بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
گونه‌های تجربه زیارت زائران در قالب سنخ‌های زیارت شامل ۵ دسته زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا، زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا، زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا، زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا و نهایتاْ زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش در نظر گرفته می‌شوند.<ref>[[پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.|https://ensani.ir/file/download/article/1586592508-9792-97-3-4.pdf]]</ref> | گونه‌های تجربه زیارت زائران در قالب سنخ‌های زیارت شامل ۵ دسته زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا، زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا، زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا، زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا و نهایتاْ زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش در نظر گرفته می‌شوند.<ref>[[پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.|https://ensani.ir/file/download/article/1586592508-9792-97-3-4.pdf]]</ref> | ||
==زیارت؛ حق مشترک مردان و زنان<ref group="دیدگاه">عبارت حق مشترک مردان و زنان حذف شود</ref> در اسلام== | ==زیارت؛ حق مشترک مردان و زنان<ref group="دیدگاه">عبارت حق مشترک مردان و زنان حذف شود</ref> در اسلام== | ||
در اسلام، مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارند، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد. | در اسلام، مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارند، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد.<ref group="دیدگاه">نیازمند ارجاع</ref> | ||
===زیارت در قرآن کریم=== | ===زیارت در قرآن کریم=== | ||
قرآن‌کریم با آیاتی همانند آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیه ۶۴ سوره نساء، آیه ۸۴ سوره توبه، آیه ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیه ۱۰۰ سوره نساء درباره زیارت قبور مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیات دیگری همانند آیه ۲ سوره مائده، آیه ۳۲ سوره حج و آیه ۱۵۸ سوره بقره به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است و فقهای معاصر زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر محسوب می‌کنند.<ref>[[موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۸-۱۰۲.|https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html]]</ref> | قرآن‌کریم با آیاتی همانند آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیه ۶۴ سوره نساء، آیه ۸۴ سوره توبه، آیه ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیه ۱۰۰ سوره نساء درباره زیارت قبور مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیات دیگری همانند آیه ۲ سوره مائده، آیه ۳۲ سوره حج و آیه ۱۵۸ سوره بقره به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است و فقهای معاصر زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر محسوب می‌کنند.<ref>[[موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۸-۱۰۲.|https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html]]</ref> | ||
===زیارت در روایات=== | ===زیارت در روایات=== | ||
روایات متعددی نیز وجود دارد که بر جواز یا استحباب این زیارت‌ها دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا(س) هر روز جمعه قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> | روایات متعددی نیز وجود دارد که بر جواز یا استحباب این زیارت‌ها دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا(س) هر روز جمعه قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> برای جواز زیارت رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند. در روایت دیگری رسول خدا(ص) چگونگی زیارت کردن به همسرش عایشه یاد داده است.<ref>قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، بی‌تا، ج۲، ص۷۱.</ref> در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت.<ref>صنعانی، مصنف عبدالرزاق، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰.</ref> روایت دیگری نیز آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا(ص) در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت.<ref>واقدی، ۱۴۰۹ق، المغازی، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۳.</ref> زنان دیگری هم بودند که پیامبر(ص) با مشاهده زنان زیارت‌کننده قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.<ref>شربینی، مغنی المحتاج، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۳۶۵.</ref> | ||
هیچ روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref> | هیچ روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref> | ||
==زیارت زنان از نگاه فقهای مذاهب اسلامی== | ==زیارت زنان از نگاه فقهای مذاهب اسلامی== | ||
در میان فقهای شافعی اقوال حرمت زیارت قبور توسط زنان متفاوت است. برخی قائل به عدم جواز هستند.<ref>عربی، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق، ص۳۵۰.</ref> مالکی‌ها قائل به حرام دانستن زیارت زنان، منحصراْ به دلیل زیارت نمی‌باشند؛ بلکه دلیل آنها در منع زیارت قبور توسط زنان به ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان است.<ref>ابن‌الحاج، المدخل لإبن‌الحاج، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref> برخی از فقهای حنبلی قائل به حرمت رفتن زنان برای زیارت قبور به جزء زیارت قبر رسول خدا(ص) هستند.<ref>ابن‌باز، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.</ref> | در میان فقهای شافعی اقوال حرمت زیارت قبور توسط زنان متفاوت است. برخی قائل به عدم جواز هستند.<ref>عربی، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق، ص۳۵۰.</ref> مالکی‌ها قائل به حرام دانستن زیارت زنان، منحصراْ به دلیل زیارت نمی‌باشند؛ بلکه دلیل آنها در منع زیارت قبور توسط زنان به ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان است.<ref>ابن‌الحاج، المدخل لإبن‌الحاج، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.</ref> برخی از فقهای حنبلی قائل به حرمت رفتن زنان برای زیارت قبور به جزء زیارت قبر رسول خدا(ص) هستند.<ref>ابن‌باز، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.</ref> حنفی‌ها همچون محمد‌بن احمد شربینی، زیارت رفتن را برای مردان و زنان یکسان می‌دانند و گاهی برای زنان همانند مردان، قائل به استحباب هستند.<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۸۰.</ref> | ||
با وجود این روایات، در برخی مذاهب اسلامی تلویحاً فتاوی درباره کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.<ref>[[موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۲-۱۰۱.|https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html]]</ref> | با وجود این روایات، در برخی مذاهب اسلامی تلویحاً فتاوی درباره کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.<ref>[[موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص۱۰۲-۱۰۱.|https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html]]</ref> | ||
==جنسیت و فرهنگ زیارت و زیارتگاه== | ==جنسیت و فرهنگ زیارت و زیارتگاه== | ||
از منظر جنسیتی در راستای فرهنگ زیارت و زیارتگاه، دو مؤلفه جنسیتی قابل تحقق است که یا خود را در مَزور (شخص یا شیء مورد زیارت) و یا منحصر بودن ورود مردان و زنان به زیارتگاه‌ها نشان می‌دهد.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۲۹.|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref> | از منظر جنسیتی در راستای فرهنگ زیارت و زیارتگاه، دو مؤلفه جنسیتی قابل تحقق است که یا خود را در مَزور (شخص یا شیء مورد زیارت) و یا منحصر بودن ورود مردان و زنان به زیارتگاه‌ها نشان می‌دهد.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۲۹.|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref> | ||
در مورد مَزور، با وجود اینکه بیشتر اماکن زیارتی و زیارتگاه‌ها مربوط به پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع)، اولیاء و شخصیت‌های اسلامی مرد است، اما زیارتگاه‌هایی برای برخی زنان همانند حضرت فاطمه زهرا(س)، حضرت زینب(س)، حضرت رقیه(س)، حضرت معصومه(س)، بی‌بی حکمیه، سیده‌رقیه و غیره وجود دارد.<ref>اسحاقی، «زیارت»، ۱۳۹۵ش، ص۸۴۶.</ref> | در مورد مَزور، با وجود اینکه بیشتر اماکن زیارتی و زیارتگاه‌ها مربوط به پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع)، اولیاء و شخصیت‌های اسلامی مرد است، اما زیارتگاه‌هایی برای برخی زنان همانند حضرت فاطمه زهرا(س)، حضرت زینب(س)، حضرت رقیه(س)، حضرت معصومه(س)، بی‌بی حکمیه، سیده‌رقیه و غیره وجود دارد.<ref>اسحاقی، «زیارت»، ۱۳۹۵ش، ص۸۴۶.</ref> | ||
در بُعد جنسیت، در امر زیارت، در سفرنامه‌ها و کتاب‌های سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، شاهزاده خانم قاجاری و عالیه خانم شیرازی با عنوان «سه روز به آخر دریا»، «چادر کردیم رفتیم تماشا» و «خانم! فردا کوچ است» اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در آن دوره به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از چگونگی آغاز، توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان که در نوع خود بی‌نظیر بوده و نشانی از اهمیت فوق‌العاده این سفرها مخصوصاْ سفر حج و کربلا برای زنان بوده است را نمایش می‌دهد. انتهای این نوشته‌ها، انجام آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر را شامل می‌شود. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، تا به عصر امروز ادامه داشته است و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان¬شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱-|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref> | در بُعد جنسیت، در امر زیارت، در سفرنامه‌ها و کتاب‌های سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، شاهزاده خانم قاجاری و عالیه خانم شیرازی با عنوان «سه روز به آخر دریا»، «چادر کردیم رفتیم تماشا» و «خانم! فردا کوچ است» اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در آن دوره به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از چگونگی آغاز، توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان که در نوع خود بی‌نظیر بوده و نشانی از اهمیت فوق‌العاده این سفرها مخصوصاْ سفر حج و کربلا برای زنان بوده است را نمایش می‌دهد. انتهای این نوشته‌ها، انجام آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر را شامل می‌شود. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، تا به عصر امروز ادامه داشته است و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.<ref>[[گروسی و طاووسی مسرور، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان¬شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، ۱۴۰۳ش، ص۱۳۱-|https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf]]</ref> | ||
==جنسیت‌زدایی از مَزور در زیارت زنان== | ==جنسیت‌زدایی از مَزور در زیارت زنان== | ||
| خط ۳۲: | خط ۳۶: | ||
==کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان== | ==کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان== | ||
زیارت زنانه به عنوان شکلی متمایز از زیارت، با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژه زنان، ریشه در سنت‌های دینی تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref> هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است اما یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیینهای دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Schmidt, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States, 2008, p.211-212.</ref> | زیارت زنانه به عنوان شکلی متمایز از زیارت، با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژه زنان، ریشه در سنت‌های دینی تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref> هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است اما یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیینهای دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Schmidt, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States, 2008, p.211-212.</ref> | ||
زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمده زیارت برای زنان شامل «حاجت‌‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌‌‌‌مداری دینی» و «همذات پنداری با معصومان(ع)» است.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref> | زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمده زیارت برای زنان شامل «حاجت‌‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌‌‌‌مداری دینی» و «همذات پنداری با معصومان(ع)» است.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref> | ||
همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. با وجود گونه‌ها و سبک٬های گوناگون در بین زیارت زنان (زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی) نباید از نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی-اسلامی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت و جایگاه آن غفلت ورزید. زیارت زنانه همراه با برنامه‌ریزی هوشمندانه فرهنگی می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان دهد.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref> | همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. با وجود گونه‌ها و سبک٬های گوناگون در بین زیارت زنان (زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی) نباید از نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی-اسلامی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت و جایگاه آن غفلت ورزید. زیارت زنانه همراه با برنامه‌ریزی هوشمندانه فرهنگی می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان دهد.<ref>[[خان‌محمدی و اثنی‌عشران، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن بن موسی بن جعفر(ع)»، ۱۳۹۹ش، ص۳۳.|C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf]]</ref> | ||
