باروری: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۰ اوت ۲۰۲۲، ساعت ۱۹:۱۷

عنوان مقاله

بررسی نقش عوامل اجتماعی- فرهنگی موثر در کاهش باروری

درجه مقاله

پژوهشی/ اصیل (دارای رتبه معتبر)

چکیده

فرایند نوسازی، خانواده را نیز همچون سایر ساحت های زندگی اجتماعی، دگرگون نموده است. کاهش باروری، از جمله دگرگونی هایی است که در تحولات خانواده ریشه دارد و می تواند چالش های فراوانی را در عرصه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی برای جامعه ایرانی به وجود آورد. ازاین رو، شناخت عوامل اجتماعی- فرهنگی پیدایی این پدیده، ضرورتی انکارناپذیر است. از سوی دیگر، شناخت عوامل تاثیرگذار بر کاهش باروری، از مسیر مطالعه تغییرات خانواده، می گذرد؛ زیرا باروری در خانواده اتفاق می افتاد. این نوشتار با روش توصیفی- تبیینی و یاری جستن از تحلیل ثانویه آمارهای موجود و واکاوی و تبیین مهم ترین علل اجتماعی - فرهنگی این پدیده، به فهمی دقیق تر از علل پیدایی این پدیده دست یافته است. یافته ها نشان می دهد که شهرنشینی و فرهنگ آن، گسترش سواد و تحصیلات، افزایش سن ازدواج، رشد روزافزون طلاق، هسته ای شدن خانواده، غلبه فضای گفتمانی کم فرزندآوری، نفوذ مذهب و گسترش رسانه ها، از مهم ترین عوامل تاثیرگذار در کاهش باروری می باشند.

کلید واژگان

خانواده، باروری، شهرنشینی، طلاق، تحصیلات، سن ازدواج، رسانه، دین.

مقدمه

فرايند نوسازی و صنعتی شدن، پيامدهای بسيار گسترده ای در حوزه های مختلف زندگی اجتماعی به وجـود آورده كـه برخی مثبت و برخی منفی تفسير شده اند. در اين ميان، نهاد خانواده نيز همچون سـاير نهادهـای نظـام اجتمـاعی، از اين پيامدها بی نصيب نمانده است. خانواده در دورۀ مدرن، نه تنها الگوهای ساختار خود را با نظام نوين جهانی تطبيـق داد، بلكه محتوای مناسبات خانوادگی و فرايندهای درونی خانواده نيـز از ايـن فراينـد رنـگ پـذيرفت. الگـوی غالـب تغييرات صورت گرفته در ساختار خانواده، در كشورهای غربی خود را به شکل كـاهش نـرخ ازدواج، تـأخير در ازدواج، افزايش طلاق و هم بالینی، ظهور الگوهای جديد خانواده، ازجمله خانواده های تک والدی و هـم بـالينی و ... نشـان داد. از این رو، زمینه ساز کاهش قابل توجه در فرزند آور بود. البته گسترۀ این دگرگونی ها در محدودۀ غرب باقی نماند. جوامع دیگر از جمله کشورهای آسیایی نیز پس از مواجهه با فرایند صنعتی شدن و نوسازی اندک و بیش، تحولات خانواده را تجربه کرده اند. خانواده ایرانی، به ویژه در چند دهۀ اخیر به دلیل قرار گرفتن در متن شرایط جدید جهانی و ارتباطات گسترده و تعامل با جوامع دیگر، با دگرگونی های چشمگیری در ساحت های گوناگون زندگی اجتماعی روبرو بوده است. این تحولات، گسترده وسیعی را در بر گرفته است. از جنبه های جمعیت شناختی نظیر تغییر بُعد خانوار، ترکیب اعضای خانواده، میانگین سن ازدواج و... دگرگونی در نقش های اعضا در درون خانواده، نوع روابط آنان با یکدیگر و کارکردهای اجتماعی، عاطفی و حمایتی خانواده را در بر می گیرد. بررسی دگرگونی در حوزه خانواده، به ویژه تغییرات فرهنگی و ارزشی خانواده، به ویژه کاهش باروری، از جملـه دگرگـونی هـايی است كه ريشه در تحولات خانواده دارد. برای شناخت علل مؤثر بر كاهش بـاروری، مطالعه تغییرات خانواده ضرورتی انکارناپذیر است؛ زيرا با شناخت تحولات نظام های خانوادگی و خويشاوندی با روشی مؤثر و ژرفانگرانه، می توان بـه فهـم دگرگونی ساختارهای اجتماعی فرهنگی در جامعه، كه بر كاهش باروری تأثيرگذار بوده انـد، دسـت يافـت. از ايـن رو، ايـن نوشتار بر آن است كه با استفاده از اسناد كتابخانه ای و تحليل ثانويه آمار و نتايج پژوهش با روش توصـيفی و تبيينـی، بـه بررسی نقش عوامل اجتماعی تأثيرگذار بر كاهش باروری در خانواده يابد. سؤال اصلي اين پـژوهش ايـن اسـت كـه چـه عوامل اجتماعی و با چه سازوكاری بر كاهش باروی تأثير می گذارند؟

گزارش مقاله

نویسنده در این مقاله در پی تبیین عوامل اجتماعی و فرهنگی مؤثر در کاهش باروری می‌‌باشد و در صدد است که این عوامل را معرفی کند و به خواننده تبیین کند که تا این عوامل برطرف نشود باروری افزایش نمی‌یابد. لذا این مطالب را در مقاله اش آورده است، که عبارتند از؛

ادبیات پژوهش

جامعه شناسان و جمعيت شناسان، براي تبيين دگرگونی های موجد در ساختار و الگـوی ازدواج و خـانواده ، بـه عـواملی چون صنعتی شدن، افزايش نقش زنان در اقتصاد خانواده، افزايش تحصيلات زنان همراه با استقلال اقتصـادی آنـان و تغيير در نگرش و ارزش هاي جوانان اشاره مـی كننـد. الگـوی تحـولات صـورت گرفتـه درخانواده و عوامل دخيل در آن را می توان به دو دسته كلی تقسم بندی كرد: نخست تبيين های سـاختاری، تبيـين هـای هستند كه بر نقش تغييرات ساختاری جامعه در تبيين تغييرات خانواده تأكيد دارند. دوم، تبيـين هـايی كـه بيشـتر بـرنقش تغيير ارزش ها و نگرش ها، در تحليل تغييرات خانواده تأکید دارند. و به عبارت دیگر، عوامل اثرگذار در رفتارهای باروری در دو سطح کلان و خرد مطرح می کند. در سطح کلان عوامل زمینه ای، عوامل اجتماعی، محیطی، سیاسی و فرهنگی و در سطح خرد؛ عوامل ذهنی – روانی نظیر ارزش ها، انگیزه ها، آرزوها و گرایش فردی در رفتار باروری مورد بررسی قرار می گیرند.

عوامل اجتماعی مؤثر بر كاهش باروری

شهرنشینی: يكي از شاخصه های زندگی مدرن، شهرگرايی است. بـي شـک شـهرها، مولـد نـوع خـاص از مناسـبات اجتمـاعی و خانوادگی هستند. توسعه شهرهای مدرن، تأثير شايانی بر عادت ها، شیوه های رفتار، الگوهای اندیشه و احساس بر جای می گذارند. به موازات كاهش روستانشـينی و افـزايش شهرنشـينی، الگوی خانواده شهری هسته ای نیز گسترش می یابد.
گسترش سطح سواد و تحصيلات: يكی از مهم ترين شاخص های نوسازی، گسترش سطح سواد و تحصـيلات اسـت كـه پيامـدهای بسـياری را بـر ساخت های مختلف زندگی فردی و اجتماعی به دنبال داشته است. اثر بخشی مؤثر میزان تحصیلات بالا بر افزایش سن ازدواج، به ویژه سن ازدواج زنان در مطالعات زیادی بررسی شده است. در اين مطالعات، بر اين مسئله تأكيد شده است كه نوسازی از طريق گسترش تحصيلات عمومی و فراهم كردن امكانـات حضـور در فعاليـت هـای بيـرون از خانـه، موقعيت زنان را بهبود بخشيده است. موقعيت بهبود يافته زنان، با افزايش سن ازدواج، كاهش فاصـله سـني بـين زوجين، افزايش قدرت تصميم گيری در خانواده و كاهش باروری همراه بوده است. اثر سواد بر كاهش سطح باروری، به عنوان عاملی مهم در بين كليه اقوام و قوميت ها نيز به روشنی آشـكار اسـت. بعد نگارنده به تبیین رابطه تحصیلات و کاهش باروری می پردازد. و در تبیین رابطه میان باروری و تحصیلات، سه مؤلفه شناختی، نگرشی و اقتصادی مورد توجه قرار می گیرد.
افزايش سن ازدواج:ازدواج، شالوده تشکیل خانواده بوده که از طریق آن کارکرد تولید مثل و فرزند آوری آغاز می شود. یکی از عوامل مهم در دگرگونی کنش باروری، بخصوص در مورد زنان، سن ازدواج است. زمان ازدواج، به علت ارتباط نزدیک و بلافصل با باروری، به صورت گسترده ای مورد توجه جمعیت شناسان قرار گرفته است. ارتباط زناشویی بین دو نفر در قالب ازدواج، مشروط به توافق جمعی درباره آن است. قواعد اجتماعی حاكم بر ازدواج، تعيين كننده اصلی زمان ازدواج اند.
رشد طلاق: طلاق در حقیقت، گونه ای از گسیختگی خانواده است. و اغلب زمانی اتفاق می افتد که استحکام رابطه زناشویی از بین رفته، میان زن و شوهر ناسازگاری و تنش به وجود می آید. در گذشته ازدواج آسان و طلاق سخت بود اما در دوره جدید ازدواج سخت و طلاق آسان شده است.امروزه طلاق پدیده ای اجتماعی است که نه تنها بر چگونگی مناسبات افراد تأثیر می گذارد، بلکه آسیب های جبران ناپذیری را بر جامعه وارد می سازد.
تغيير الگوی خانواده از گسترده به هسته ای: ساختار خانواده و نوع آن، نيز از عوامل تأثيرگذار بر رفتار باروری است. به عبارت ديگـر، گسـترده يـا هسـته ای بـودن خانواده، عواملی هستند كه نگرش والدين را در مورد شمار فرزندان، بنا بـه دلائـل اقتصـادی، اجتمـاعی و فرهنگـی، تحت تأثير قرار می دهند. اين رابطه را از چند جهت می توان مورد بررسي قرار داد، که نگارنده در مقاله آن را تبیین کرده است.
غلبه فضای گفتمانی كم فرزندآوری: مراد از فضای گفتمانی کم فرزند آوری، آن دسته از مفاهیم، معانی و احکامی است که در تفسیرهای اعضای جامعه پیرامون جمعیت و فرزند آوری وجود دارد. منابع نهادی در خصوص مسئله جمعيت، تلاش می كنند در ارائه صورت بندی جديد بـين جمعيـت، اقتصاد، وضعيت اقتصادی خانوار، جمعيت و محيط زيست، جمعیت و منـابع، جمعيـت و فضـای زنـدگی، جمعيـت وتوسعه و... ارتباط برقرار كنند. و گفتمان کم فرزند آوری زمینه را برای اشاعه گونه ای از تفکر عقلانی در برابر اندیشه مبتنی بر سنت های اجتماعی و فرهنگی پیرامون فرزند آوری فراهم می آورد. که در این جا به توضیح مفاهیم گفتمان کم فرزندآوری، محوریت کیفیت فرزندان در برابر کمیت آنان، خود حمایت گری زنان، چالش زدایی از مدیریت خانواده و منابع نهادی که در این قسمت هم به نهادهای بهداشتی، نهادهای دینی و نهادهای آموزشی، رسانه های ارتباطی پرداخته می شود.
نقش مذهب در تحولات باروری: بيی ترديد، دين از جمله تأثيرگذارترين نهادهای اجتماعی است كه در تحولات زندگی بشـر، دارای نقـش برجسـته اسـت. دگرگونی های خانواده از جمله کاهش باروری در جوامع معاصر، به ویژه در جوامع صنعتی را نیز باید در ارتباط تنگاتنگ با وضعیت و جایگاه دین و ارزش های معنوی تبیین کرد. مذهب از سه طریق عمده بر رفتار باروری، تأثیر می گذارد، که عبارت از: ارزش های و هنجارهای مذهبی، نهادهای مذهبی، هویت مذهبی می باشد.
نقش رسانه ها:یکی از حوزه های مهم خانواده متأثراز فرایند رسانه ای شدن، رفتار باروری است. بی شک توسعه وسایل ارتباطی از قبیل رادیو، تلویزیون و تلفن، حتی در دوردست ترین نقاط کشور، به ویزه در مناطق روستایی و محروم، از یک سو نقش مهمی در توسعه آگاهی عموم و افزایش رفاه مردم داشته و از سوی دیگر، توسعه ارتباطات رابطۀ مستقیمی با به کار بردن روش های پیشگیری از بارداری در جامعه دارد. که در این جا به توضیح؛ شیوه های تأثیر رسانه بر رفتار باروری، بازنمایی تصویر خانواده در رسانه، فراغت رسانه ای و کم فرزند آوری و تغییر نگرش زنانم و دختران درباره بدن و زیبایی پرداخته می شود.

نتيجه گيری

يافته های پژوهش نشان می دهد كه پديده های جمعيتی، به شدت متأثر از زمينه هـای اجتمـاعی و فرهنگـي هـر جامعـه هستند. شرايط اجتماعی و فرهنگی، از طريق تأثيرگذاری بر ساختار خانواده و فرايندهای درون خانواده، بر پديـده بـاروری تأثير می گذارند. ازآنجاكه شرايط اجتماعی، تا حدود بسيار زيادی قابل برنامه ريزی و مديريت هستند، بسـياری از كشـورها با جهت دهی سياست های جمعيتی خود، به سوی سازواری شرايط اجتماعی و فرهنگی با كاهش باروری، به ايـن هـدف دست يافتند. سوگمندانه بايد گفت: موفق ترين كشور در اين عرصه، كشور ما بود. اما آنچه نبايد فراموش كرد، ايـن اسـت كه راه برگشت و جبران گذشته از همين مسير، امكان پذير اسـت. ازايـن رو، اگـر سياسـت گزاران كشـور خواهـان افـزايش باروی هستند، راه آن دگرگونی شرايط اجتماعی و فرهنگی، به شكلی اسـت كـه بـا شـرايط تسـهيل بـاروری سـازگاری داشته باشد. توجه به روستاها، باز توزيع عادلانـه جمعيتـی، پـايش سـرزمينی، كـاهش سـن ازدواج، تـرويج نقـش هـای جنسيتی، بازتوليد گفتمان زادآوری زياد، بازمهندسی پيام های رسـانه ای و توجـه دادن زنـان و دختـران، بـه زيبـايی هـای معنوی به جای زيبايی های ظاهری و... از سنخ سازگاری شرايط اجتماعی با تمايل به زادآوری زياد است.

منبع

انتشار در فصلنامه معرفت فرهنگی اجتماعی، سال نهم شماره 2 (پیاپی 34، بهار 1397)در صفحه:83 اسماعیل چراغی

لینک:http://ensani.ir/fa/article/413997/

لینک نورمگز:http://noo.rs/z5AfP