| خط ۶: | خط ۶: | ||
==پیدایش دین از دیدگاه اسلام== | ==پیدایش دین از دیدگاه اسلام== | ||
در منظومه فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در اراده الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران از آدم(ع) تا خاتم(ص) تداوم یافته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.</ref> این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است. غایت‌مندی آفرینش: خداوند متعال انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است.رابطه دینداری و تکامل: سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دینداری است.لطف الهی: به موجب قاعده لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق انبیاء و وحی برای بندگانش آشکار ساخته است. این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.<ref>جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.</ref> هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی می‌باشد. بنابراين منشأ پيدايش دين در اسلام، فطرت و اقتضاي فطري آدمي است.<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۷-۴۶.</ref> | در منظومه فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در اراده الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران از آدم(ع) تا خاتم(ص) تداوم یافته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.</ref> این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است. غایت‌مندی آفرینش: خداوند متعال انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است.رابطه دینداری و تکامل: سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دینداری است.لطف الهی: به موجب قاعده لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق انبیاء و وحی برای بندگانش آشکار ساخته است. این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.<ref>جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.</ref> هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی می‌باشد. بنابراين منشأ پيدايش دين در اسلام، فطرت و اقتضاي فطري آدمي است.<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۷-۴۶.</ref> | ||
==تحولات دینداری زنان؛ مناسک و رفتارهای جمعی== | |||
درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش دینداری فردی و حضور در نماز جماعت و جمعه به‌عنوان معیارهای رفتارهای جمعی دینی در نظر گرفته می‌شوند. سایر رفتارهای دینی مانند قرائت قرآن، شرکت در مراسم مذهبی همانند روضه‌خوانی، دعای کمیل، عزاداری محرم، زیارت اماکن مقدس، نذر و نیاز و غیره نیز زیرمجموعه مناسک و رفتار جمعی دینداری هستند.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۳.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref> | |||
===مناسک فردی دینی=== | |||
بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۵ش نشان‌دهنده ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش حدود ۸۳ درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱.۵ درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳.۵ درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳.۵ درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱.۵ درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، درحالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. بااین‌وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یکنواخت بوده است.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref> | |||
بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۵ش نشان‌دهنده تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش حدود ۷۹ درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱.۶ درصد در ۱۳۷۹ش (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵.۶ درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴.۵ درصد در ۱۳۸۳ش (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷.۱ درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref> | |||
قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش حدود ۴۲.۴ درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش به ۵۸.۷۱ درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزه دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش با مشارکت ۷۶.۵ درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸.۶ درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref> | |||
===مناسک جمعی دینی=== | |||
بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهنده تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۲ش است. در سال ۱۳۵۳ش حدود ۷۱ درصد مردم (۸۳ درصد مردان و ۵۷ درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲-۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳.۷ درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷.۵ درصد مردان و ۴۰.۱ درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ به ۴۵.۵ درصد و در سال ۱۳۸۲ به ۴۱.۸ درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref> | |||
بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های 1374 تا 1382ش نشان‌دهنده تحولات معناداری است. در زمینه مناسک رسمی مانند نماز جمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به طوری که در سال 1379ش تنها 27.2 درصد مردم به طور منظم در نماز جمعه شرکت می‌کردند (72.8 درصد به ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال 1382ش به 21.5 درصد کاهش یافت (78.5 درصد مشارکت اندک داشتند). نکته قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از 56.7 درصد در سال 1374ش به 74.6 درصد در سال 1382ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به 65.1 درصد رسیده، و زیارت اماکن متبرکه از 70 درصد به 76.7 درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از 27.1 درصد به 42.9 درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکته اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آنکه در حالی که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آنکه زنان، با وجود پیشتازی در عرصه دینداری فردی، در مناسک جمعی حضوری محدودتر دارند که این امر ناشی از ساختارهای مردانه حاکم بر حوزه عمومی دینی است، نه میزان اعتقادات شخصی آنان. این پارادوکس نشان‌دهنده تأثیر عمیق عوامل اجتماعی و ساختاری بر الگوهای مشارکت دینی است.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref> | |||
==تحولات دینداری زنان؛ اعتقادات دینی== | |||
مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان، و حقانیت دین اسلام می‌شود که به عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌گردد. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهنده سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های 1379ش و 1382ش، حدود 95.6 درصد و 94.8 درصد از مردم به حسابرسي اعمال در روز جزا اعتقاد داشتند که در این میان زنان اندکی بیش از مردان باور قوی‌تری نشان دادند. همچنین در سال 1382ش، 97.7 درصد پاسخ‌دهندگان به زندگی پس از مرگ معتقد بودند. این آمارها حاکی از تداوم عمیق باورهای اساسی دینی در میان ایرانیان است، هرچند زنان در مقایسه با مردان تمایل بیشتری به ابراز این اعتقادات داشته‌اند.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۹-۸۸.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref> | |||
==تحولات دیندازی زنان در جهان== | |||
مطالعات جهانی نشان می‌دهد زنان به‌طور پیوسته سطح دینداری بالاتری نسبت به مردان در سراسر فرهنگ‌ها و ادیان اصلی جهان داشته‌اند، الگویی که ریشه در عوامل چندبعدی از جمله جامعه‌پذیری جنسیتی (مسئولیت بیشتر زنان در انتقال ارزش‌های دینی)، تمایل قوی‌تر به معنویت عاطفی و تجربی، و نقش‌های سنتی آنان در مراقبت روحانی خانواده دارد. با وجود روند عمومی سکولاریزاسیون که منجر به کاهش کلی مشارکت دینی شده، این شکاف جنسیتی همچنان در بیشتر جوامع - از جمله در شاخص‌هایی مانند باورهای دینی، حضور در مراسم مذهبی و عمل به مناسک - تداوم داشته است، هرچند در دو دهه اخیر اشکال جدیدی از معنویت‌گرایی زنانه خارج از نهادهای دینی رسمی نیز ظهور کرده که نشان‌دهنده تحول در بیان دینداری زنان در عین حفظ تمایزهای جنسیتی است.<ref>فورشت و رپستاد، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۵۷۹-۵۷۱.</ref> | |||
==تکالیف عبادی زنان در اسلام== | ==تکالیف عبادی زنان در اسلام== | ||
