سید محمدحسین فضل‌الله: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌جنسیت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
دیداریویکی‌متن
 
(۸ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۲ کاربر نشان داده نشد)
خط ۲۶: خط ۲۶:
|خدمات            =
|خدمات            =
}}
}}
سید محمدحسین فضل‌الله (۱۳۱۴-۱۳۸۹ش)، از مراجع تقلید شیعه و يكي از برجسته‌ترين شخصيتهاي معاصر ديدگاه اجتهادگرا است كه حوزه‌ي مطالعات زنان را از دغدغه‌هاي اصلي خويش قرار داده است. او خود در اينباره مي‌گويد: «مسأله زن در سرلوحه‌ي تأملات فكري و اجتماعي من قرار دارد؛ زيرا از ديد من، در چارچوب كلي اسلامي، رفتار اجتماعي در مورد زنان با رفتار درست اسلامي فاصله دارد. از اين گذشته، نگرش به زن به عنوان يك انسان، حتي از سوي خودش، نگرشي غير اسلامي است و پوشيده نيست كه اين وضع چه پيامدهايي در عرصه‌ي واقعيت، از نظر تعريف صحيح نقش زن در زندگي و پذيرش حقوق وي به دنبال دارد».<ref>فضل االله، محمدحسين: «دنيا المرأة»، ص17</ref>فضل‌الله از نخستین اعضای شورای‌عالی مجمع جهانی اهل بیت بوده است.همچنین از او به عنوان پدر معنوی حزب‌الله لبنان یاد می‌شود.
'''سید محمدحسین فضل‌الله'''، از مراجع تقلید شیعه، يكي از برجسته‌ترين شخصيت‌هاي معاصر ديدگاه اجتهادگرا.
 
سید محمدحسین فضل‌الله  حوزه‌ي مطالعات [[زنان]] را از دغدغه‌هاي اصلي خويش قرار داده است. او خود در اين‌باره مي‌گويد: «مسأله زن در سرلوحه‌ي تأملات فكري و اجتماعي من قرار دارد؛ زيرا از ديد من، در چارچوب كلي اسلامي، رفتار اجتماعي در مورد زنان با رفتار درست اسلامي فاصله دارد. از اين گذشته، نگرش به زن به عنوان يك انسان، حتي از سوي خودش، نگرشي غيراسلامي است و پوشيده نيست كه اين وضع چه پيامدهايي در عرصه‌ي واقعيت، از نظر تعريف صحيح نقش زن در زندگي و پذيرش حقوق وي به دنبال دارد». محمد حسین فضل‌الله از نخستین اعضای شورای‌ عالی مجمع جهانی اهل بیت بوده است. هم‌چنین از او به عنوان پدر معنوی حزب‌ الله لبنان یاد می‌شود.
==زندگی‌نامه==
==زندگی‌نامه==
سيد محمد حسين فضل الله در سال 1935م (1354ق) در نجف اشرف در خانواده روحانى ديده به جهان گشود. تحت اشراف پدرش سيد عبدالروف فضل الله –از مراجع مذهبى شيعه- مراحل تربيت و تعليم را به شيوه اى كه در آن زمان مرسوم بود گذراند. در دوره كودكى وارد مكتب خانه شد تا خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را بياموزد. اما فضاى خشن مكتب خانه كه تحت اداره افراد كهنسال بود با مزاجش سازگار نيامد و حتى آثار منفى بر روحيه اش گذارد. به زودى وارد مدرسه اى شد كه مركزى با نام (منتدى النشر) به سبك جديد تاسيس كرده بود. وى وارد كلاس سوم اين دبستان شد و زمانى كه كلاس چهارم را مى گذراند، دبستان را هم ترك گفت و در سن نه سالگى تحصيلات حوزوى اش را آغاز كرد. هم زمان با تحصيلات حوزوى و به تناسب سن و ذهنيت خويش به فضاى پيرامون و اوضاع زمانه توجه داشت و انديشه ها و دغدغه هاى فرهنگى و سياسى زمانه اش را از طريق مجلات مصر و لبنان و روزنامه هاى عراقى پى گيرى مى كرد.<ref>[https://www.bayynat.ir/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87 زندگی نامه/پایگاه اطلاع رسانی آیت الله محمد حسین فضل الله]</ref>
سيد محمد حسين فضل الله در سال 1935م (1354ق) در نجف اشرف در خانواده‌ای روحانى ديده به جهان گشود. تحت اشراف پدرش سيد عبدالروف فضل الله– از مراجع مذهبى شيعه- مراحل تربيت و تعليم را به شيوه‌اى كه در آن زمان مرسوم بود گذراند. در دوره كودكى وارد مكتب خانه شد تا خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را بياموزد. اما فضاى خشن مكتب خانه كه تحت اداره افراد كهنسال بود با مزاجش سازگار نيامد و حتى آثار منفى بر روحيه‌اش گذارد. به زودى وارد مدرسه‌اى شد كه مركزى با نام (منتدى النشر) به سبك جديد تاسيس كرده بود.  


فضل‌الله در سال ۱۳۳۱ش در ۱۷ سالگی به لبنان رفت. در سال ۱۳۴۵ش به دعوت جمعی از مؤسسان انجمن مذهبی «اسرة التآخی» در منطقه نبعه در حاشیه شرقی بیروت ساکن شد<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 ویکی شیعه]</ref>
وى وارد كلاس سوم اين دبستان شد و زمانى كه كلاس چهارم را مى گذراند، دبستان را هم ترك گفت و در سن نه سالگى تحصيلات حوزوى‌اش را آغاز كرد. هم زمان با تحصيلات حوزوى و به تناسب سن و ذهنيت خويش به فضاى پيرامون و اوضاع زمانه توجه داشت و انديشه‌ها و دغدغه‌هاى فرهنگى و سياسى زمانه‌اش را از طريق مجلات مصر و لبنان و روزنامه‌هاى عراقى پى گيرى مى‌كرد.<ref>[https://www.bayynat.ir/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87 «زندگی نامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله محمد حسین فضل الله]</ref>
 
سید محمدحسین فضل‌الله در سال ۱۳۳۱ش در ۱۷ سالگی به لبنان رفت. در سال ۱۳۴۵ش به دعوت جمعی از مؤسسان انجمن مذهبی «اسره التآخی» در منطقه نبعه در حاشیه شرقی بیروت ساکن شد<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 «سید محمدحسین فضل‌الله»، در ویکی شیعه]</ref>
==دیدگاه==
==دیدگاه==
محمدحسين فضل الله يكي از برجسته‌ترين شخصيتهاي معاصر ديدگاه اجتهادگرا است كه حوزه‌ي مطالعات زنان را از دغدغه‌هاي اصلي خويش قرار داده است. بر همين اساس، وي روش مطالعه خويش را بر فهم قرآن و سپس روايات امامان (ع) استوار مي‌كند.
محمدحسين فضل الله يكي از برجسته‌ترين شخصيت‌هاي معاصر ديدگاه اجتهادگرا است كه حوزه‌ي مطالعات [[زنان]] را از دغدغه‌هاي اصلي خويش قرار داده است. بر همين اساس، وي روش مطالعه خويش را بر فهم قرآن و سپس روايات امامان (ع) استوار مي‌كند.
از دیدگاه علامه فضل الله برابري در اسلام، به معناي حفظ تنوع در خصوصيات انساني با فرصت دادن به هر يك از زن و مرد در محدوده‌ي ويژگي‌هاي خود است. هر انساني به حسب ويژگي‌هاي وجودي‌اش فرصتي دارد كه مي‌تواند در آن به صورت زنده و رشد يابنده خود را نشان دهد<ref> فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»، ص37-36 </ref>. <ref group="پانویس"> اين سخن بدان معنا است كه فمينيسم به معني تساويطلبي مطلق ميان زن و مرد، مورد پذيرش اسلام نيست. هم چنين فمينيسم به معني برتري‌خواهي زن نسبت به مرد، آنگونه كه در فمينيسم فلسفي مطرح مي‌شود نيز با تعاليم اسلام ناسازگار است. ادعاي برتري زن بر مرد، مانند دعواي برتري مرد بر زن است؛ زيرا هم مرد توانايي ترقي را به اندازهاي دارد كه از زن برتر شود و هم زن از چنين تواني برخوردار است. از آنجا كه زن در طول تاريخ از تجربه سياسي، اجتماعي و فرهنگي دور نگاه داشته شده، در سطح پايين‌تري از مرد قرار گرفته است؛ ولي اين امر به كاستي عناصر شخصيتي وي باز نمي‌گردد. بنابراين اين ادعاي فمينيستي كه «زن به دليل زندگي‌بخشي، برتر از مرد است» نادرست است؛ زيرا به همان اندازه كه زن زندگي‌بخش است، مرد نيز در اين اصل با وي شريك است و در مسأله توليد مثل با زن شراكت دارد.فضل الله،محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص49 </ref> .
از دیدگاه علامه فضل الله برابري در اسلام، به معناي حفظ تنوع در خصوصيات انساني با فرصت دادن به هر يك از [[زن]] و [[مرد]] در محدوده‌ي ويژگي‌هاي خود است. هر انساني به حسب ويژگي‌هاي وجودي‌اش فرصتي دارد كه مي‌تواند در آن به صورت زنده و رشد يابنده خود را نشان دهد<ref> فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»، ص37-36 </ref>. <ref group="پانویس"> اين سخن بدان معنا است كه فمينيسم به معني تساوي‌طلبي مطلق ميان زن و مرد، مورد پذيرش اسلام نيست. هم چنين فمينيسم به معني برتري‌خواهي زن نسبت به مرد، آنگونه كه در فمينيسم فلسفي مطرح مي‌شود نيز با تعاليم اسلام ناسازگار است. ادعاي برتري زن بر مرد، مانند دعواي برتري مرد بر زن است؛ زيرا هم مرد توانايي ترقي را به اندازهاي دارد كه از زن برتر شود و هم زن از چنين تواني برخوردار است. از آنجا كه زن در طول تاريخ از تجربه سياسي، اجتماعي و فرهنگي دور نگاه داشته شده، در سطح پايين‌تري از مرد قرار گرفته است؛ ولي اين امر به كاستي عناصر شخصيتي وي باز نمي‌گردد. بنابراين اين ادعاي فمينيستي كه «زن به دليل زندگي‌بخشي، برتر از مرد است» نادرست است؛ زيرا به همان اندازه كه زن زندگي‌بخش است، مرد نيز در اين اصل با وي شريك است و در مسأله توليد مثل با زن شراكت دارد.فضل الله،محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص49 </ref> .
 
از این رو، [[مرد]] و [[زن]] يك سرشت انساني بيشتر ندارند و تفاوت ميان آن دو، صرفاً به ويژگي‌هاي جسمي آنها مرتبط است؛ اين ويژگي‌ها مانند هر چيز واقعي ديگري، در زندگي آنها تأثير دارد و به دنبال آن مقتضيات ويژه خود را نيز به همراه مي‌آورد و موجب تفاوت در وظيفه‌ي اجتماعي و انساني هر يك از [[مرد]] و [[زن]] مي شود؛ اما اين تفاوت خود نيز با استناد به يك منبع يا حقيقت واحد انساني شكل مي‌گيرد و در واقع تفاوت در وظيفه است؛ نه در سرشت. تفاوت در وظيفه، تنها به معني تفاوت در نقش عملي هر يك از زن و مرد است و ارتباطي به مرتبه وجودي و اصل تكامل آن ها ندارد.
اين نگرش كلي، بنيان روابط اجتماعي فراگير ميان مرد و زن در [[خانواده]] يا خارج از آن و روابط ميان مردان و زنان با همجنسان خود را پي مي‌ريزد و مبناي آن برقراري موازنه و تعادل در منافع بر پايه تأمين منافع واقعي افراد به طور كلي است. اين امر به معني دقت در تقسيم وظايف و كارها است. <ref> [https://www.kotobati.com/book/reading/00da4d76-2a7e-4abf-9542-fbb3d7cd54a6 فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 93-89]</ref>
 
فضل الله تساوي [[زن]] و [[مرد]] در انسانيت و تفاوت در نقش‌هاي [[جنسیتی]] را عدالت مي‌داند؛ زيرا عدالت به معناي دادن حق هر كس به اوست. بنابراين خداوند به عنوان آفريدگار جهان، به هر انساني بر حسب مأموريتي كه از او انتظار دارد، ويژگي‌هايي داده است. به همین جهت به موجب آيه 34 سوره نساء، حق سرپرستي [[زن]] به [[مرد]] عطا شده است و با توجه به آيه فوق و نيز آيه 228 سوره بقره، موارد سرپرستي مرد به سازماندهي و مديريت [[خانواده]] و حقوق ويژه همسري محدود شده است و اين مسأله به برتري [[جنس]] مرد بر زن ارتباطي ندارد؛ بلكه برخي از ويژگي‌هاي جسمي و رواني و نيز عهده‌داري تأمين هزينه‌هاي زن به وسيله مرد، موجب اين حكم شده است. <ref> [https://www.kotobati.com/book/reading/00da4d76-2a7e-4abf-9542-fbb3d7cd54a6 فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 93-89]</ref>


از این رو، مرد و زن يك سرشت انساني بيشتر ندارند و تفاوت ميان آن دو، صرفاً به ويژگي‌هاي جسمي آنها مرتبط است؛ اين ويژگي‌ها مانند هر چيز واقعي ديگري، در زندگي آنها تأثير دارد و به دنبال آن مقتضيات ويژه خود را نيز به همراه مي‌آورد و موجب تفاوت در وظيفه‌ي اجتماعي و انساني هر يك از مرد و زن مي شود؛ اما اين تفاوت خود نيز با استناد به يك منبع يا حقيقت واحد انساني شكل مي گيرد و در واقع تفاوت در وظيفه است؛ نه در سرشت. تفاوت در وظيفه، تنها به معني تفاوت در نقش عملي هر يك از زن و مرد است و ارتباطي به مرتبه وجودي و اصل تكامل آن ها ندارد.
علامه فضل الله تعلیم و تربیت [[زن]] و حق آموزش او را اختصاص به دانش‌هايي كه با نقش [[مادري]] وي ارتباط پيدا مي‌كند نمي‌داند؛ بلكه زن به عنوان انسان، را نيازمند همه داده‌هاي علمي  می‌داند. هم‌چنين ایشان آموزش زن را به دليل اختلاط با [[مردان]] منع نمی‌کند؛ و معتقد است براي جلوگيري از انحراف، بايد ضوابطي ايجاد كرد؛ نه اينكه مانع تحصيل زن شد.  
اين نگرش كلي، بنيان روابط اجتماعي فراگير ميان مرد و زن در خانواده يا خارج از آن و روابط ميان مردان و زنان با همجنسان خود را پي مي‌ريزد و مبناي آن برقراري موازنه و تعادل در منافع بر پايه تأمين منافع واقعي افراد به طور كلي است. اين امر به معني دقت در تقسيم وظايف و كارها است. <ref> فضل الله،محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص93-89</ref>


فضل الله تساوي زن و مرد در انسانيت و تفاوت در نقشهاي جنسيتي را عدالت مي‌داند؛ زيرا عدالت به معناي دادن حق هر كس به اوست. بنابراين خداوند به عنوان آفريدگار جهان، به هر انساني بر حسب مأموريتي كه از او انتظار دارد، ويژگي‌هايي داده است . به همین جهت به موجب آيه 34 سوره نساء، حق سرپرستي زن به مرد عطا شده است و با توجه به آيه فوق و نيز آيه 228 سوره بقره، موارد سرپرستي مرد  به سازمانده‌ي و مديريت خانواده و حقوق ويژه همسري محدود شده است و اين مسأله به برتري جنس مرد بر زن ارتباطي ندارد؛ بلكه برخي از ويژگيهاي جسمي و رواني و نيز عهده‌داري تأمين هزينه‌هاي زن به وسيله مرد، موجب اين حكم شده است.<ref>همان،ص93-89</ref>
مسأله مهم ديگر از نظر سید محمدحسین فضل االله در [[حقوق زن]]، موضوع اشتغال است. زن مسئول خويش و جامعه‌اي است كه در آن زندگي مي‌كند. زن و [[مرد]] در خارج از دايره‌ي همسري، مادري و پدري، زمينه‌هاي گسترده‌اي دارند كه مانند دو انسان برابر در انسانيت مي‌توانند براي ساختن زندگي، دوشادوش يكديگر فعاليت كنند. <ref> [https://www.kotobati.com/book/reading/00da4d76-2a7e-4abf-9542-fbb3d7cd54a6 فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 38-39]</ref>
<ref group="پانویس">البته اين سخن همواره مطرح بوده است كه اسلام مي‌خواهد زن در درجه اول خانه دار باشد؛ اما اسلام كار زن در خانه را، از لوازم عقد ازدواج نمی‌داند و انجام هيچ كاري را در خانه براي تأمين هزينه‌هاي خانواده يا مشاركت در آن لازم نمي‌داند. بنابراين، انجام كارهايي چون خانه‌داري و سرپرستي فرزندان بر وي واجب نيست؛ هرچند مي‌تواند بهترين ياري و لطف زن به مرد محسوب شود. البته معناي سخن بالا آن نيست كه زن نبايد به هيچ كاري دست بزند؛ بلكه منظور آن است كه اسلام از زن مي‌خواهد كار خانه خويش را از جهت كمك و نيكي انجام دهد. اسلام از راه وادار نكردن زن به كار در خانه، فرصتي براي وي فراهم كرده تا در ساختن جامعه‌اي كه در آن زندگي مي‌كند، نقش داشته باشد؛ از اين رو، با كاستن از بار مسئوليت خانوادگي و حتي همسري زن، در عمل، نقش وي را در ساختن زندگي پذيرفته است فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص61 -59. </ref> .در نتيجه، [[زن]] در اسلام حق كار كردن در همه زمينه‌هاي مشروع را دارد. تنها مورد ناسازگاري حق اشتغال [[زن]]، زماني است كه كار او با حق ويژه مرد تعارض پيدا كند.<ref> فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص67</ref>


علامه فضل الله تعلیم و تربیت زن و حق آموزش او را اختصاص به دانش‌هايي كه با نقش مادري وي ارتباط پيدا ميكند نمي‌دلند؛ بلكه زن به عنوان انسان، را نيازمند همه داده‌هاي علمي  می داند. همچنين ایشان آموزش زن را به دليل اختلاط با مردان منع نمی‌کند؛ و معتقد است  براي جلوگيري از انحراف، بايد ضوابطي ايجاد كرد؛ نه اينكه مانع تحصيل زن شد. مسأله مهم ديگر از نظر فضل االله در حقوق زن، موضوع اشتغال است. زن مسئول خويش و جامعه‌اي است كه در آن زندگي مي‌كندزن و مرد در خارج از دايره‌ي همسري، مادري و پدري، زمينه‌هاي گسترده‌اي دارند كه مانند دو انسان برابر در انسانيت مي توانند براي ساختن زندگي، دوشادوش يكديگر فعاليت كنند.فضل الله،<ref> محمدحسين: «دنيا المرأة»،39-38  </ref>  <ref group="پانویس">البته اين سخن همواره مطرح بوده است كه اسلام ميخواهد زن در درجه اول خانه دار باشد؛ اما اسلام كار زن در خانه را، از لوازم عقد ازدواج نم‌يداند و انجام هيچ كاري را در خانه براي تأمين هزينه‌هاي خانواده يا مشاركت در آن لازم نمي‌داند. بنابراين، انجام كارهايي چون خانه‌داري و سرپرستي فرزندان بر وي واجب نيست؛ هرچند مي‌تواند بهترين ياري و لطف زن به مرد محسوب شود. البته معناي سخن بالا آن نيست كه زن نبايد به هيچ كاري دست بزند؛ بلكه منظور آن است كه اسلام از زن مي‌خواهد كار خانه خويش را از جهت كمك و نيكي انجام دهد. اسلام از راه وادار نكردن زن به كار در خانه، فرصتي براي وي فراهم كرده تا در ساختن جامعه‌اي كه در آن زندگي مي‌كند، نقش داشته باشد؛ از اين رو، با كاستن از بار مسئوليت خانوادگي و حتي همسري زن، در عمل، نقش وي را در ساختن زندگي پذيرفته است فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص61 -59. </ref> .در نتيجه، زن در اسلام حق كار كردن در همه زمينه‌هاي مشروع را دارد. تنها مورد ناسازگاري حق اشتغال زن، زماني است كه كار او با حق ويژه مرد تعارض پيدا كند.<ref> فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص67</ref>در ميان حقوق زن مسلمان، سه حق با ابعاد سياسي همواره مورد چالش بوده است: فرمانروايي، قضاوت و مرجعيت ديني. فضل الله مي‌گويد: قرآن با بيان ماجراي ملكه سبا چهره مثبتي از فرمانروايي زن ارايه داده است كه با اعتقاد به امكانناپذيري حاكميت زن و برداشت از رواياتي با اين محتوا كه «مردمي كه زني را به فرمانروايي برگزينند، روي رستگاري را نمي‌بينند»، سازگار نيست. <ref>فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص123 </ref>
در ميان [[حقوق زن]] مسلمان، سه حق با ابعاد سياسي همواره مورد چالش بوده است: فرمانروايي، قضاوت و مرجعيت ديني. فضل الله مي‌گويد: قرآن با بيان ماجراي ملكه سبا چهره مثبتي از فرمانروايي [[زن]] ارائه داده است كه با اعتقاد به امكان ناپذيري حاكميت زن و برداشت از رواياتي با اين محتوا كه «مردمي كه زني را به فرمانروايي برگزينند، روي رستگاري را نمي‌بينند»، سازگار نيست. <ref> [https://www.kotobati.com/book/reading/00da4d76-2a7e-4abf-9542-fbb3d7cd54a6 فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 38-123]</ref>


همچنين به عقيده‌ي او اين نظريه كه زن به دليل عدم كنترل احساسات و ضعيف بودن، شايستگي حكومت كردن را ندارد، مردود مي‌باشد؛ زيرا ناتواني مرتبط با انسانيت است كه مرد و زن در آن به طور يكسان شريك هستند. زن ميتواند بر ضعف خود چيره شود؛ چنانكه گاهي نشان داده است كه خردمندتر از مرد مي‌باشد و مي‌تواند در دانش بر وي برتري يابد.
هم‌چنين به عقيده‌ي او اين نظريه كه [[زن]] به دليل عدم كنترل احساسات و ضعيف بودن، شايستگي حكومت كردن را ندارد، مردود مي‌باشد؛ زيرا ناتواني مرتبط با انسانيت است كه [[مرد]] و زن در آن به طور يكسان شريك هستند. زن مي‌تواند بر ضعف خود چيره شود؛ چنان‌كه گاهي نشان داده است كه خردمندتر از مرد مي‌باشد و مي‌تواند در دانش بر وي برتري يابد.
علامه فضل لله در مورد قضاوت زن نيز رواياتي همچون «زن نبايد قضاوت را به عهده گيرد»<ref> مجلسي، ج100 ،ح1 </ref>را به علت ضعف سند مخدوش مي داند. یاداشت  برخي ضعف سند اين روايت را با طرح مسأله برابري شهادت دو زن با يك مرد و اقتضاي آن براي حرمت قضاوت زن جبران ميكنند؛ اما به عقيدهي فضلاالله شهادت زن دلالتي بر حرام بودن قضاوت وي ندارد؛ زيرا از ويژگي‌اي كه درباره‌ي آن سخن رفت، سرچشمه نمي‌گيرد. با دقت در مسأله قضاوت اين امر منوط به علم و تقوا شده است و در صورت وجود اين دو شرط، زن مي‌تواند با رعايت برخي احتياط‌ها، متصدي امر قضاوت شود <ref>همان،ص123 </ref>.  


علامه فضل االله درباره مرجعيت زن نيز معتقد است كه «تقليد» قاعده‌اي عقلايي است كه نياز به امضاي شارع ندارد؛ از اين رو، براي مرجعيت زن، منعي وجود ندارد. حتي رواياتي كه فقيهان براي نفي اجتهاد زن بدان‌ها استناد مي‌كنند، امكان اجتهاد زن را رد نمي‌كند؛ به عقيده فضل االله آنچه از روايات به دست مي‌آيد اين است كه اگر كسي به درجه‌اي از دانش فقه برسد كه برابر با مقام اجتهاد و استنباط باشد و اجتهاد وي نوعي مشاركت در فهم حكم شرعي تلقي شود و مورد اعتماد مردم باشد، مردم هم مي توانند او را مرجع خود قرار دهند و در اين، تفاوتي ميان زن و مرد نيست.<ref>پزشکی، محمد، مقاله،صورتبندی مطالعات زنان جهان اسلام، ص30</ref>
علامه فضل لله در مورد قضاوت [[زن]] نيز رواياتي همچون «زن نبايد قضاوت را به عهده گيرد»<ref> مجلسي، محمدتقی،بحارالانوار ج100 ،ح1 </ref>را به علت ضعف سند مخدوش مي‌داند. <ref group="پانویس"> برخي ضعف سند اين روايت را با طرح مسأله برابري شهادت دو زن با يك مرد و اقتضاي آن براي حرمت قضاوت زن جبران مي‌كنند؛ اما به عقيدهي فضل‌االله شهادت زن دلالتي بر حرام بودن قضاوت وي ندارد؛ زيرا از ويژگي‌اي كه درباره‌ي آن سخن رفت، سرچشمه نمي‌گيرد. با دقت در مسأله قضاوت اين امر منوط به علم و تقوا شده است و در صورت وجود اين دو شرط، زن مي‌تواند با رعايت برخي احتياط‌ها، متصدي امر قضاوت شود.همان،ص123 </ref>.


علامه فضل الله برخلاف عقيده رايج فقها، معتقد است كه پدر بر ازدواج دختر باكره خود ولايت ندارد و وظيفه اطاعت فرزندان از پدر و مادر، مربوط به مسايلي مي‌شود كه با منافع آنها ناسازگار نباشد. بنابراين دختر عاقل و بالغ حق انتخاب آزاد همسر خود را دارد؛ هر چند كه اجازه گرفتن از پدر، امري مستحب است.  علامه فضل الله دليل استحباب اذن پدر و نه مادر در ازدواج دختر را، آگاهي بهتر پدر از شرايط خواستگار در اوضاع كنوني جوامع اسلامي مي‌داند كه در آن زنان چندان از تجربه لازم زندگي اجتماعي برخوردار نيستند.<ref>همان، ص30</ref>
علامه فضل االله درباره مرجعيت [[زن]] نيز معتقد است كه «تقليد» قاعده‌اي عقلايي است كه نياز به امضاي شارع ندارد؛ از اين رو، براي مرجعيت [[زن]]، منعي وجود ندارد. حتي رواياتي كه فقيهان براي نفي اجتهاد زن بدان‌ها استناد مي‌كنند، امكان اجتهاد زن را رد نمي‌كند؛ به عقيده فضل االله آنچه از روايات به دست مي‌آيد اين است كه اگر كسي به درجه‌اي از دانش فقه برسد كه برابر با مقام اجتهاد و استنباط باشد و اجتهاد وي نوعي مشاركت در فهم حكم شرعي تلقي شود و مورد اعتماد مردم باشد، مردم هم مي توانند او را مرجع خود قرار دهند و در اين، تفاوتي ميان زن و [[مرد]] نيست.<ref>پزشکی، محمد،«صورتبندی مطالعات زنان جهان اسلام»، 1383ش، ص 30</ref>
 
علامه فضل الله برخلاف عقيده رايج فقها، معتقد است كه پدر بر [[ازدواج]] دختر باكره خود ولايت ندارد و وظيفه اطاعت فرزندان از پدر و مادر، مربوط به مسايلي مي‌شود كه با منافع آنها ناسازگار نباشد. بنابراين دختر عاقل و بالغ حق انتخاب آزاد [[همسر]] خود را دارد؛ هر چند كه اجازه گرفتن از پدر، امري مستحب است.  علامه فضل الله دليل استحباب اذن پدر و نه مادر در [[ازدواج]] دختر را، آگاهي بهتر پدر از شرايط خواستگار در اوضاع كنوني جوامع اسلامي مي‌داند كه در آن [[زنان]] چندان از تجربه لازم زندگي اجتماعي برخوردار نيستند.<ref>پزشکی، محمد،«صورتبندی مطالعات زنان جهان اسلام»، 1383ش، ص 30</ref>


==اساتید==
==اساتید==
علمه فضل‌الله دروس مرسوم حوزوى از صرف و نحو و معانى و بیان تا منطق و اصول فقه را نزد پدر خود فراگرفت و در این مرحله استادى غیر از پدرش نداشت. تا این که براى فراگیری جلد دوم کتاب کفایة‍ الاصول به محضر یکى از اساتید ایرانى‌اش به نام شیخ مجتبى لنکرانى می‌‌شتابد.
علامه فضل‌الله دروس مرسوم حوزوى از صرف و نحو و معانى و بیان تا منطق و اصول فقه را نزد پدر خود فرا گرفت و در این مرحله استادى غیر از پدرش نداشت. تا این که براى فراگیری جلد دوم کتاب کفایه الاصول به محضر یکى از اساتید ایرانى‌اش به نام شیخ مجتبى لنکرانى می‌‌شتابد.


با اتمام کتاب کفایة الاصول، به درس خارج مراجع آن دوره مانند حضرات آیات سید ابوالقاسم خویى،‌‌‌‌‌ سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودى و شیخ حسین حلى راه یافت و در کنار دروس خارج اصول فقه و فقه، بخشى از کتاب (الاسفار) معروف به (حکمت متعالیه) ملاصدرای شیرازی را نزد ملاصدرا بادکوبه‌اى فراگرفت و مدت پنج سال نیز این درس را از آیت الله سید محمدباقر صدر فراگرفت. استادش حضرت آیت الله سید ابوالقاسم خویى به او توصیه کرده بود تا این درس را به طور جدى پیگیرى کند.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 دانشنامه اسلامی]</ref>
با اتمام کتاب کفایه الاصول، به درس خارج مراجع آن دوره مانند حضرات آیات سید ابوالقاسم خویى،‌‌‌‌‌ سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودى و شیخ حسین حلى راه یافت و در کنار دروس خارج اصول فقه و فقه، بخشى از کتاب (الاسفار) معروف به (حکمت متعالیه) ملاصدرای شیرازی را نزد ملاصدرا بادکوبه‌اى فراگرفت و مدت پنج سال نیز این درس را از آیت الله سید محمدباقر صدر فراگرفت. استادش حضرت آیت الله سید ابوالقاسم خویى به او توصیه کرده بود تا این درس را به طور جدى پیگیرى کند.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87«سید محمدحسین فضل الله»، در دانشنامه اسلامی]</ref>
==فعالیت==
==فعالیت==
سید محمدحسین فضل الله از سال‌هاى نخست نوجوانى، در کنار استمرار تحصیلات حوزوى مطالعات و فعالیت‌هایى را پى گرفت که در محیط حوزه علمیه نجف چندان پذیرفته نبود. وى با تعمیق و تداوم مطالعات ادبى و قرائت مجلاتى چون مجله الکاتب طه حسین اندک اندک به وجود قریحه شعر در نهاد خویش پى برد و شروع به سرودن شعر کرد. بعدها این قریحه چندان در او شکفت که حاصل آن در قالب سه دیوان شعر منتشر شد.
سید محمدحسین فضل الله از سال‌هاى نخست نوجوانى، در کنار استمرار تحصیلات حوزوى مطالعات و فعالیت‌هایى را پى گرفت که در محیط حوزه علمیه نجف چندان پذیرفته نبود. وى با تعمیق و تداوم مطالعات ادبى و قرائت مجلاتى چون مجله الکاتب طه حسین اندک اندک به وجود قریحه شعر در نهاد خویش پى برد و شروع به سرودن شعر کرد. بعدها این قریحه چندان در او شکفت که حاصل آن در قالب سه دیوان شعر منتشر شد.


در سال (۱۳۸۰ ق) "جماعة العلماء" نجف مجله‌اى فرهنگى-اسلامی ‌‌را راه‌اندازى کردند که سید محمدحسین فضل‌الله در کنار سید محمدباقر صدر و شیخ محمدمهدى شمس‌الدین از مدیران آن بود و سرمقاله‌هاى سال دوم این مجله را با عنوان «کلمتنا» (سخن ما) به رشته تحریر درآورد. سرمقاله نخست انتشار این مجله را سید محمدباقر با عنوان «رسالتنا» (رسالت ما) نگاشته است.
در سال (۱۳۸۰ ق) "جماعة العلماء" نجف مجله‌اى فرهنگى- اسلامی ‌‌را راه‌اندازى کردند که سید محمدحسین فضل‌الله در کنار سید محمدباقر صدر و شیخ محمدمهدى شمس‌الدین از مدیران آن بود و سرمقاله‌هاى سال دوم این مجله را با عنوان «کلمتنا» (سخن ما) به رشته تحریر درآورد. سرمقاله نخست انتشار این مجله را سید محمدباقر با عنوان «رسالتنا» (رسالت ما) نگاشته است.


فضل‌الله به مدت ۶ سال به نگارش مقاله و تألیف کتاب ادامه داد و در کنار سید محمدباقر صدر در تشکیل جنبشى شیعى در عراق نقش ایفا کرد. حاصل رایزنى‌ها و هم‌فکرى‌هاى فضل‌الله و شهید صدر، پیدایش نخستین جنبش اسلامی‌‌ شیعى در عراق با نام «حزب‌ الدعوة الاسلامیه» بود. تا آن زمان جامعه سنى عراق از چند حزب و جنبش - مانند اخوان المسلمین و حزب التحریر الاسلامى - برخوردار بود. فضل‌الله کتاب‌هاى «قضایانا على ضوء الاسلام» و «اسلوب الدعوة فى القرآن» را در چنین مرحله‌اى نگاشته است.
فضل‌الله به مدت ۶ سال به نگارش مقاله و تألیف کتاب ادامه داد و در کنار سید محمدباقر صدر در تشکیل جنبشى شیعى در عراق نقش ایفا کرد. حاصل رایزنى‌ها و هم‌فکرى‌هاى فضل‌الله و شهید صدر، پیدایش نخستین جنبش اسلامی‌‌ شیعى در عراق با نام «حزب‌ الدعوه الاسلامیه» بود. تا آن زمان جامعه سنى عراق از چند حزب و جنبش- مانند اخوان المسلمین و حزب التحریر الاسلامى- برخوردار بود. فضل‌الله کتاب‌هاى «قضایانا على ضوء الاسلام» و «اسلوب الدعوه فى القرآن» را در چنین مرحله‌اى نگاشته است.


وى پس از بازگشت به لبنان در سال ۱۹۶۶ م، فعالیت‌هاى علمى، فرهنگى و اجتماعى گسترده‌اى را در لبنان به راه انداخت که امروزه پس از ۴۵ سال از آغاز این فعالیت‌ها کارنامه پربارى از آن در ابعاد مختلف مشهود است و کمتر منطقه‌اى از کشور لبنان را مى‌توان یافت که اثر فعالیت اجتماعى ایشان در آن مشهود نباشد.
وى پس از بازگشت به لبنان در سال ۱۹۶۶ م، فعالیت‌هاى علمى، فرهنگى و اجتماعى گسترده‌اى را در لبنان به راه انداخت که امروزه پس از ۴۵ سال از آغاز این فعالیت‌ها کارنامه پربارى از آن در ابعاد مختلف مشهود است و کمتر منطقه‌اى از کشور لبنان را مى‌توان یافت که اثر فعالیت اجتماعى ایشان در آن مشهود نباشد.


تأسیس حوزه علوم دینى به نام "المعهد الشرعى الاسلامى" به هدف پرورش طلاب علوم دینى بخش دیگرى از فعالیت‌هاى فرهنگى و علمی ‌‌سید محمدحسین فضل‌الله است. بسیارى از شخصیت هاى جنبش مقاومت اسلامی‌‌ لبنان تربیت شده این مدرسه هستند. شهید شیخ راغب حرب از نخستین طلاب این مدرسه بود. وى علاوه بر "المعهد الشرعى" که در شهر بیروت واقع است، حوزه علمیه ویژه زنان را نیز در بیروت و حوزه‌اى نیز در صور و حوزه المرتضى در دمشق (سیده زینب) را تا‌سیس کرد.
تأسیس حوزه علوم دینى به نام "المعهد الشرعى الاسلامى" به هدف پرورش طلاب علوم دینى بخش دیگرى از فعالیت‌هاى فرهنگى و علمی ‌‌سید محمدحسین فضل‌الله است. بسیارى از شخصیت هاى جنبش مقاومت اسلامی‌‌ لبنان تربیت شده این مدرسه هستند. شهید شیخ راغب حرب از نخستین طلاب این مدرسه بود. وى علاوه بر "المعهد الشرعى" که در شهر بیروت واقع است، حوزه علمیه ویژه [[زنان]] را نیز در بیروت و حوزه‌اى نیز در صور و حوزه المرتضى در دمشق (سیده زینب) را تا‌سیس کرد.


شعله‌ور شدن آتش جنگ‌‌هاى داخلى و تجاوزات صهیونیست‌ها، گذشته از خسارت‌هاى جانى و مالى، مشکلات اجتماعى فراوانى را در پى داشت که مهم‌ترین آن سرنوشت مبهم یتیمان و فرزندان شهدا و فقرا و معلولان بود. انجمن خیریه (جمعیه المبرات الخیریه) که تحت اشراف سید محمدحسین فضل‌الله قرار داشت، با کمک نیکوکارانى از کشورهاى عربى خلیج‌فارس و لبنان اقدام به تاسیس مراکز و موسسات عظیم و پیشرفته براى تربیت یتیمان و به ویژه فرزندان شهدا و فرزندان فقرا و تاسیس بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها و مساجد نمود. در این مراکز خیریه، یادشدگان به طور شبانه‌روزى اسکان دارند و مراتب تحصیلى‌شان را در بخش آموزشى همین مراکز می‌‌گذرانند. نام این مراکز خیریه و محل تاسیس آن‌ها از پى می‌‌آید:
شعله‌ور شدن آتش جنگ‌‌هاى داخلى و تجاوزات صهیونیست‌ها، گذشته از خسارت‌هاى جانى و مالى، مشکلات اجتماعى فراوانى را در پى داشت که مهم‌ترین آن سرنوشت مبهم یتیمان و فرزندان شهدا و فقرا و معلولان بود. انجمن خیریه (جمعیه المبرات الخیریه) که تحت اشراف سید محمدحسین فضل‌الله قرار داشت، با کمک نیکوکارانى از کشورهاى عربى خلیج‌فارس و لبنان اقدام به تاسیس مراکز و موسسات عظیم و پیشرفته براى تربیت یتیمان و به ویژه فرزندان شهدا و فرزندان فقرا و تاسیس بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها و مساجد نمود. در این مراکز خیریه، یادشدگان به طور شبانه‌روزى اسکان دارند و مراتب تحصیلى‌شان را در بخش آموزشى همین مراکز می‌‌گذرانند. نام این مراکز خیریه و محل تاسیس آن‌ها از پى می‌‌آید:
خط ۶۸: خط ۷۸:
'''مراکز خیریه ایتام''':
'''مراکز خیریه ایتام''':


مبرة الامام الخویى، بیروت (الدوحه)؛
مبره الامام الخویى، بیروت (الدوحه)؛
مبر‌ة الامام زین العابدین علیه السلام، البقاع (الهرمل)؛
مبر‌ه الامام زین العابدین علیه السلام، البقاع (الهرمل)؛
مبرة الامام على بن ابى طالب علیه السلام، جبل عامل؛
مبره الامام على بن ابى طالب علیه السلام، جبل عامل؛
مبرة السیده مریم علیهاالسلام، جبل عامل، جویا؛
مبره السیده مریم علیها السلام، جبل عامل، جویا؛
مبرة السیدة خدیجة الکبرى علیهاالسلام، بیروت (بئر حسن)؛
مبره السیده خدیجة الکبرى علیهاالسلام، بیروت (بئر حسن)؛
مبرة الحورا زینب، البقاع الغربى، سحمر؛
مبره الحورا زینب، البقاع الغربى، سحمر؛
مراکز خیریه براى نابینایان و ناشنوایان؛
مراکز خیریه براى نابینایان و ناشنوایان؛
مدرسه النور (براى نابینایان)، بیروت؛
مدرسه النور (براى نابینایان)، بیروت؛
خط ۸۰: خط ۹۰:
'''مراکز بهداشتى:'''
'''مراکز بهداشتى:'''


مستشفى بهمن (بیمارستان بهمن)، بیروت، حارة حریک.
مستشفى بهمن (بیمارستان بهمن)، بیروت، حاره حریک.
مستشفى السیدة زهرا سلام الله علیها، جبل عامل، العباسیه.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 دانشنامه اسلامی]</ref>
مستشفى السیده زهرا سلام الله علیها، جبل عامل، العباسیه.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 «سید محمدحسین فضل الله»، در دانشنامه اسلامی]</ref>


==آثار==
==آثار==
علامه فضل‌الله تألیفات متعددی در آثار اسلامی دارد و مجموع کتب او که شامل نوشته‌ها، سخنرانی‌ها و تقریرات دروس خارج می‌شود به بیش از هفتاد عنوان می‌رسد. تفسیر من وحی القرآن در ۲۴ جلد که از بارزترین آثار وی به شمار می‌رود، کل قرآن را در بر گرفته است این کتاب سلسله درس‌های قرآنی فضل‌الله با رویکرد اجتماعی برای جوانان است. پژوهش‌های قرآنی، مسائل فقهی و اندیشه اسلامی عمده آثار او را شامل می‌شود.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 ویکی شیعه]</ref> برخی از آثار ایشان به شرح ذیل است:
علامه فضل‌الله تألیفات متعددی در آثار اسلامی دارد و مجموع کتب او که شامل نوشته‌ها، سخنرانی‌ها و تقریرات دروس خارج می‌شود به بیش از هفتاد عنوان می‌رسد. تفسیر من وحی القرآن در ۲۴ جلد که از بارزترین آثار وی به شمار می‌رود، کل قرآن را در بر گرفته است این کتاب سلسله درس‌های قرآنی فضل‌الله با رویکرد اجتماعی برای جوانان است. پژوهش‌های قرآنی، مسائل فقهی و اندیشه اسلامی عمده آثار او را شامل می‌شود.<ref>[https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 «سید محمدحسین فضل الله»، در ویکی شیعه]</ref> برخی از آثار ایشان به شرح ذیل است:
تفسیر من وحى القرآن (در ۲۴ جلد)؛
تفسیر من وحى القرآن (در ۲۴ جلد)؛
#الحوار فى القرآن؛
#الحوار فى القرآن؛
#اسلوب الدعوه فى القرآن؛
#اسلوب الدعوه فى القرآن؛
#من عرفان القرآن؛
#من عرفان القرآن؛
#حرکة النبوة فى مواجهه الانحراف؛
#حرکه النبوه فى مواجهه الانحراف؛
#دراسات و بحوث قرآنیة.
#دراسات و بحوث قرآنیه.
#....
#....
#....
#....
خط ۹۹: خط ۱۰۹:
{{پانویس}}
{{پانویس}}
==منابع==
==منابع==
*[https://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 ویکی پدیا]
*«سید محمدحسین فضل الله»، در ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.
*[https://fa.wikishia.net/view/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 ویکی شیعه]
*«سید محمدحسین فضل الله»، در دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.
* [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B3%DB%8C%D8%AF_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84_%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87 دانشنامه اسلامی]
*فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»، نسخه الکترونیکی، سایت کتوباتی، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.
*[https://farsi.khamenei.ir/tag-content?id=8989 سایت آیت الله خامنه ای]
*حاجی زاده مهدی‌آباد، سمیه، مقايسه تطبيقي ديدگاه محمدحسين فضل الله وعلامه طباطبايي در آيات مربوط به زنان در سوره نساء، سایت معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه خواهران، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.  
*[http://fa.wikifeqh.ir/%D8%B3%DB%8C%D8%AF%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86_%D9%81%D8%B6%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%91%D9%87#_%D8%AD%DB%8C%D8%A7%D8%AA%20%D8%B9%D9%84%D9%85%DB%8C ویکی فقه]
*پزشکی، محمد، تلخیص: نفیسه کاظمی، صورتبندي مطالعات زنان در جهان اسلام،مطالعات راهبردی زنان سال هشتم پاییز 1384ش، شماره 29.
*[https://hawzah.net/fa/Magazine/View/3992/4127/25190/%D8%B2%D9%86%D8%8C-%D9%88%D8%A7%D9%82%D8%B9%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D8%A7-%D9%88-%D9%BE%D8%B1%D8%B3%D8%B4-%D9%87%D8%A7%22%DA%AF%D9%81%D8%AA%DA%AF%D9%88-%D8%A8%D8%A7-%D8%A2%DB%8C%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D8%B3%DB%8C%D8%AF-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86-%D9%81%D8%B6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87%22 سایت اطلاع رسانی حوزه]
 
*[https://www.magiran.com/paper/1542734 مگیران]
*[http://pooyesh.whc.ir/content/view/35269/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%8A%D8%B3%D9%87-%D8%AA%D8%B7%D8%A8%D9%8A%D9%82%D9%8A-%D8%AF%D9%8A%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%AD%D8%B3%D9%8A%D9%86-%D9%81%D8%B6%D9%84-%D8%A7%D9%84%D9%84%D9%87-%D9%88%D8%B9%D9%84%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D8%B7%D8%A8%D8%A7%D9%8A%D9%8A-%D8%AF%D8%B1-%D8%A2%D9%8A%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D8%B1%D8%A8%D9%88%D8%B7-%D8%A8%D9%87-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87-%D9%86%D8%B3%D8%A7%D8%A6 مقایسه دیدگاه علامه فضل الله و علامه طباطبایی]
*پزشکی، محمد، تلخیص: نفیسه کاظمی، صورتبندي مطالعات زنان در جهان اسلام (1)
[[رده: ویکی‌جنسیت]]
[[رده: ویکی‌جنسیت]]
[[رده: کنشگران]]
[[رده: کنشگران]]
[[رده: اجتهادگرا]]
[[رده: غیر ایرانی]]
[[رده:نظریه پردازان]]

نسخهٔ کنونی تا ‏۱۷ ژوئن ۲۰۲۴، ساعت ۱۰:۲۲

سید محمدحسین فضل‌الله
خطا در ایجاد بندانگشتی: پرونده وجود ندارد
اطلاعات شخصی
زاده ۱۶ نوامبر ۱۹۳۵/ ۱۳۵۴ ق؛ نجف، عراق
مکتب اجتهادگرا
درگذشت ۴ ژوئیه ۲۰۱۰ بیروت
محل سکونت لبنان
سایر مشخصات
آثار دنیا المرأة،تفسیر من وحی القرآن،کیمیای نظر: تأملی در مبانی نظری جنبش‌های اسلامی
خدمات
دین اسلام
مذهب شیعه اثنی عشری
تحصیلات حوزوی
وب سایت وب سایت
استادان سید ابوالقاسم خویی، سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودی،...
مرتبه علمی مرجع تقلید

سید محمدحسین فضل‌الله، از مراجع تقلید شیعه، يكي از برجسته‌ترين شخصيت‌هاي معاصر ديدگاه اجتهادگرا.

سید محمدحسین فضل‌الله حوزه‌ي مطالعات زنان را از دغدغه‌هاي اصلي خويش قرار داده است. او خود در اين‌باره مي‌گويد: «مسأله زن در سرلوحه‌ي تأملات فكري و اجتماعي من قرار دارد؛ زيرا از ديد من، در چارچوب كلي اسلامي، رفتار اجتماعي در مورد زنان با رفتار درست اسلامي فاصله دارد. از اين گذشته، نگرش به زن به عنوان يك انسان، حتي از سوي خودش، نگرشي غيراسلامي است و پوشيده نيست كه اين وضع چه پيامدهايي در عرصه‌ي واقعيت، از نظر تعريف صحيح نقش زن در زندگي و پذيرش حقوق وي به دنبال دارد». محمد حسین فضل‌الله از نخستین اعضای شورای‌ عالی مجمع جهانی اهل بیت بوده است. هم‌چنین از او به عنوان پدر معنوی حزب‌ الله لبنان یاد می‌شود.

زندگی‌نامه

سيد محمد حسين فضل الله در سال 1935م (1354ق) در نجف اشرف در خانواده‌ای روحانى ديده به جهان گشود. تحت اشراف پدرش سيد عبدالروف فضل الله– از مراجع مذهبى شيعه- مراحل تربيت و تعليم را به شيوه‌اى كه در آن زمان مرسوم بود گذراند. در دوره كودكى وارد مكتب خانه شد تا خواندن و نوشتن و قرائت قرآن را بياموزد. اما فضاى خشن مكتب خانه كه تحت اداره افراد كهنسال بود با مزاجش سازگار نيامد و حتى آثار منفى بر روحيه‌اش گذارد. به زودى وارد مدرسه‌اى شد كه مركزى با نام (منتدى النشر) به سبك جديد تاسيس كرده بود.

وى وارد كلاس سوم اين دبستان شد و زمانى كه كلاس چهارم را مى گذراند، دبستان را هم ترك گفت و در سن نه سالگى تحصيلات حوزوى‌اش را آغاز كرد. هم زمان با تحصيلات حوزوى و به تناسب سن و ذهنيت خويش به فضاى پيرامون و اوضاع زمانه توجه داشت و انديشه‌ها و دغدغه‌هاى فرهنگى و سياسى زمانه‌اش را از طريق مجلات مصر و لبنان و روزنامه‌هاى عراقى پى گيرى مى‌كرد.[۱]

سید محمدحسین فضل‌الله در سال ۱۳۳۱ش در ۱۷ سالگی به لبنان رفت. در سال ۱۳۴۵ش به دعوت جمعی از مؤسسان انجمن مذهبی «اسره التآخی» در منطقه نبعه در حاشیه شرقی بیروت ساکن شد[۲]

دیدگاه

محمدحسين فضل الله يكي از برجسته‌ترين شخصيت‌هاي معاصر ديدگاه اجتهادگرا است كه حوزه‌ي مطالعات زنان را از دغدغه‌هاي اصلي خويش قرار داده است. بر همين اساس، وي روش مطالعه خويش را بر فهم قرآن و سپس روايات امامان (ع) استوار مي‌كند. از دیدگاه علامه فضل الله برابري در اسلام، به معناي حفظ تنوع در خصوصيات انساني با فرصت دادن به هر يك از زن و مرد در محدوده‌ي ويژگي‌هاي خود است. هر انساني به حسب ويژگي‌هاي وجودي‌اش فرصتي دارد كه مي‌تواند در آن به صورت زنده و رشد يابنده خود را نشان دهد[۳]. [پانویس ۱] .

از این رو، مرد و زن يك سرشت انساني بيشتر ندارند و تفاوت ميان آن دو، صرفاً به ويژگي‌هاي جسمي آنها مرتبط است؛ اين ويژگي‌ها مانند هر چيز واقعي ديگري، در زندگي آنها تأثير دارد و به دنبال آن مقتضيات ويژه خود را نيز به همراه مي‌آورد و موجب تفاوت در وظيفه‌ي اجتماعي و انساني هر يك از مرد و زن مي شود؛ اما اين تفاوت خود نيز با استناد به يك منبع يا حقيقت واحد انساني شكل مي‌گيرد و در واقع تفاوت در وظيفه است؛ نه در سرشت. تفاوت در وظيفه، تنها به معني تفاوت در نقش عملي هر يك از زن و مرد است و ارتباطي به مرتبه وجودي و اصل تكامل آن ها ندارد. اين نگرش كلي، بنيان روابط اجتماعي فراگير ميان مرد و زن در خانواده يا خارج از آن و روابط ميان مردان و زنان با همجنسان خود را پي مي‌ريزد و مبناي آن برقراري موازنه و تعادل در منافع بر پايه تأمين منافع واقعي افراد به طور كلي است. اين امر به معني دقت در تقسيم وظايف و كارها است. [۴]

فضل الله تساوي زن و مرد در انسانيت و تفاوت در نقش‌هاي جنسیتی را عدالت مي‌داند؛ زيرا عدالت به معناي دادن حق هر كس به اوست. بنابراين خداوند به عنوان آفريدگار جهان، به هر انساني بر حسب مأموريتي كه از او انتظار دارد، ويژگي‌هايي داده است. به همین جهت به موجب آيه 34 سوره نساء، حق سرپرستي زن به مرد عطا شده است و با توجه به آيه فوق و نيز آيه 228 سوره بقره، موارد سرپرستي مرد به سازماندهي و مديريت خانواده و حقوق ويژه همسري محدود شده است و اين مسأله به برتري جنس مرد بر زن ارتباطي ندارد؛ بلكه برخي از ويژگي‌هاي جسمي و رواني و نيز عهده‌داري تأمين هزينه‌هاي زن به وسيله مرد، موجب اين حكم شده است. [۵]

علامه فضل الله تعلیم و تربیت زن و حق آموزش او را اختصاص به دانش‌هايي كه با نقش مادري وي ارتباط پيدا مي‌كند نمي‌داند؛ بلكه زن به عنوان انسان، را نيازمند همه داده‌هاي علمي می‌داند. هم‌چنين ایشان آموزش زن را به دليل اختلاط با مردان منع نمی‌کند؛ و معتقد است براي جلوگيري از انحراف، بايد ضوابطي ايجاد كرد؛ نه اينكه مانع تحصيل زن شد.

مسأله مهم ديگر از نظر سید محمدحسین فضل االله در حقوق زن، موضوع اشتغال است. زن مسئول خويش و جامعه‌اي است كه در آن زندگي مي‌كند. زن و مرد در خارج از دايره‌ي همسري، مادري و پدري، زمينه‌هاي گسترده‌اي دارند كه مانند دو انسان برابر در انسانيت مي‌توانند براي ساختن زندگي، دوشادوش يكديگر فعاليت كنند. [۶] [پانویس ۲] .در نتيجه، زن در اسلام حق كار كردن در همه زمينه‌هاي مشروع را دارد. تنها مورد ناسازگاري حق اشتغال زن، زماني است كه كار او با حق ويژه مرد تعارض پيدا كند.[۷]

در ميان حقوق زن مسلمان، سه حق با ابعاد سياسي همواره مورد چالش بوده است: فرمانروايي، قضاوت و مرجعيت ديني. فضل الله مي‌گويد: قرآن با بيان ماجراي ملكه سبا چهره مثبتي از فرمانروايي زن ارائه داده است كه با اعتقاد به امكان ناپذيري حاكميت زن و برداشت از رواياتي با اين محتوا كه «مردمي كه زني را به فرمانروايي برگزينند، روي رستگاري را نمي‌بينند»، سازگار نيست. [۸]

هم‌چنين به عقيده‌ي او اين نظريه كه زن به دليل عدم كنترل احساسات و ضعيف بودن، شايستگي حكومت كردن را ندارد، مردود مي‌باشد؛ زيرا ناتواني مرتبط با انسانيت است كه مرد و زن در آن به طور يكسان شريك هستند. زن مي‌تواند بر ضعف خود چيره شود؛ چنان‌كه گاهي نشان داده است كه خردمندتر از مرد مي‌باشد و مي‌تواند در دانش بر وي برتري يابد.

علامه فضل لله در مورد قضاوت زن نيز رواياتي همچون «زن نبايد قضاوت را به عهده گيرد»[۹]را به علت ضعف سند مخدوش مي‌داند. [پانویس ۳].

علامه فضل االله درباره مرجعيت زن نيز معتقد است كه «تقليد» قاعده‌اي عقلايي است كه نياز به امضاي شارع ندارد؛ از اين رو، براي مرجعيت زن، منعي وجود ندارد. حتي رواياتي كه فقيهان براي نفي اجتهاد زن بدان‌ها استناد مي‌كنند، امكان اجتهاد زن را رد نمي‌كند؛ به عقيده فضل االله آنچه از روايات به دست مي‌آيد اين است كه اگر كسي به درجه‌اي از دانش فقه برسد كه برابر با مقام اجتهاد و استنباط باشد و اجتهاد وي نوعي مشاركت در فهم حكم شرعي تلقي شود و مورد اعتماد مردم باشد، مردم هم مي توانند او را مرجع خود قرار دهند و در اين، تفاوتي ميان زن و مرد نيست.[۱۰]

علامه فضل الله برخلاف عقيده رايج فقها، معتقد است كه پدر بر ازدواج دختر باكره خود ولايت ندارد و وظيفه اطاعت فرزندان از پدر و مادر، مربوط به مسايلي مي‌شود كه با منافع آنها ناسازگار نباشد. بنابراين دختر عاقل و بالغ حق انتخاب آزاد همسر خود را دارد؛ هر چند كه اجازه گرفتن از پدر، امري مستحب است. علامه فضل الله دليل استحباب اذن پدر و نه مادر در ازدواج دختر را، آگاهي بهتر پدر از شرايط خواستگار در اوضاع كنوني جوامع اسلامي مي‌داند كه در آن زنان چندان از تجربه لازم زندگي اجتماعي برخوردار نيستند.[۱۱]

اساتید

علامه فضل‌الله دروس مرسوم حوزوى از صرف و نحو و معانى و بیان تا منطق و اصول فقه را نزد پدر خود فرا گرفت و در این مرحله استادى غیر از پدرش نداشت. تا این که براى فراگیری جلد دوم کتاب کفایه الاصول به محضر یکى از اساتید ایرانى‌اش به نام شیخ مجتبى لنکرانى می‌‌شتابد.

با اتمام کتاب کفایه الاصول، به درس خارج مراجع آن دوره مانند حضرات آیات سید ابوالقاسم خویى،‌‌‌‌‌ سید محسن حکیم، سید محمود شاهرودى و شیخ حسین حلى راه یافت و در کنار دروس خارج اصول فقه و فقه، بخشى از کتاب (الاسفار) معروف به (حکمت متعالیه) ملاصدرای شیرازی را نزد ملاصدرا بادکوبه‌اى فراگرفت و مدت پنج سال نیز این درس را از آیت الله سید محمدباقر صدر فراگرفت. استادش حضرت آیت الله سید ابوالقاسم خویى به او توصیه کرده بود تا این درس را به طور جدى پیگیرى کند.[۱۲]

فعالیت

سید محمدحسین فضل الله از سال‌هاى نخست نوجوانى، در کنار استمرار تحصیلات حوزوى مطالعات و فعالیت‌هایى را پى گرفت که در محیط حوزه علمیه نجف چندان پذیرفته نبود. وى با تعمیق و تداوم مطالعات ادبى و قرائت مجلاتى چون مجله الکاتب طه حسین اندک اندک به وجود قریحه شعر در نهاد خویش پى برد و شروع به سرودن شعر کرد. بعدها این قریحه چندان در او شکفت که حاصل آن در قالب سه دیوان شعر منتشر شد.

در سال (۱۳۸۰ ق) "جماعة العلماء" نجف مجله‌اى فرهنگى- اسلامی ‌‌را راه‌اندازى کردند که سید محمدحسین فضل‌الله در کنار سید محمدباقر صدر و شیخ محمدمهدى شمس‌الدین از مدیران آن بود و سرمقاله‌هاى سال دوم این مجله را با عنوان «کلمتنا» (سخن ما) به رشته تحریر درآورد. سرمقاله نخست انتشار این مجله را سید محمدباقر با عنوان «رسالتنا» (رسالت ما) نگاشته است.

فضل‌الله به مدت ۶ سال به نگارش مقاله و تألیف کتاب ادامه داد و در کنار سید محمدباقر صدر در تشکیل جنبشى شیعى در عراق نقش ایفا کرد. حاصل رایزنى‌ها و هم‌فکرى‌هاى فضل‌الله و شهید صدر، پیدایش نخستین جنبش اسلامی‌‌ شیعى در عراق با نام «حزب‌ الدعوه الاسلامیه» بود. تا آن زمان جامعه سنى عراق از چند حزب و جنبش- مانند اخوان المسلمین و حزب التحریر الاسلامى- برخوردار بود. فضل‌الله کتاب‌هاى «قضایانا على ضوء الاسلام» و «اسلوب الدعوه فى القرآن» را در چنین مرحله‌اى نگاشته است.

وى پس از بازگشت به لبنان در سال ۱۹۶۶ م، فعالیت‌هاى علمى، فرهنگى و اجتماعى گسترده‌اى را در لبنان به راه انداخت که امروزه پس از ۴۵ سال از آغاز این فعالیت‌ها کارنامه پربارى از آن در ابعاد مختلف مشهود است و کمتر منطقه‌اى از کشور لبنان را مى‌توان یافت که اثر فعالیت اجتماعى ایشان در آن مشهود نباشد.

تأسیس حوزه علوم دینى به نام "المعهد الشرعى الاسلامى" به هدف پرورش طلاب علوم دینى بخش دیگرى از فعالیت‌هاى فرهنگى و علمی ‌‌سید محمدحسین فضل‌الله است. بسیارى از شخصیت هاى جنبش مقاومت اسلامی‌‌ لبنان تربیت شده این مدرسه هستند. شهید شیخ راغب حرب از نخستین طلاب این مدرسه بود. وى علاوه بر "المعهد الشرعى" که در شهر بیروت واقع است، حوزه علمیه ویژه زنان را نیز در بیروت و حوزه‌اى نیز در صور و حوزه المرتضى در دمشق (سیده زینب) را تا‌سیس کرد.

شعله‌ور شدن آتش جنگ‌‌هاى داخلى و تجاوزات صهیونیست‌ها، گذشته از خسارت‌هاى جانى و مالى، مشکلات اجتماعى فراوانى را در پى داشت که مهم‌ترین آن سرنوشت مبهم یتیمان و فرزندان شهدا و فقرا و معلولان بود. انجمن خیریه (جمعیه المبرات الخیریه) که تحت اشراف سید محمدحسین فضل‌الله قرار داشت، با کمک نیکوکارانى از کشورهاى عربى خلیج‌فارس و لبنان اقدام به تاسیس مراکز و موسسات عظیم و پیشرفته براى تربیت یتیمان و به ویژه فرزندان شهدا و فرزندان فقرا و تاسیس بیمارستان‌ها و درمانگاه‌ها و مساجد نمود. در این مراکز خیریه، یادشدگان به طور شبانه‌روزى اسکان دارند و مراتب تحصیلى‌شان را در بخش آموزشى همین مراکز می‌‌گذرانند. نام این مراکز خیریه و محل تاسیس آن‌ها از پى می‌‌آید:

مراکز خیریه ایتام:

مبره الامام الخویى، بیروت (الدوحه)؛ مبر‌ه الامام زین العابدین علیه السلام، البقاع (الهرمل)؛ مبره الامام على بن ابى طالب علیه السلام، جبل عامل؛ مبره السیده مریم علیها السلام، جبل عامل، جویا؛ مبره السیده خدیجة الکبرى علیهاالسلام، بیروت (بئر حسن)؛ مبره الحورا زینب، البقاع الغربى، سحمر؛ مراکز خیریه براى نابینایان و ناشنوایان؛ مدرسه النور (براى نابینایان)، بیروت؛ مدرسه الرجاء (ناشنوایان)، بیروت.

مراکز بهداشتى:

مستشفى بهمن (بیمارستان بهمن)، بیروت، حاره حریک. مستشفى السیده زهرا سلام الله علیها، جبل عامل، العباسیه.[۱۳]

آثار

علامه فضل‌الله تألیفات متعددی در آثار اسلامی دارد و مجموع کتب او که شامل نوشته‌ها، سخنرانی‌ها و تقریرات دروس خارج می‌شود به بیش از هفتاد عنوان می‌رسد. تفسیر من وحی القرآن در ۲۴ جلد که از بارزترین آثار وی به شمار می‌رود، کل قرآن را در بر گرفته است این کتاب سلسله درس‌های قرآنی فضل‌الله با رویکرد اجتماعی برای جوانان است. پژوهش‌های قرآنی، مسائل فقهی و اندیشه اسلامی عمده آثار او را شامل می‌شود.[۱۴] برخی از آثار ایشان به شرح ذیل است: تفسیر من وحى القرآن (در ۲۴ جلد)؛

  1. الحوار فى القرآن؛
  2. اسلوب الدعوه فى القرآن؛
  3. من عرفان القرآن؛
  4. حرکه النبوه فى مواجهه الانحراف؛
  5. دراسات و بحوث قرآنیه.
  6. ....
  7. ....
  8. ...

یادداشت

  1. ↑ اين سخن بدان معنا است كه فمينيسم به معني تساوي‌طلبي مطلق ميان زن و مرد، مورد پذيرش اسلام نيست. هم چنين فمينيسم به معني برتري‌خواهي زن نسبت به مرد، آنگونه كه در فمينيسم فلسفي مطرح مي‌شود نيز با تعاليم اسلام ناسازگار است. ادعاي برتري زن بر مرد، مانند دعواي برتري مرد بر زن است؛ زيرا هم مرد توانايي ترقي را به اندازهاي دارد كه از زن برتر شود و هم زن از چنين تواني برخوردار است. از آنجا كه زن در طول تاريخ از تجربه سياسي، اجتماعي و فرهنگي دور نگاه داشته شده، در سطح پايين‌تري از مرد قرار گرفته است؛ ولي اين امر به كاستي عناصر شخصيتي وي باز نمي‌گردد. بنابراين اين ادعاي فمينيستي كه «زن به دليل زندگي‌بخشي، برتر از مرد است» نادرست است؛ زيرا به همان اندازه كه زن زندگي‌بخش است، مرد نيز در اين اصل با وي شريك است و در مسأله توليد مثل با زن شراكت دارد.فضل الله،محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص49
  2. ↑ البته اين سخن همواره مطرح بوده است كه اسلام مي‌خواهد زن در درجه اول خانه دار باشد؛ اما اسلام كار زن در خانه را، از لوازم عقد ازدواج نمی‌داند و انجام هيچ كاري را در خانه براي تأمين هزينه‌هاي خانواده يا مشاركت در آن لازم نمي‌داند. بنابراين، انجام كارهايي چون خانه‌داري و سرپرستي فرزندان بر وي واجب نيست؛ هرچند مي‌تواند بهترين ياري و لطف زن به مرد محسوب شود. البته معناي سخن بالا آن نيست كه زن نبايد به هيچ كاري دست بزند؛ بلكه منظور آن است كه اسلام از زن مي‌خواهد كار خانه خويش را از جهت كمك و نيكي انجام دهد. اسلام از راه وادار نكردن زن به كار در خانه، فرصتي براي وي فراهم كرده تا در ساختن جامعه‌اي كه در آن زندگي مي‌كند، نقش داشته باشد؛ از اين رو، با كاستن از بار مسئوليت خانوادگي و حتي همسري زن، در عمل، نقش وي را در ساختن زندگي پذيرفته است فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص61 -59.
  3. ↑ برخي ضعف سند اين روايت را با طرح مسأله برابري شهادت دو زن با يك مرد و اقتضاي آن براي حرمت قضاوت زن جبران مي‌كنند؛ اما به عقيدهي فضل‌االله شهادت زن دلالتي بر حرام بودن قضاوت وي ندارد؛ زيرا از ويژگي‌اي كه درباره‌ي آن سخن رفت، سرچشمه نمي‌گيرد. با دقت در مسأله قضاوت اين امر منوط به علم و تقوا شده است و در صورت وجود اين دو شرط، زن مي‌تواند با رعايت برخي احتياط‌ها، متصدي امر قضاوت شود.همان،ص123

پانویس

  1. ↑ «زندگی نامه»، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله محمد حسین فضل الله
  2. ↑ «سید محمدحسین فضل‌الله»، در ویکی شیعه
  3. ↑ فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»، ص37-36
  4. ↑ فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 93-89
  5. ↑ فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 93-89
  6. ↑ فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 38-39
  7. ↑ فضل الله، محمدحسين: «دنيا المرأة»،ص67
  8. ↑ فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»،ص 38-123
  9. ↑ مجلسي، محمدتقی،بحارالانوار ج100 ،ح1
  10. ↑ پزشکی، محمد،«صورتبندی مطالعات زنان جهان اسلام»، 1383ش، ص 30
  11. ↑ پزشکی، محمد،«صورتبندی مطالعات زنان جهان اسلام»، 1383ش، ص 30
  12. ↑ محمدحسین فضل الله»، در دانشنامه اسلامی
  13. ↑ «سید محمدحسین فضل الله»، در دانشنامه اسلامی
  14. ↑ «سید محمدحسین فضل الله»، در ویکی شیعه

منابع

  • «سید محمدحسین فضل الله»، در ویکی شیعه، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.
  • «سید محمدحسین فضل الله»، در دانشنامه اسلامی، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.
  • فضل الله،محمدحسين، «دنيا المرأة»، نسخه الکترونیکی، سایت کتوباتی، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.
  • حاجی زاده مهدی‌آباد، سمیه، مقايسه تطبيقي ديدگاه محمدحسين فضل الله وعلامه طباطبايي در آيات مربوط به زنان در سوره نساء، سایت معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه خواهران، تاریخ بازدید: 15 آذر 1401ش.
  • پزشکی، محمد، تلخیص: نفیسه کاظمی، صورتبندي مطالعات زنان در جهان اسلام،مطالعات راهبردی زنان سال هشتم پاییز 1384ش، شماره 29.
برگرفته از «https://fa.gender.wiki/w/index.php?title=سید_محمدحسین_فضل‌الله&oldid=36018»