جنسیت و زیارت: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''جنسیت و زیارت'''</big>؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های مردان و زنان در زیارت مکان‌های مقدس.

زیارت از شعائر، مناسک و آیین‌های مهم دینی است که با آداب ویژه در فرهنگ‌های گوناگون، اقوام و جنسیت‌های مختلف انجام می‌شود. زیارت در سنت‌های دینی به‌دلیل جایگاه و معنای درونی آن، دارای اهمیت بسیار است. فقهای مسلمان در طول تاریخ بر استحباب و جواز زیارت به‌طور عام و حضور زنان به‌طور خاص، فتوا داده‌اند. مؤلفه‌های تجربه زیارت مردان و زنان در ابعاد اندیشه، کنش و احساس، عوامل مهم در دسته‌بندی سنخ‌های زیارت زائران است.

زیارت در لغت به‌معنای ملاقات‌کردن،<ref>راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، بی‌تا، ص387.</ref> قصدکردن یا تمایل‌داشتن از دور یا نزدیک است؛ خواه این میل همراه با گرایش قلبی و نیت باشد یا نه و خواه با تعظیم و تکریم زیارت‌شونده همراه باشد یا نه.<ref>کمونه حسینی، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، 1371ش، ص15؛ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص۳۲۰.</ref> در اصطلاح اما زیارت، تمایل همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قبلی (حرکت باطنی) و نیز انس روحی و پاسداشت زیارت‌شونده است.<ref>واعظ جوادی، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.</ref> زیارت به‌معنای ملاقات و حاضر شدن بر قبور پیامبران و امامان و بزرگان دینی همراه با رعایت آداب خاص است.<ref>طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص305 و 319.</ref> زائر را نیز از آن جهت زائر می‌گویند که هنگام رفتن به زیارت، از دیگران عدول کرده و رو برمی‌گرداند.<ref>ابن‌فارس، مقیاس اللغه، 1979م، ج3، ص36.</ref>

منشأ تلقی از زیارت، همراه‌دانستن امر معنوی<ref>Slavin, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, 2003, p.65.</ref> و امر دنیوی، در آموزه‌های اسلامی است<ref>ازرقی، اخبارمکه، 1415ق، ص437.</ref> که بر پایهٔ معرفت دینی معینی شکل می‌گیرد. زیارت از حیث درونی برای حصول اهداف معنوی انجام می‌شود و از حیث بیرونی معطوف به مکانی مقدس است.<ref>ollins-Kreiner, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, 2010, p.440.</ref>

== سنخ‌شناسی زیارت ==

در سنخ‌شناسی زیارت به مؤلفه‌ها و ابعاد تجربهٔ زیارت در سه بعد اندیشه، کنش و احساس، توجه می‌شود. به میزانی که زائر در یک بُعد یا مؤلفه از تجربهٔ زیارت دارای تقید بیشتر باشد، یک سنخ خاص از زیارت را تجربه می‌کند. بر این اساس در سنخ‌شناسی زیارت به پنج دستهٔ مجزا توجه شده است که البته در واقعیت بیشتر به‌صورت ترکیبی مشاهده می‌شوند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/419173/سنخ-شناسی-زیارت-مطالعه-ای-در-میان-زایران-حرم-رضوی پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.]</ref>

در این گونه از زیارت، زائران به باورها و اعمال سنتی اتکا دارند و در کنش‌های زیارتی خود متکی به کتاب‌های دعا و چارچوب‌های توصیه‌شده هستند.

=== زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا ===

این گروه، زیارت را فرایندی عرفانی-احساسی می‌دانند که در آن، رابطه‌ای شهودی و سرشار از هیجانات دینی همانند شرم، إنابه، آرامش، سبک‌باری روحی و صمیمیت با زیارت‌شونده شکل می‌گیرد. این تجربه، هم‌زمان حاوی ابعاد معنوی مثل احساس حضور قدسی و طلب معنا و ابعاد حسی همچون واکنش به فضای معماری و نمادهای حرم است.

=== زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا ===

این گروه از زائران، با واکاوی برخی از اعتقادات سنتی یا احکام شرعی در مورد آداب زیارت یا به‌جا آوردن نِسبی اعمال و مناسک زیارت در چارچوب معیار عقل و منطبق با معیارهای انسانی، به بازتعریف معنای زیارت می‌پردازند. تجربه زیارت برای این گروه از زائران تجربه‌ای توأم با بازاندیشی مداوم است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/419173/سنخ-شناسی-زیارت-مطالعه-ای-در-میان-زایران-حرم-رضوی پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.]</ref>

== آمار زائران ==

شناخته‌شده‌ترین زیارت نزد مسلمانان، حج است و گاهی تا ۳ میلیون زائر از سراسر جهان برای انجام این واجب اسلامی، در شهر مکه حضور می‌یابند. همچنین پیاده‌روی اربعین با هدف زیارت مرقد امام حسین در بیستم ماه صفر، پرجمعیت‌ترین زیارت سالانه در جهان است. در ماه صفر سال ۱۴۰۳ش بیش از ۲۱ میلیون زائر از سراسر جهان به زیارت حرم امام حسین در کربلا رفتند که از میان آنها بیش از ۳ میلیون زائر، از ایران بودند.<ref>[https://www.irna.ir/news/85578453/حضور-بیش-از-۲۱-میلیون-زائر-در-اربعین-حسینی-۱۴۰۳ «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> همچنین هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به زیارت حرم امام رضا در شهر مشهد سفر می‌کنند. ایرانیان و به‌ویژه مسلمانان شیعه، در طول سال و به مناسبت‌های گوناگون به زیارتگاه‌ها می‌روند.<ref>[https://fa.shafaqna.com/news/2017861/ «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا.]</ref>

زیارت، امری مشترک بین مردان و زنان است، اما در جامعه‌شناختی و روان‌شناسی تفاوت‌هایی میان زیارت مردانه و زنانه بیان شده است که تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و روانی شکل می‌گیرد.

=== جنسیت‌پذیری زیارت از منظر جامعه‌شناسی ===

=== جنسیت‌پذیری زیارت از منظر روان‌شناسی ===

از نظر روان‌شناختی، انگیزه‌ها و شیوه‌های عاطفی و معنوی زیارت، شیوه‌های ابراز دینداری، تجربه زیارت و تاب‌آوری روانی در سفرهای زیارتی نیز بین زنان و مردان متفاوت است. این تفاوت‌ها لزوماً به‌معنای برتری یک جنسیت بر دیگری نیست، بلکه بیانگر شیوه‌های مختلف ارتباط با امر مقدس و تجربهٔ معنویت در زندگی است.<ref>[https://www.m-begha.ir/article_191987.html آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۶-۱۲۴.]</ref>

== زیارت در اسلام ==

در اسلام، حضور مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارد، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹؛ طحطاوی، حاشیه الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، ۱۴۱۸ق، ص۶۲۰.</ref>

=== زیارت در قرآن ===

قرآن در آیهٔ ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیهٔ ۶۴ سوره نساء، آیهٔ ۸۴ سوره توبه، آیات ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیهٔ ۱۰۰ سوره نساء دربارهٔ زیارت قبور، مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیهٔ ۲ سوره مائده، آیهٔ ۳۲ سوره حج و آیهٔ ۱۵۸ سوره بقره نیز به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است که فقهای معاصر، زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر به‌حساب می‌آورند.<ref>[https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص102-108.]</ref>

=== زیارت در روایات ===

روایات متعددی بر جواز یا استحباب زیارت، دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا هر جمعه قبر حمزه سیدالشهدا را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ قشیری نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> برای جواز زیارت‌رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند.

در روایت دیگری رسول خدا چگونگی زیارت‌کردن را به همسرش عایشه یاد داده است.<ref>قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، بی‌تا، ج۲، ص۷۱.</ref> در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت.<ref>صنعانی، مصنف عبدالرزاق، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰.</ref> در روایتی آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت.<ref>واقدی، ۱۴۰۹ق، المغازی، ج۱، ص۳۱۳–۳۱۴.</ref> پیامبر نیز با مشاهدهٔ زنان زیارت‌کنندهٔ قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.<ref>شربینی، مغنی المحتاج، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۳۶۵.</ref>

هیچ روایتی از پیامبر مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به‌طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به‌طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref>

در میان فقهای شیعه، در خصوص حکم فقهی زیارت قبور توسط زنان، سه دیدگاه شامل جواز،<ref>اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ج۲، ص۴۸۹.</ref> استحباب و کراهت وجود دارد.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> بیشتر فقیهان شیعه قائل به استحباب زیارت قبور از سوی زنان هستند.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> برخی فقها همانند نراقی استحباب زیارت را مشروط به صبر، عدم بی‌تابی و خالی‌بودن از مفسده دانسته‌اند.<ref>نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۳۲۰؛ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۴۳.</ref> بعضی مانند محقق حلی با استناد به اولویت حفظ حجاب و پرهیز از دیده‌شدن توسط نامحرمان، به کراهت زیارت توسط زنان فتوا داده‌اند.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> روشن است که در اینجا، حکم به کراهت مربوط به ذات عمل زیارت زنان نیست، بلکه ناظر به شرایط اجتماعی و محفوظ‌ماندن زنان است؛ به همین دلیل، محقق حلی با استدلال به سیرهٔ عملی حضرت فاطمه زهرا در زیارت قبر حمزه سیدالشهدا و نیز رفتار عایشه در زیارت قبر برادرش، ابتدا جواز را اثبات می‌کند، اما با تبیین اصل اولویت پوشیدگی و صیانت زنان، گرایش به کراهت را ترجیح می‌دهد.<ref>محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۰–۳۳۹.</ref>

از فقهای شافعی برخی قائل به عدم جواز زیارت زنان هستند.<ref>عربی، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق، ص۳۵۰.</ref> در فقه مالکی، دلیل منع زیارت قبور توسط زنان به‌ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان دانسته شده است.<ref>ابن‌الحاج، المدخل لإبن‌الحاج، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref> برخی فقهای حنبلی نیز رفتن زنان به زیارت قبور به جز زیارت قبر رسول خدا را حرام دانسته‌اند.<ref>ابن‌باز، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.</ref> حنفی‌ها همچون محمد بن احمد شربینی، حکم فقهی زیارت‌رفتن را برای مردان و زنان یکسان می‌دانند و گاهی برای زنان همانند مردان، قائل به استحباب هستند.<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۸۰.</ref> روشن است که در فقه اهل‌سنت نیز تلویحاً فتوا به کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.<ref>[https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۲-۱۰۱.]</ref>

== تمایزات جنسیتی در الگوهای زیارت ==

در فرهنگ زیارت، دو مؤلفهٔ جنسیتی قابل تحقق است:<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۲۹.]</ref>

بیشتر زیارتگاه‌ها مربوط به مردانی مانند پیامبران، امامان و اولیای الهی است، اما زیارتگاه‌های مربوط به زنان نیز کم نیست، ازجمله خانهٔ حضرت فاطمه زهرا در مدینه، حرم حضرت زینب و حضرت رقیه در سوریه، حرم حضرت معصومه در قم و زیارتگاه‌های امامزادگانی که زن هستند.<ref>اسحاقی، «زیارت»، ۱۳۹۵ش، ص۸۴۶.</ref> با وجود ویژگی‌های جسمانی فرد دفن‌شده در زیارتگاه، در جهان قدسی شکل‌گرفته در اماکن زیارتی، حضور روحانیِ شخص دفن‌شده در زیارتگاه، فراتر از ویژگی‌های جسمی و جنسی او در این دنیا است و آنچه توسط زیارت‌کننده درک می‌شود، شخصیت معنویِ زیارت‌شونده است. بر این اساس، مانعی برای گفت‌وگوی صمیمی زیارت‌کننده با زیارت‌شونده وجود ندارد در مناسبات میان آنها، نوعی جنسیت‌زدایی صورت می‌گیرد.<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱.]</ref>

=== ب) زیارت‌کننده ===

از حیث زیارت‌کنندگان نیز همواره در کنار مردان، زنان زائر حضور داشته‌اند. در برخی سفرنامه‌ها و کتاب‌ها مانند «سه روز به آخر دریا» از شاهزاده خانم جوان قاجاری، «چادر کردیم رفتیم تماشا» از عالیه خانم شیرازی و «خانم! فردا کوچ است» از سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در روزگاران گذشته به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از آغاز تا توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان را نمایش می‌دهد که در نوع خود بی‌نظیر بوده و اهمیت فوق‌العادهٔ این سفرها برای زنان مخصوصاْ سفر حج و کربلا را نشان می‌دهد. در این نوشته‌ها، به آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر نیز اشاره شده است. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، از گذشته تا کنون وجود داشته و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص131.]</ref>

== پوشش در فرهنگ زیارت ==

در دین اسلام، تأکید زیادی بر حفظ حجاب و پوشاندن موهای سر و تمام بدن، بدون نمایان‌شدن برجستگی‌های بدن در فرهنگ زیارت و زیاتگاه‌ها وجود دارد. مردان باید لباس‌های ساده، بدون تزیینات اضافی و مطابق شرع و عرف بپوشند و از پوشیدن لباس‌های نامتناسب خودداری کنند. برای زنان، علاوه بر این، پوشش کامل بدن، داشتن روسری و چادر و نداشتن آرایش بر صورت الزامی است. همچنین برای هر دو جنسیت، علاوه بر پوشیدگی و سادگی، پاکیزگی لباس از اهمیت بالایی برخوردار است.<ref>[https://iss.razavi.ac.ir/article_1956.html گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱.]</ref>

== کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان ==

زیارت زنانه با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژهٔ زنان، ریشه در سنت‌های دینی‌تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است.<ref>خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰.</ref> هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است، اما میزان مشارکت در آیین‌های دینی با تفاوت اندکی به نفع مردان است.<ref>Schmidt, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States, 2008, p.211-212.</ref>

زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمدهٔ زیارت برای زنان شامل «حاجت‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌مداری دینی» و «همذات‌پنداری با زیارت‌شونده» است.<ref>خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.</ref>

همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی، گونه‌های زیارت زنانه است و نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت، جایگاه ویژه‌ای دارد. زیارت زنانه می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به‌صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان دهد.<ref>خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.</ref>

== منابع ==

{{آغاز منابع}}

* آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره ۱، شماره ۲۵، ۱۴۰۲ش.

* اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.

* ابن‌باز، عبدالعزیز بن عبدالله، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، به کوشش محمدبن سعید الشویعر، بیروت، دارالقاسم، ۱۴۱۸ق.

* ابن‌الحاج، محمد بن محمد، المدخل لإبن‌الحاج، به کوشش حسن احمد عبدالعال، بیروت، المکتبه العصریه، ۱۴۲۴ق.

* ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمدهارون، قاهره، احیاء الکتب‌العربیه، ۱۹۷۹م.

* ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح، مکه، مکتبه الثقافه، ۱۴۱۵ق.

* اسحاقی، پیمان، «زیارت»، دانشنامه تخصصی فرهنگ سوگ شیعی، به کوشش محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.

* بحرانی، یوسف بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۵ق.

* بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلی الإمام الجواد)، قم، مؤسسه الامام المهدی، ۱۴۱۳ق.

* پویافر، محمدرضا، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، جامعه‌شناسی ایران، دوره ۱۹، شماره ۳، ۱۳۹۷ش.

* «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ انتشار: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.

* حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.

* «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ انتشار: ۴ شهریور ۱۴۰۳ش.

* خان‌محمدی، کریم و اثنی‌عشران، ندا، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر»، فرهنگ رضوی، دوره ۸، شماره ۴، ۱۳۹۹ش.

* راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، بی‌تا.

* زارعی سبزواری، عباسعلی، زیارت در نگاه شریعت، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.

* شربینی، محمد بن احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الفکر، ۲۰۰۹م.

* شرنبلانی، حسن بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

* صنعانی، عبدالرزاق بن همام، مصنف عبدالرزاق، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۳ق.

* طباطبایی‌یزدی، احمد بن محمد، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.

* طحطاوی، احمد بن محمد، حاشیه الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، تحقیق محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.

* طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ق‍م، م‍وس‍س‍ه ال‍ب‍ع‍ث‍ه م‍رک‍ز ال‍طب‍اع‍ه و ال‍ن‍ش‍ر، ۱۴۱۴ق.

* عربی، عبدالرحیم محمد، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ریاض، مکتبه الرشد، ۱۴۳۱ق.

* قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

* کمونه حسینی، سیّدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۱ش.

* گروسی، اکرم و طاووسی مسرور، سعید، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دوره ۳۰، شماره ۱۳۰، ۱۴۰۳ش.

* محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۷ق.

* موسوی مقدم، سیّدمحمد، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۳، شماره ۱، ۱۳۹۶ش.

* نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۵ق.

* واعظ جوادی، مرتضی، فلسفه زیارت و آئین آن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.

* واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.

* Collins-Kreiner, Noga, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, Annals of Tourism Research, 37(2), pp.440-456, 2010.

* Schmidt, Garbi, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.

* Slavin, Sean, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, Body & Society, 9(3), pp.2-18, 2003.