جنسیت و زیارت: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''جنسیت و زیارت'''</big>؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های مردان و زنان در زیارت از اماکن مقدسه.<br>زیارت از شعائر، مناسک و آیین‌های مهم دینی است که با آداب ویژه در بین فرهنگ‌های گوناگون، اقوام و جنسیت‌های مختلف انجام می‌شود و اهمیت آن به‌ویژه به‌دلیل جایگاه و معنای درونی آن در سنت‌های دینی است. فقهای مسلمان در طول تاریخ بر استحباب و جواز زیارت به‌طور عام و حضور زنان به‌طور خاص (به شرط عدم اشتمال بر حرام یا مفسده) فتوا داده‌اند. مؤلفه‌های تجربه زیارت مردان و زنان در ابعاد اندیشه‌ها، کنش‌ها و احساسات سه عامل مهم در دسته‌بندی سنخ‌های زیارت زائران در نظر گرفته می‌شود.  

زیارت در لغت به‌معنای قصدکردن، تمایل‌داشتن یا میل‌نمودن خواه چه از دور و چه از نزدیک است، خواه این میل همراه با گرایش قلبی و نیت باشد یا نه، خواه با تعظیم و تکریم زیارت‌شونده همراه باشد یا نه<ref>کمونه حسینی، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین، 1371ش، ص15؛ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص۳۲۰.</ref> و همچنین به‌معنای «قصدکردن و ملاقات‌کردن» و «میل‌کردن و تمایل» به کار رفته است.<ref>راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، بی‌تا، ص387.</ref>  

زیارت در اصطلاح به هر نوع ملاقات و دیداری اطلاق نمی‌شود. زیارت تمایلی همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قبلی (حرکت باطنی) و نیز انس روحی و پاسداشت زیارت‌شونده است.<ref>واعظ جوادی، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.</ref>  زیارت به‌معنای ملاقات و حاضر شدن بر قبور پیامبران و امامان و بزرگان دینی همراه با رعایت آداب خاصی است که از نظر زیارت‌کنندگان آنان دارای تکریم، برتری، شرافت و خارق‌العادگی باشند.<ref>طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص305 و 319.</ref>

منشاء تلقی از زیارت، تؤامان دانستن مناسبات بین امر دینی، معنوی<ref>Slavin, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, 2003, p.65.</ref> و عرفانی و امر دنیوی در آموزه‌های اسلامی است<ref>ازرقی، اخبارمکه، 1415ق، ص437. </ref> که بر پایۀ معرفت دینی معینی شکل می‌گیرد. زیارت از حیث درونی برای حصول اهداف معنوی انجام می‌شود و از حیث بیرونی معطوف به مکانی مقدس است.<ref>ollins-Kreiner, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, 2010, p.440.</ref>  

زائر را نیز از آن جهت زائر می‌گویند، که وقتی به زیارت شخصیتی می‌رود از غیر، عدول کرده و رو برمی‌گرداند.<ref>ابن‌فارس، مقیاس اللغه، 1979م، ج3، ص36.</ref>  

براي سنخ‌شناسي زيارت می‌توان از مؤلفه‌ها و ابعاد تجربۀ زيارت در سه بعد انديشه‌ها، كنش‌ها و احساسات و عواطف بهره برد. این ابعاد در تناظر با ابعاد كلي دينداري تعریف می‌شود و به ميزاني كه هر زائر در یک بُعد يا مؤلفه‌هایی از تجربۀ زيارت داراي تقيد بيشتر به گونه‌ها و اشكالِ سنتيِ دين‌ورزي باشد، يك دستۀ خاص از زيارت را تجربه می‌کند و در دسته‌بندی جداگانه‌ای قرار می‌گیرد. گونه‌های تجربۀ زیارت زائران شامل ۵ دسته زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا، زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا، زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا، زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا و نهایتاْ زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش در نظر گرفته می‌شوند که البته در واقعیت بیشتر به‌صورت ترکیبی مشاهده می‌شوند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/419173/%D8%B3%D9%86%D8%AE-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.]</ref>

این گروه از زائران به باورها و اعمال عامیانه و اسطوره‌ای قدیمی اتکا دارند و در کنش‌های زیارتی خود به‌شدت متکی بر کتاب‌های دعا و چارچوب‌های توصیه‌شده هستند.

این گروه زیارت را فرایندی عرفانی-احساسی می‌دانند که در آن، رابطه‌ای شهودی و سرشار از هیجانات دینی همانند شرم، انابه، صمیمیت، آرامش و سبک‌باری روحی با امام شکل می‌گیرد. این تجربه، هم‌زمان حاوی ابعاد معنوی مثل احساس حضور قدسی و طلب معنا و ابعاد حسی همچون واکنش به فضای معماری و نمادهای حرم است که در تعاملی پویا، زیارتی چندلایه می‌آفرینند.

زائران این دسته، زیارت را علاوه بر آثار معنوی و روحی، نتیجه عینی نظر لطف امام به خودشان با واسطه خیرشدن امام برای استجابت دعایشان می‌نگرند که در آن، عمل زیارت به‌عنوان بذل محبت به اهل‌بیت در ازای انتظار حل مشکلات مادی و استجابت حاجات قرار می‌گیرد. این گروه زیارت را در چارچوب رابطه‌ای دوسویه از جنس «خدمت-پاداش» تعریف می‌کنند.

این گروه از زائران، زیارت را با نگاهی انتقادی و مبتنی بر بازاندیشی عقلانی تجربه می‌کنند و با واکاوی برخی از اعتقادات سنتی یا احکام شرعی در مورد آداب زیارت یا به‌جا آوردن نسبی اعمال و مناسک زیارت در چارچوب معیار عقل و منطبق با معیارهای انسانی، به بازتعریف معنای زیارت می‌پردازند. تجربه زیارت برای این گروه از زائران تجربه‌ای توأم با بازاندیشی مداوم است.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/419173/%D8%B3%D9%86%D8%AE-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C پویافر، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، ۱۳۹۷ش، ص۱۰۳-۱۰۲.]</ref>

حج به‌عنوان یک فریضۀ دینی و شناخته‌ شده‌ترین زیارت در جهان اسلام است که هر سال بیش از ۳ میلیون زائر از سراسر جهان به شهر مکه سفر می‌کنند. در اربعین (ماه صفر سال ۱۴۰۳ش) بیش از ۲۱ میلیون و ۴۸۰ هزار و ۵۲۵ زائر به‌صورت پیاده از سراسر جهان در عراق و عتبات مقدس حضور یافتند. در اربعین سال مذکور ۳ میلیون و ۲۸۰ هزار و ۱۶۹ نفر از ایران به زیارت بارگاه امام حسین رفتند.<ref>[https://www.irna.ir/news/85578453/%D8%AD%D8%B6%D9%88%D8%B1-%D8%A8%DB%8C%D8%B4-%D8%A7%D8%B2-%DB%B2%DB%B1-%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%B2%D8%A7%D8%A6%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B9%DB%8C%D9%86-%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D9%86%DB%8C-%DB%B1%DB%B4%DB%B0%DB%B3 «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا.]</ref> همچنین هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به حرم امام رضا در مشهد مقدس سفر می‌کنند. شمار زیادی از مردم به دیگر زیارتگاه‌ها می‌روند؛ به‌طوری‌که مجموع زائران در سطح کشور حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شود.<ref>[https://fa.shafaqna.com/news/2017861/ «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا.]</ref>

نظر به این که زیارت امری مشترک بین مردان و زنان است، تفاوت‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی میان مردان و زنان در امر زیارت را می‌توان در ابعاد مختلفی که تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و روانی شکل می‌گیرند، بیان کرد. از نظر جامعه‌شناختی تمایزات تجربۀ زیارت زنان و مردان تحت‌تأثیر نقش‌های جنسیتی و انتظارات و ساختارهای اجتماعی، دسترسی و محدودیت‌های ساختاری، شیوه‌های مشارکت جمعی و انگیزه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند. این تفاوت‌ها نشان‌دهندۀ تنوع در نگرش‌ها و رفتارهای دینی زنان و مردان است.<ref>[https://www.m-begha.ir/article_191987.html آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۲-۱۲۰.]</ref>

از نظر روان‌شناختی، انگیزه‌ها و شیوه‌های عاطفی و معنوی زیارت، شیوه‌های ابراز دینداری، تجربه زیارت و تاب‌آوری روانی در سفرهای زیارتی نیز در بین زنان و مردان متفاوت است. این تفاوت‌ها لزوماً به‌معنای برتری یک جنسیت بر دیگری نیست، بلکه بیانگر شیوه‌های مختلف ارتباط با امر مقدس و تجربۀ معنویت در زندگی است.<ref>[https://www.m-begha.ir/article_191987.html آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۶-۱۲۴.]</ref>

قرآن‌کریم با آیاتی همانند آیۀ ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیۀ ۶۴ سوره نساء، آیۀ ۸۴ سوره توبه، آیات ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیۀ ۱۰۰ سوره نساء درباره زیارت قبور، مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیات دیگری همانند آیۀ ۲ سوره مائده، آیۀ ۳۲ سوره حج و آیۀ ۱۵۸ سوره بقره به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است و فقهای معاصر زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر به‌حساب می‌آورند.<ref>[https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html موسوی مقدم، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، ۱۳۹۶ش، ص102-108.]</ref>  

روایات متعددی نیز وجود دارد که بر جواز یا استحباب این زیارت‌ها دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا هر جمعه قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> برای جواز زیارت‌رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند. در روایت دیگری رسول خدا چگونگی زیارت‌کردن را به همسرش عایشه یاد داده است.<ref>قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، بی‌تا، ج۲، ص۷۱.</ref> در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن‌ بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت.<ref>صنعانی، مصنف عبدالرزاق، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰.</ref> روایت دیگری نیز آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت.<ref>واقدی، ۱۴۰۹ق، المغازی، ج۱، ص313-314.</ref> زنان دیگری هم بودند که پیامبر با مشاهدۀ زنان زیارت‌کنندۀ قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.<ref>شربینی، مغنی المحتاج، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۳۶۵.</ref>  

در میان فقهای امامی، در خصوص مسئلۀ زیارت قبور توسط زنان، سه دیدگاه اصلی جواز،<ref>اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ج۲، ص۴۸۹.</ref> استحباب و کراهت وجود دارد.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> اکثریت فقهای شیعه قائل به استحباب زیارت قبور زنان هستند.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref> برخی از فقها همانند مرحوم نراقی استحباب زیارت را با شرط صبر، عدم جزع و تا زمانی که متضمن مفسده‌ای نباشد، بیان کرده‌اند.<ref>نراقی، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ۱۴۱۵ق، ج۳، ص۳۲۰؛ طباطبایی یزدی، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، ۱۴۲۲ق، ج۱، ص۴۴۳.</ref> هرچند برخی مانند محقق حلی و فقهای بعد از وی با استناد به اولویت حفظ حجاب و پرهیز از معرض دید نامحرمان، گرایش به کراهت دارند.<ref>بحرانی، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۱۶۹.</ref>  

نکتۀ مهم در زمینۀ علت فتوای کراهت، در خصوصِ ذات عمل زیارت زنان نیست؛ بلکه کراهت ناظر به شرایط اجتماعی و محفوظ‌ماندن زنان است.<ref>محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۰.</ref> «ﻓﺎﻟﻈﺎﻫﺮ ﻋﺪم اﻟﮑﺮاﻫه ﻟﻠﻨﺴﺎء أﯾﻀﺎ زﯾﺎرة ﻗﺒﻮر أﻗﺎرﺑﻬﻢ (ﻫﻦ خ ل)، ﻓﺎﻻﺋﻤﺔ ﻋﻠﯿﻬﻢ‌اﻟﺴﻼم باﻟﻄﺮﯾﻖ اﻻوﻟﯽ و ﯾﻨﺒﻐﻲ ﮐﻮن ذﻟﻚ ﺑﺤﯿﺚ ﻻ ﯾﺮاﻫﻦ اﻟﺮﺟﺎل»؛ در حکم جواز، شایسته است هیچ مردی، در هنگام زیارت زن را نبیند.<ref>اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ج۲، ص۴۸۹.</ref> محقق حلی در شرائع الاسلام با استدلال به سیرۀ عملی حضرت فاطمه‌ زهرا در زیارت قبر حمزه سیدالشهداء و نیز رفتار عایشه در زیارت قبر برادرش، ابتدا جواز را اثبات می‌کند، اما سپس با تبیین اصل اولویت ستر و صیانت زنان، گرایش به کراهت را ترجیح می‌دهد.<ref>محقق حلّی، المعتبر فی شرح المختصر، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۳۴۰-۳۳۹.</ref>