منزلت مادری

منزلت مادری؛ پایگاه و احترام مادری در مناسبات خانوادگی.

منزلت مادری از همگانی‌های فرهنگ بشری است. مادر میان تمام اقوام، دارای حرمت بوده و ادیان الهی احترام ویژه برای مادران قایل هستند. تشابه‌گرایی جنسیتی فمینیست‌ها، مفهوم مادری در جهان معاصر را با چالش‌هایی مواجه ساخته است؛ آنها مادری را مانع رشد زنان دانسته با تفکیک مفهوم مادری از مادر بودن، نه‌تنها منزلت زنان را ارتقا نبخشیدند که ضربه جدی به منزلت سنتی زنان غربی وارد کردند. اسلام، مادری را عنصر کانونی حیات خانوادگی می‌داند و از طریق تقویت نقش‌های مادری، به استحکام خانواده کمک کرده و با تقدیس مقام مادری منزلت زن را ارتقا می‌بخشد.

مفهوم‌شناسی

منزلت در لغت به‌معنای مرتبت و مقام، حرمت و احترام، پایگاه و بزرگی آمده است. پایگاه به منزلت فرد در گروه یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص را معین می‌کند. نقش به آن رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از دارنده یک منزلت معین انتظار دارند. پایگاه مادری حامل منزلت و نقش‌هایی است که دیگران از زن به‌عنوان مادر انتظار دارند. ملاک‌های منزلت در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است که عمدترین آنها عبارتند از: ثروت، قدرت، نَسب، سن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی.

مفهوم مادری در گذشته، امر بدیهی تلقی می‌شد؛ اما امروزه در رویکردهای متفاوت، تعریف‌های نسبتاً مختلفی از آن ارائه می‌شود؛ در رویکردهای دینی، فلسفی و عمدتاً علمی، مادری ویژگی ذاتی زنان و حامل نقش‌های مادرانه دانسته می‌شود؛ اما در رویکرد فمینیستی، مفهوم مادری برساخته اجتماعی شمرده شده و حالت تهوع زنان در زمان بارداری، طغیان بدن علیه پذیرش فرزند، تفسیر می‌شود. مادری در آیات قران به مادر جسمانی، اجتماعی (معنوی) و شیری (رضاعی) تقسیم شده است.

دیدگاه‌های نظری

فمینیست‌ها، اقتدار مرد را منشأ اصلی شکل‌گیری نظام‌های پدرسالار معرفی کرده و مظلومیت تاریخی زنان را بر همین مبنا تفسیر می‌کنند. آنها منزلت اجتماعی را در میزان درآمد شغلی دنبال کرده و نقش مادری را بزرگ‌ترین مانع در این مسیر می‌دانند، برای برداشتن این مانع از یک‌سو به تحقیر نقش‌های مادری پرداخته و آن‌ها را «در آشپزخانه ماندن» و «کهنه شستن» می‌نامند و از سوی دیگر به اهمیت اشتغال زنان تأکید دارند. در چنین روندی، نفرت از نقش مادری گسترش یافته و به‌ناچار نقش مادری را از مادر بودن تفکیک می‌کنند. مادری را به‌عنوان نقش عام اجتماعی و وظیفه مشترک زن، مرد، خانواده و جامعه می‌دانند. با این تفکیک؛ نه‌تنها نقش مادری در خانواده، عاری از پشتوانه طبیعی شد که مادر بودن نیز منتفی شده و فرزندان با سپرده‌شدن به‌دست پرستاران، محروم از مهر مادری شدند. برخی متفکران غربی با توجه به پیامدهای پدیده بی‌مادری و تبدیل‌شدن خانه غربی به خوابگاه، بر بازگشت زن به کانون خانواده تأکید دارند.

در رویکرد اسلامی؛ مادری از الزامات طبیعی حیات زنانه دانسته شده و نقش‌های مادرانه، تکالیف عبادی معرفی می‌شوند که در دستگاه خلقت به‌عهده زن گذاشته شده است. مادری در این نگاه، یک شغل نیست بلکه راه عبودیت زن از مسیر مادری یعنی انسان‌پروری گذشته و زن را موجود بهشتی می‌سازد.

منزلت مادری در اقوام کهن

ایران باستان در مقطعی از تاریخ دارای نظام مادرشاهی بود و سلسله نَسَبی به مادر می‌رسید. در مصر باستان؛ پسران، خود را به جای پدر با نام مادر معرفی می‌کردند. افراد مهم عمدتاً در آرام‌گاه‌های خود، چهره مادران‌شان را به تصویر می‌کشیدند تا او را تا ابد همراه خود داشته باشند. زنان آتن از نفوذ اندکی برخوردار بوده و تا پیش از مادر شدن، چندان مورد عنایت نبودند؛ اما مادری دارای مقام ارجمندی بوده و جشنواره‌هایی را برای گرامی‌داشت مادر برگزار می‌کردند. در چین، مادر از موقعیت رفیعی برخوردار بوده است؛ حرمت مادری در افسانه چینی هاکوگا بازتاب یافته و چینی‌ها معتقدند هاکوگا هر روز از مادرش تازیانه می‌خورد و هیچ‌گاه ناله نمی‌کرد. تنها زمانی که مادرش پیر شده و قادر به زدن ضربت‌های شدید نبود، برای ناتوانی مادر گریست. در جاهلیت، نقش مادری نسبت به سایر نقش‌های زن پر رنگ‌تر بود و عرب‌ها تا زن، مادر نشده بود او را خوار می‌دانستند وقتی مادر می‌شد احترام زیادی پیدا کرده و معتقد بودند؛ زن قابل تعویض است ولی مادر عوض‌شدنی نیست.

منزلت مادری در آیین‌های اعتقادی

در آیین‌های اعتقادی عموماً، مادری دارای منزلت بالایی دانسته می‌شود؛ در آیین یهود، یهودی‌بودن از مادر به ارث می‌رسد. برخی با استناد به این موقعیت ممتاز، خواسته‌اند مادرسالاری را از آن استنباط کنند؛ اما پژوهش‌های معتبر این امر را منحصر به محیط خانه می‌دانند. زرتشتیان روزی را به‌عنوان روز زن جشن می‌گرفتند، مادران از فرزندان خود هدایایی دریافت کرده و زنان نیکوکار که فرزندان نیکو پرورش داده بودند مورد تقدیر واقع می‌شدند. برخی محققان، وفور نقاشی مریم با فرزندش عیسی مسیح در میان مسیحیان را حاکی از جایگاه رفیع مادری در این آیین می‌دانند. در آیین کنفوسیوس، اطاعت از پدر و مادر، از اصلی‌ترین آموزه‌های آن محسوب می‌شود. در آیین بودایی، فرزندان ملزم به احترام به والدین خود بوده و احترام به آنها سبب پیشرفت دنیوی شمرده می‌شود. از نظر بودا، فرزندان هرگز نمی‌توانند دین خود نسبت به والدین را ادا کنند، زیرا مادر بیشترین زحمت را برای فرزندان خود متحمل می‌شود و احترام او از احترام به هر شخص دیگری حتی مقام‌های بالای بودایی واجب‌تر است. زن در هندوئیسم به‌عنوان مادر مقام والایی دارد حتّی جایگاه وی برجسته‌تر از معلّم یا پدر دانسته می‌شود.

منزلت مادری در اسلام

مادری در آموزه‌های اسلام، از منزلت فوق‌العاده برخوردار است؛ نیکی کردن به مادر در ردیف پرستش خداوند بوده، رضایت و خشم مادر موجب رضایت و خشم خداوند می‌شود. از منظر پیامبر اسلام زن در مدت بارداری، مجاهد، عابد روزه‌دار و شب‌زنده‌دار محسوب شده و پس از وضع حمل پاداش عظیمی دریافت می‌کند و هنگامی که به فرزندش شیر می‌دهد در برابر هر مکیدنی، از ثواب آزاد کردن برده‌ای از فرزندان اسماعیل برخوردار می‌شود و در پایان دوران شیردهی، خداوند گناهان او را می‌بخشد. بر این اساس، بهشت در زیر پای مادران دانسته می‌شود. خدمت‌گزاری فرزند به مادر نسبت به پدر، لازم‌تر است. حقّ مادر بر گردن فرزند بیشتر و وظیفه فرزند نسبت به مادر سنگین‌تر است. علت این ترجیح، زحمات بیشتری مادر بوده و عدل الهی ایجاب می‌کند که در مقابل زحمات بیشتر، حق بیشتری داشته و در مقابل تحمل ناراحتی بیشتر از ارزش بالاتری برخوردار شوند. از منظر رسول خدا حق مادری به قدری سنگین است که اگر انسان تمام عمر، مادرش را خدمت کند معادل یک روزی که در رحم او بوده نمی‌شود.

پاداش‌های نیکی به مادر

در اسلام به پاداش‌های احسان به مادر اشاره شده که نقش جدی در تقویت تمایل زنان به مادری و آسان‌ساختن مراقبت فرزندان از مادر دارد. نیکی‌کردن به والدین از محبوب‌ترین اعمال نزد خداوند بوده و نتیجه آن زیاد شدن عمر، رسیدن به بهشت و جلوگیری از بلا بوده و ثواب آن برابر با جهاد در راه خدا است. همه این امور مربوط به مقام مادری بوده و دربارهٔ مادر کافر نیز صادق است. نیکی به مادر، هنجاری است که رابطه متقابل فرزندی و مادری را تقویت کرده و موجب می‌شود که فرزندان در مقام مادری یا پدری از مراقبت‌های فرزندان خود برخوردار شده و پاداش زحمات خود را در کهن‌سالی دریافت کنند. از منظر امام سجاد فلسفه اصلی نیکی‌کردن به مادر زحمات مادرانه است؛ وجود انسان در رحم مادر شکل‌گرفته، مادر از شیره جانش او را تغذیه و با تمام وجودش از او مراقبت کرده است و خود آن‌چنان مراقب رضایت مادرش بود که می‌ترسید لقمه‌ای را بردارد که مادرش به آن تمایل داشته است.

پیامدهای بی‌احترامی به مادر

بی‌احترامی به مادر در تمام فرهنگ‌ها و نظام‌های اعتقادی تقبیح شده است. در آیین بودایی بدرفتاری با مادر دارای پیامدهای بدی دانسته می‌شود.

در اسلام، برای اذیت‌کردن و ناسپاسی از والدین که از آن به عاق والدین تعبیر می‌شود، مجازات‌های سنگینی تعیین شده است. عاق والدین مانع استجابت دعا شده و موجب فقر و ذلت می‌شود. کسی که مادرش از او ناخشنود است، در ردیف شراب‌خوار، رباخوار، مال یتیم‌خوار قرارداشته و هرگز به بهشت راه نمی‌یابد. کسی که مادرش را کتک بزند دور از رحمت الهی بوده و خداوند چنین فردی را در همین دنیا مجازات می‌کند. از منظر جامعه‌شناسی نیز اگر شخصی برخورد تحقیرآمیزی با والدین خویش داشته باشد، فرزندانش با الگوگیری از آنها در فرایند جامعه‌پذیری، تحقیر والدین را ناهنجاری تلقی نکرده و با والدین خود همین رفتار را تکرار خواهند کرد.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۵ش.
• اخلاق چینی»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: ۹ آبان ۱۳۹۷ش.
• بوذری‌نژاد، یحیی و جهانشاهی، مینا، «بررسی مقایسه‌ای نقش زنان در پایگاه مادری در اندیشه عالمه طباطبایی و آمنه ودود «فصلنامه علمی– پژوهشی نظریه‌های اجتماعی متفکران مسلمان، شمارة۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸ش،
• پیرمرادیان، مصطفی، اصلاحی، متین‌السادات و اصلاحی، مهشیدالسادات، «مقایسه وضعیت زن در دوره جاهلیت و بعد از اسلام»، فصلنامه تاریخ نو، شمارهیازدهم، تابستان ۱۳۹۴ش.
• «تعالیم کنفوسیوس»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مرداد ۱۳۹۱ش.
• توکلی، نسرین، «زن در ادیان ابراهیمی (اسلام، یهودیت، مسیحیت)»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج: ۵ خرداد ۱۳۹۷ش.
• «جایگاه زن در هندوئیسم و اسلام»، وب‌سایت ادیان نیوز، تاریخ درج مطلب: ۱۷ آذر ۱۳۹۷ش.
• «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: ۷ فروردین ۱۳۹۹ش.
• جعفری، حسین‌علی و دادفر، سحر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال چهارم، شماره ۴، تابستان ۱۳۹۲ش.
• جواهری، بهاره، «جایگاه زن در تمدن فراعنه با تأکید بر نتایج باستان‌شناسانه دوره امپراطوی جدید (۱۰۰۰–۱۵۰۰ق. م)»، زن در فرهنگ و هنر، دوره ۳، شماره ۲، زمستان ۱۳۹۰ش.
• حرعاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۹ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۷ش.
• عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره ۲۲، زمستان ۱۳۹۳ش.
• «عصر مادر شاهی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ دریافت مطلب: ۱۶ اسفند ۱۴۰۳ش.
• قائم‌مقام فراهانی، ناهیدالسادات، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، در دو فصلنامه هفت آسمان، دوره پانزدهم، شماره شصت، اسفند ۱۳۹۲ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، ۱۳۸۱ش.
• «مادر بودن در یونان باستان چگونه بود؟»، وب‌سایت صاحب‌خبران، تاریخ درج مطلب: ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۲ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره ۱، زمستان ۱۴۰۲ش.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۰۸ق
• یدالله‌پور، معصومه، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: ۲۰ آذر ۱۴۰۳ش.