال همانند تولید محتوای دینی جذاب و متناسب با نیازهای زنان، توسعهٔ شبکه‌های اجتماعی مذهبی ایمن، ارتقای سواد رسانه‌ای و طراحی برنامه‌های آموزشی ترکیبی (حضوری-مجازی) وجود دارد و فضای مجازی می‌تواند به‌جای تهدید، به فرصتی برای تعمیق دین‌داری تبدیل شود، به‌ویژه زمانی که زنان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های شناختی خود، به بازآفرینی هوشمندانهٔ مفاهیم دینی در بسترهای جدید می‌پردازند، بدون آن‌که از اصالت‌های اعتقادی خود فاصله بگیرند.<ref>چیت‌ساز، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، ۱۳۹۸ش، ص۷۳.</ref>
*مولایی پارده، برزو و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، سال6، شماره23، ۱۴۰۱ش.
 
*میلز، چارلزرایت، مارکس و مارکسیسم، ترجمه محمد رفیعی‌ مهرآبادی، تهران، خجسته، ۱۳۸۱ش.
== پانویس ==
*هیک، جان، فلسفه دین، ترجمه‌ بهرام راد، تهران، هدى، ۱۳۷۲ش.
{{پانویس}}
*Bunt, Gary R, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2018.
 
*Hussain, Serena, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
== منابع ==
*Pals, Daniel, Seven Theories of Religion, oxford university, 1996.
{{آغاز منابع}}
*Roof, Wade Clark, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, In: Robert Wuthnow (ed), The Religious Dimension: New Directions in Quantitative Research, New York, Academic Press, 1979.
* اوجاقلو، سجاد و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزندآوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، زن در فرهنگ و هنر، دوره ۶، شماره ۳، ۱۳۹۳ش.
* توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی دینی، تهران، سخن، ۱۳۸۰ش.
* جاراللهی، عذرا و صدیقی، مینو، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، برنامه‌ریزی و رفاه و توسعه اجتماعی، دوره ۴، شماره ۱۴، ۱۳۹۲ش.
* چیت‌ساز، محمدجواد، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دین‌داری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۸ش.
* جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، اسراء، ۱۳۸۴ش.
* حشمت‌یغمایی، محمدتقی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم اجتماعی، ۱۳۸۰ش.
* حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
* خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
* رستگار خالد، امیر، «زنان، دین‌داری و مادری»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۴، شماره ۱، ۱۳۹۵ش.
* ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر دربارهٔ تعریف هویت اجتماعی زنان»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱، شماره ۱، ۱۳۸۳ش.
* ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره ۲۵، شماره ۴، ۱۳۸۶ش.
* سراج‌زاده، حسین، چالش‌های دین و مدرنیته، تهران، طرح نو، ۱۳۸۴ش.
* شاوردی، تهمینه و صحراگرد منفرد، ریحانه سادت، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دین‌داری دختران و زنان»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، شماره ۴، ۱۴۰۱ش.
* طباطبایی، سیّد محمدحسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۳ق.
* فرجی، مهدی و کاظمی، عباس، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره ۲، شماره ۲، ۱۳۸۸ش.
* فورشت، اینگر و رپستاد، پل، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ترجمه مجید جعفریان، قم، ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴ش.
* مدیری، فاطمه و آزاد ارمکی، تقی، «جنسیت و دین‌داری»، جامعه‌شناسی کاربردی، دوره ۲۴، شماره ۳، ۱۳۹۲ش.
* محقق داماد، مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانوادخ نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۹۳ش.
* مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (خداشناسی)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش.
* مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، ۱۳۹۰ش.
* مولایی پارده، برزو و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، سال ۶، شماره ۲۳، ۱۴۰۱ش.
* Bunt, Gary R, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2018.
* Hussain, Serena, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
* Roof, Wade Clark, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, In: Robert Wuthnow (ed), The Religious Dimension: New Directions in Quantitative Research, New York, Academic Press, 1979.
{{پایان منابع}}
[[رده:ویکی‌جنسیت]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۱ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۱۱:۱۳

دین‌داری زنان؛ بازتاب تجربه و کنش دینی زنان در چارچوب نقش‌های جنسیتی.
دین به‌عنوان نظامی اعتقادی-عملی، نقش محوری در شکل‌دهی به هویت، رفتار و جایگاه اجتماعی زنان دارد.

دین‌داری زنان در موقعیت جنسیتی بازتاب‌دهندهٔ تعامل پویا میان هویت دینی و جنسیتی است که در سه سطح بازتاب ساختارهای قدرت، تجربه زیسته و عاملیت آشکار می‌شود. پیوند دین و جنسیت در حوزه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی نشان می‌دهد دین‌داری زنان با تقویت سلامت روانی-اجتماعی، تحکیم نقش مادری و ارتقای سرمایه‌های معنوی و شناختی همراه است، هرچند فضای مجازی به‌عنوان عاملی دوگانه، هم چالش‌زا و هم فرصت‌آفرین برای دین‌داری زنان عمل می‌کند.

مفهوم‌شناسی

اندیشمندان حوزه‌های مختلف، از متخصصان علوم دینی و علوم اجتماعی گرفته تا فیلسوفان، با وجود گستردگی مفاهیم مرتبط با دین، بر سه عنصر اساسی «اعتقادات و باورداشت‌ها»، «تجربه و احساسات مذهبی» و «اعمال و مناسک دینی» به‌عنوان ارکان اصلی دین تأکید کرده‌اند. در مطالعات اسلامی، ابعاد دین در قالب چارچوب‌های مختلفی دسته‌بندی شده‌اند که از تقسیم‌بندی سه‌گانهٔ «اعتقادات»، «احکام» و «اخلاق» تا تقسیم‌بندی پنج‌گانهٔ «عقیده»، «ایمان»، «عبادات»، «اخلاق» و «شریعت (فقه)» را در برمی‌گیرد.[۱] با تأمل در مبانی ادیان و تحلیل آموزه‌های دینی، می‌توان سه بُعد اساسی «معرفتی» (شناختی)، «عاطفی» (احساسی-تجربی) و «رفتاری» (عملی) را به‌عنوان وجوه مشترک نظام‌های دینی شناسایی کرد.[۲]

در علوم‌اجتماعی نیز دینداری برحسب میزان علاقه و احترام افراد به دین در چهار بُعد اعتقادی، عاطفی، پیامدی و مناسکی مطالعه می‌شود.[۳] از این منظر دین‌داری عبارت است از پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات، احکام و مناسک یک دین، به‌نحوی که فرد یا جامعه خود را ملزم به پای‌بندی، بازاندیشی یا بازسازی این مجموعه در سطوح فردی و اجتماعی بداند. این فرایند می‌تواند شامل ابعاد شناختی (باورها)، عاطفی (تعهد)، عملی (رفتارهای دینی) و تجربی (ارتباط با امر قدسی) باشد.[۴]

منشأ دین

در منظومهٔ فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در ارادهٔ الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران تداوم یافته است.[۵]

این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است:

  • غایت‌مندی آفرینش: خداوند، انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است.
  • رابطهٔ دین‌داری و تکامل: سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دین‌داری است.
  • لطف الهی: به موجب قاعدهٔ لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق وحی برای بندگانش آشکار ساخته است.

این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.[۶] هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به‌سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی است؛ بنابراین منشأ پیدایش دین در اسلام، فطرت و اقتضای فطری آدمی است.[۷]

دین‌داری زنان در جهان

مطالعات جهانی نشان می‌دهد زنان به‌طور پیوسته سطح دین‌داری بالاتری نسبت به مردان در سراسر فرهنگ‌ها و ادیان اصلی جهان داشته‌اند، الگویی که ریشه در عوامل چندبعدی از جمله جامعه‌پذیری جنسیتی (مسئولیت بیشتر زنان در انتقال ارزش‌های دینی)، تمایل قوی‌تر به معنویت عاطفی و تجربی و نقش‌های سنتی آنان در مراقبت روحانی خانواده دارد. با وجود روند عمومی سکولاریزاسیون که منجر به کاهش کلی مشارکت دینی شده، این شکاف جنسیتی همچنان در بیشتر جوامع ازجمله در شاخص‌هایی مانند باورهای دینی، حضور در مراسم مذهبی و عمل به مناسک، تداوم داشته است؛ هرچند در دو دههٔ اخیر اَشکال جدیدی از معنویت‌گرایی زنانه خارج از نهادهای دینی رسمی نیز ظهور کرده که نشان‌دهندهٔ تحول در بیان دین‌داری زنان در عین حفظ تمایزهای جنسیتی است.[۸]

دین‌داری زنان در ایران

درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش دین‌داری فردی و حضور در نماز جماعت و جمعه به‌عنوان معیارهای رفتارهای جمعی دینی در نظر گرفته می‌شوند. سایر رفتارهای دینی مانند قرائت قرآن، شرکت در مراسم مذهبی همانند روضه‌خوانی، دعای کمیل، عزاداری محرم، زیارت اماکن مقدس و نذر و نیاز نیز زیرمجموعهٔ مناسک و رفتار جمعی دین‌داری هستند.[۹]

باورها

مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان و حقانیت دین اسلام می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌شود. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهندهٔ سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های ۱۳۷۹ش و ۱۳۸۲ش، حدود ۹۵٫۶درصد و ۹۴٫۸درصد از مردم به حسابرسی اعمال در روز جزا اعتقاد داشتند که در این میان زنان اندکی بیش از مردان باور قوی‌تری نشان دادند. همچنین در سال ۱۳۸۲ش، ۹۷٫۷درصد پاسخ‌دهندگان به زندگی پس از مرگ، معتقد بودند. این آمارها حاکی از تداوم عمیق باورهای اساسی دینی در میان ایرانیان است، هرچند زنان در مقایسه با مردان تمایل بیشتری به ابراز این اعتقادات داشته‌اند.[۱۰]

مناسک فردی

بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندهٔ ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۸۳درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱٫۵درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳٫۵درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳٫۵درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱٫۵درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، در حالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. با این وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یکنواخت بوده است.[۱۱]

بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندهٔ تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۹درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱٫۶درصد در ۱۳۷۹ش، (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵٫۶درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴٫۵درصد در ۱۳۸۳ش، (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷٫۱درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.[۱۲]

قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، اما به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش، حدود ۴۲٫۴درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش، به ۵۸٫۷۱درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزهٔ دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش، با مشارکت ۷۶٫۵درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸٫۶درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.[۱۳]

مناسک جمعی

بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهندهٔ تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۲ش است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۱درصد مردم (۸۳درصد مردان و ۵۷درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲–۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳٫۷درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷٫۵درصد مردان و ۴۰٫۱درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ش، به ۴۵٫۵درصد و در سال ۱۳۸۲ش به ۴۱٫۸درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.[۱۴]

بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های ۱۳۷۴ش تا ۱۳۸۲ش، نشان‌دهندهٔ تحولات معناداری است. در زمینهٔ مناسک رسمی مانند نمازجمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به‌طوری که در سال ۱۳۷۹ش، تنها ۲۷٫۲درصد مردم به‌طور منظم در نمازجمعه شرکت می‌کردند (۷۲٫۸درصد به‌ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال ۱۳۸۲ش، به ۲۱٫۵درصد کاهش یافت (۷۸٫۵درصد مشارکت اندک داشتند). نکتهٔ قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از ۵۶٫۷درصد در سال ۱۳۷۴ش، به ۷۴٫۶درصد در سال ۱۳۸۲ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به ۶۵٫۱درصد رسیده و زیارت اماکن متبرکه از ۷۰درصد به ۷۶٫۷درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از ۲۷٫۱درصد به ۴۲٫۹درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکتهٔ اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آن‌که در حالی‌که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آن‌که زنان، با وجود پیشتازی در عرصهٔ دین‌داری فردی، در مناسک جمعی حضوری محدودتر دارند که این امر ناشی از ساختارهای مردانهٔ حاکم بر حوزهٔ عمومی دینی است، نه میزان اعتقادات شخصی آنان. این پارادوکس نشان‌دهندهٔ تأثیر عمیق عوامل اجتماعی و ساختاری بر الگوهای مشارکت دینی است.[۱۵]

دین‌داری زنان از دیدگاه فقه

از منظر رویکرد فقهی انجام فرایض دینی و عبادی از امور حق‌الله و معنوی شمرده می‌شود. زنان بعد از ازدواج موظف هستند فرائض فردی همانند نماز، روزه، حج، خمس و زکات را بدون کم‌وکاست مثل زمان تجرد انجام دهند.[۱۶] در هنگام تزاحم (دو یا چند حکم یا تکلیف شرعی یا اخلاقی بر عهدهٔ یک مکلف) فقها دربارهٔ تکالیف زنان در ادای فرائض واجب و مستحب تفکیک قائل شده‌اند. زنان در عبادت‌های واجب به اذن شوهر نیاز ندارند و انجام عبادات را باید بر رعایت حق شوهر مقدم بدانند، اما در عبادت‌های مستحب، زنان باید حق شوهر را رعایت کند و اذن وی را داشته باشند.[۱۷] در رویکرد حقوقی، بر اساس مادهٔ ۱۱۰۸ قانون مدنی، محدودیت‌های ناشی از عبادات و فرائض واجب برای زنان، نشوز حساب نشده و موجب اسقاط حق نفقه نمی‌شود.[۱۸]

پیامدهای دین‌داری زنان

تحکیم باورهای دینی

تفاوت جنسیتی به نفع زنان در ارزش‌های دینی، فکر کردن دربارهٔ معنای زندگی، انجام مناسک دینی فردی، اعتقادات دینی، پیامدهای دینی، نیایش با خدا خارج از فرائض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش‌بخش بودن دین از مردان بالاتر است. یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.[۱۹]

زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با تکیه بر ارزش‌های اسلامی شامل اطاعت و همدلی با ولایت، تعهد و ایمان، تأکید بر اجرای عدالت، پیروی از سیره و آموزه‌های ائمه، ایستادگی، مقاومت و دفاع از اسلام و انقلاب، علم‌آموزی و کمال نفس و انعطاف‌پذیری می‌توانند عامل موفقیت در تحکیم پایه‌های دینی و باورهای اعتقادی و تقویت هویت دینی، ملی و فرهنگ اسلامی باشند.[۲۰]

سلامت روانی و اجتماعی

در فرهنگ دین‌داران، دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان شمرده می‌شود. افرادی که به انجام اعمال دینی همانند نماز، مشارکت در مراسم مذهبی و فعالیت‌های دینی پایبندتر هستند، از سرمایهٔ روان‌شناختی بیشتری برخوردارند. این امر منجر به افزایش عزت نفس، منبع کنترل درونی، خودکارآمدی و کاهش خودکم‌بینی می‌شود. دین‌داری نه‌تنها با ارائهٔ معنا و هدف در زندگی، به‌عنوان یک فلسفهٔ زندگی سازگارانه عمل می‌کند، بلکه از طریق تقویت روابط اجتماعی و حمایت گروهی، به ارتقای سلامت روانی-هیجانی کمک می‌کند. همچنین، ارزش‌های مذهبی با ایجاد دیدگاه سازنده نسبت به چالش‌های زندگی، از بروز اختلالات روانی پیشگیری می‌کنند که بر نقش محوری دین‌داری در تقویت ابعاد مختلف سلامت روان تأکید دارند.[۲۱]

زنان نه‌تنها در شاخص‌های دین‌داری، بلکه در سلامت اجتماعی و رفاه ذهنی نیز وضعیت بهتری نسبت به مردان دارند. این مزیت‌های روانی-اجتماعی با نقش محوری زنان در خانواده و جامعه پیوند خورده و می‌تواند به بهبود کیفیت و ارتقای سطح زندگی ایشان منجر شده و امکان پرورش نسل غنی‌تر آینده را فراهم آورد.[۲۲]

تقویت نقش مادری

دین‌داری زنان دارای دو بُعد مکمل است که هر کدام به شیوه‌ای متفاوت بر نقش مادری تأثیر می‌گذارد. از یک سو، دین‌داری ذهنی و اعتقادی به‌عنوان یک سرمایهٔ پایدار شناختی، بیشترین تأثیر را بر شکل‌دهی به ابعاد شخصیتی و اجتماعی-فرهنگی مادری دارد و زمینه‌ساز نگرش‌های عمیق و پایدار به ارزش‌های خانوادگی می‌شود. از سوی دیگر، دین‌داری عملی و مناسکی که به‌عنوان سرمایهٔ رفتاری عمل می‌کند، ارتباط تنگاتنگی با بُعد زیستی مادری شامل فرزندآوری و فرزندپروری مسئولانه دارد.[۲۳]

پایداری بالای دین‌داری ذهنی، فرصت ارزشمندی برای حفظ تداوم فرهنگی و انتقال ارزش‌های مادرانه به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. این ویژگی موجب تقویت پیوندهای بین‌نسلی و تحکیم نهاد خانواده می‌شود.[۲۴] هرچند کاهش فعلی در دین‌داری عملی می‌تواند چالش‌هایی در تمایل به فرزندآوری ایجاد کند، اما با برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توان از پتانسیل بالای دین‌داری ذهنی برای ترویج مادری آگاهانه و مسئولانه بهره برد.[۲۵]

زنان با سطوح بالاتر دین‌داری، معمولاً گرایش بیشتری به ارزش‌های خانوادگی و سنتی از جمله همسری و مادری نمونه دارند. این نگرش مثبت نه‌تنها به حفظ ارزش زندگی و پیشگیری از سقط جنین منجر می‌شود، بلکه با تقویت ارزش فرزند، به ارتقای کیفیت فرزندپروری کمک می‌کند.[۲۶]

تفاوت‌های بین‌نسلی در دین‌داری نیز فرصتی برای گفت‌وگوی سازنده بین مادران و دختران دربارهٔ ارزش‌های خانوادگی است و دین‌داری زنان یک سرمایهٔ غنی شناختی-اجتماعی شمرده می‌شود که با تقویت نگرش‌های مثبت به مادری و خانواده، زمینه‌ساز توسعه فردی و اجتماعی خواهد بود.[۲۷]

دین‌داری زنان و فضای مجازی

استفاده از شبکه‌های اجتماعی اگرچه ممکن است بر برخی جنبه‌های مناسکی دین‌داری زنان همانند نماز، روزه، قرائت قرآن، شرکت در مجالس زنانهٔ دعا، روضه و سفرهٔ نذری و همچنین رفتارهای شرعی همانند حجاب و مشارکت در آیین‌های مذهبی تأثیرگذار باشد، اما این تأثیر به‌صورت یکجانبه و صرفاً منفی نیست.[۲۸]

بر اساس نظریه مک‌کلور، زنان در مواجهه با فضای مجازی، الگوهای دین‌داری خود را از طریق دو مکانیسم اصلی، همزمانی (تلفیق عناصر سنتی و مدرن) و کثرت‌گرایی (پذیرش قرائت‌های متنوع) بازتعریف می‌کنند.[۲۹] پایداری قابل ملاحظهٔ باورهای اعتقادی و تجربیات عاطفی دینی در مقایسه با مناسک ظاهری، نشان‌دهندهٔ مقاومت سرمایه‌های دینی درونی زنان در برابر تغییرات محیطی است.[۳۰]

راهکارهای متعددی برای تقویت دین‌داری در عصر دیجیتال همانند تولید محتوای دینی جذاب و متناسب با نیازهای زنان، توسعهٔ شبکه‌های اجتماعی مذهبی ایمن، ارتقای سواد رسانه‌ای و طراحی برنامه‌های آموزشی ترکیبی (حضوری-مجازی) وجود دارد و فضای مجازی می‌تواند به‌جای تهدید، به فرصتی برای تعمیق دین‌داری تبدیل شود، به‌ویژه زمانی که زنان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های شناختی خود، به بازآفرینی هوشمندانهٔ مفاهیم دینی در بسترهای جدید می‌پردازند، بدون آن‌که از اصالت‌های اعتقادی خود فاصله بگیرند.[۳۱]

پانویس

  1. ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۶۳.
  2. ↑ Roof, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, 1979, p.36.
  3. ↑ سراج‌زاده، چالش‌های دین و مدرنیته، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۶.
  4. ↑ حشمت‌یغمایی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۰.
  5. ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.
  6. ↑ جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.
  7. ↑ مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۶–۴۷.
  8. ↑ فورشت و رپستاد، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۵۷۱–۵۷۹.
  9. ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۳.
  10. ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸-۸۹.
  11. ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.
  12. ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.
  13. ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.
  14. ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.
  15. ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸.
  16. ↑ حلی، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴.
  17. ↑ خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۲۱ق، ص۷۴۵.
  18. ↑ محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۹۴.
  19. ↑ Hussain, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain, 2008, p.177-179.
  20. ↑ مولایی پارده و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، ۱۴۰۱ش، ص۱.
  21. ↑ میرزائی و همکاران، «بررسی ارتباط بین ابعاد دینداری و سزمایه روانشناختی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تبریز)»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷.
  22. ↑ مدیری و آزاد ارمکی، «جنسیت و دینداری»، ۱۳۹۲ش، ص۱۲.
  23. ↑ رستگار خالد، «زنان، دینداری و مادری»، ۱۳۹۵ش، ص۲۵-۲۶.
  24. ↑ ساروخانی و رفعت­‌جاه، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، ۱۳۸۳ش، ص۸۷-۸۹.
  25. ↑ ساروخانی و رفعت‌­جاه، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۳.
  26. ↑ اوجاقلو و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزندآوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۲-۴۲۳.
  27. ↑ جاراللهی و صدیقی، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۳-۱۰۴.
  28. ↑ شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب­‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه­‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.
  29. ↑ Bunt, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, 2018, p.105.
  30. ↑ شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب­‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه­‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.
  31. ↑ چیت‌ساز، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، ۱۳۹۸ش، ص۷۳.

منابع

  • اوجاقلو، سجاد و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزندآوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، زن در فرهنگ و هنر، دوره ۶، شماره ۳، ۱۳۹۳ش.
  • توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی دینی، تهران، سخن، ۱۳۸۰ش.
  • جاراللهی، عذرا و صدیقی، مینو، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، برنامه‌ریزی و رفاه و توسعه اجتماعی، دوره ۴، شماره ۱۴، ۱۳۹۲ش.
  • چیت‌ساز، محمدجواد، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دین‌داری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۸ش.
  • جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، اسراء، ۱۳۸۴ش.
  • حشمت‌یغمایی، محمدتقی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم اجتماعی، ۱۳۸۰ش.
  • حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
  • خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
  • رستگار خالد، امیر، «زنان، دین‌داری و مادری»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۴، شماره ۱، ۱۳۹۵ش.
  • ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر دربارهٔ تعریف هویت اجتماعی زنان»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱، شماره ۱، ۱۳۸۳ش.
  • ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره ۲۵، شماره ۴، ۱۳۸۶ش.
  • سراج‌زاده، حسین، چالش‌های دین و مدرنیته، تهران، طرح نو، ۱۳۸۴ش.
  • شاوردی، تهمینه و صحراگرد منفرد، ریحانه سادت، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دین‌داری دختران و زنان»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، شماره ۴، ۱۴۰۱ش.
  • طباطبایی، سیّد محمدحسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۳ق.
  • فرجی، مهدی و کاظمی، عباس، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره ۲، شماره ۲، ۱۳۸۸ش.
  • فورشت، اینگر و رپستاد، پل، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ترجمه مجید جعفریان، قم، ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴ش.
  • مدیری، فاطمه و آزاد ارمکی، تقی، «جنسیت و دین‌داری»، جامعه‌شناسی کاربردی، دوره ۲۴، شماره ۳، ۱۳۹۲ش.
  • محقق داماد، مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانوادخ نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۹۳ش.
  • مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (خداشناسی)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش.
  • مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، ۱۳۹۰ش.
  • مولایی پارده، برزو و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، سال ۶، شماره ۲۳، ۱۴۰۱ش.
  • Bunt, Gary R, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2018.
  • Hussain, Serena, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
  • Roof, Wade Clark, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, In: Robert Wuthnow (ed), The Religious Dimension: New Directions in Quantitative Research, New York, Academic Press, 1979.
برگرفته از «https://fa.gender.wiki/w/index.php?title=دین‌داری_زنان&oldid=42128»