دین‌داری زنان: تفاوت میان نسخه‌ها

درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش دینداری فردی و حضور در نماز جماعت و جمعه به‌عنوان معیارهای رفتارهای جمعی دینی در نظر گرفته ‌می‌شوند. سایر رفتارهای دینی مانند قرائت قرآن، شرکت در مراسم مذهبی همانند روضه‌خوانی، دعای کمیل، عزاداری محرم، زیارت اماکن مقدس، نذر و نیاز و غیره نیز زیرمجموعه مناسک و رفتار جمعی دینداری هستند.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۳.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref>  

مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان، و حقانیت دین اسلام می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌گردد. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهنده سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های 1379ش و 1382ش، حدود 95.6 درصد و 94.8 درصد از مردم به حسابرسي اعمال در روز جزا اعتقاد داشتند که در این میان زنان اندکی بیش از مردان باور قوی‌تری نشان دادند. همچنین در سال 1382ش، 97.7 درصد پاسخ‌دهندگان به زندگی پس از مرگ معتقد بودند. این آمارها حاکی از تداوم عمیق باورهای اساسی دینی در میان ایرانیان است، هرچند زنان در مقایسه با مردان تمایل بیشتری به ابراز این اعتقادات داشته‌اند.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۹-۸۸.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref>   

بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهنده ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۸۳ درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱.۵ درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳.۵ درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳.۵ درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱.۵ درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، در حالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. با این‌ وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یک‌نواخت بوده است.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref>  

بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهنده تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۹ درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱.۶ درصد در ۱۳۷۹ش، (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵.۶ درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴.۵ درصد در ۱۳۸۳ش، (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷.۱ درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref>  

قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش، حدود ۴۲.۴ درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش، به ۵۸.۷۱ درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزه دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش، با مشارکت ۷۶.۵ درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸.۶ درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref>  

بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهنده تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۲ش، است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۱ درصد مردم (۸۳ درصد مردان و ۵۷ درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲-۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳.۷ درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷.۵ درصد مردان و ۴۰.۱ درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ش، به ۴۵.۵ درصد و در سال ۱۳۸۲ به ۴۱.۸ درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref>  

بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های 1374 تا 1382ش، نشان‌دهنده تحولات معناداری است. در زمینه مناسک رسمی مانند نماز جمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به طوری که در سال 1379ش، تنها 27.2 درصد مردم به طور منظم در نماز جمعه شرکت می‌کردند (72.8 درصد به ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال 1382ش، به 21.5 درصد کاهش یافت (78.5 درصد مشارکت اندک داشتند). نکته قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از 56.7 درصد در سال 1374ش، به 74.6 درصد در سال 1382ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به 65.1 درصد رسیده، و زیارت اماکن متبرکه از 70 درصد به 76.7 درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از 27.1 درصد به 42.9 درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکته اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آن‌که در حالی‌که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آن‌که زنان، با وجود پیشتازی در عرصه دینداری فردی، در مناسک جمعی حضوری محدودتر دارند که این امر ناشی از ساختارهای مردانه حاکم بر حوزه عمومی دینی است، نه میزان اعتقادات شخصی آنان. این پارادوکس نشان‌دهنده تأثیر عمیق عوامل اجتماعی و ساختاری بر الگوهای مشارکت دینی است.<ref>[[فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸.|https://www.jicr.ir/article_89.html]]</ref>  

زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با توجه و به کارگیری ارزش‌هاي اسلامی شامل اطاعت و همدلی با ولایت، تعهد و ایمان، تأکید بر اجرای عدالت، پیروی از سیره و آموزه‌های ائمه(ع)، ایستادگی، مقاومت و دفاع از اسلام و انقلاب، علم‌آموزی و کمال نفس و انعطاف‌پذیری می‌توانند عامل موفقيت در تحکیم پایه‌هاي دیني و باورهاي اعتقادي و تقویت هویت دیني، ملي و فرهنگ اسلامی باشند.<ref>[[مولایی پارده و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، ۱۴۰۱ش، ص۱.|https://ensani.ir/fa/article/561852/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B1%D9%88%DB%8C%D8%AC-%D9%81%D8%B1%D9%87%D9%86%DA%AF-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D9%88-%D8%AA%D9%82%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D9%88%DB%8C%D8%AA-%D8%AF%DB%8C%D9%86%DB%8C-%D9%88-%D9%85%D9%84%DB%8C-%D9%81%D8%B1%D8%B2%D9%86%D8%AF%D8%A7%D9%86]]</ref>

دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان است. افرادی که به انجام اعمال دینی همانند نماز، مشارکت در مراسم مذهبی و فعالیت‌های دینی پایبندتر هستند، از سرمایه روان‌شناختی بیشتری برخوردارند. این امر منجر به افزایش عزت نفس، منبع کنترل درونی، خودکارآمدی و کاهش خودکم‌بینی می‌گردد. دینداری نه‌تنها با ارائه معنا و هدف در زندگی، به‌عنوان یک فلسفه زندگی سازگارانه عمل می‌کند، بلکه از طریق تقویت روابط اجتماعی و حمایت گروهی، به ارتقای سلامت روانی-هیجانی کمک می‌نماید. همچنین، ارزش‌های مذهبی با ایجاد دیدگاه سازنده نسبت به چالش‌های زندگی، از بروز اختلالات روانی پیشگیری می‌کنند که بر نقش محوری دینداری در تقویت ابعاد مختلف سلامت روان تأکید دارند.<ref>[[میرزائی و همکاران، «بررسی ارتباط بین ابعاد دینداری و سزمایه روانشناختی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تبریز)»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷.|https://www.sid.ir/paper/362874/fa]]</ref>  

زنان نه‌تنها در شاخص‌های دینداری، بلکه در سلامت اجتماعی و رفاه ذهنی نیز وضعیت بهتری نسبت به مردان دارند. این مزیت‌های روانی-اجتماعی با نقش محوری زنان در خانواده و جامعه پیوند خورده و می‌تواند به بهبود کیفیت و ارتقای سطح زندگی ایشان منجر شده و امکان پرورش نسل غنی‌تر آینده را فراهم آورد.<ref>[[مدیری و آزاد ارمکی، «جنسیت و دینداری»، ۱۳۹۲ش، ص۱۲.|https://ensani.ir/fa/article/323491/%D8%AC%D9%86%D8%B3%DB%8C%D8%AA-%D9%88-%D8%AF%DB%8C%D9%86%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C]]</ref>

دینداری زنان دارای دو بُعد مکمل است که هر کدام به شیوه‌ای متفاوت بر نقش مادری تأثیر می‌گذارد. از یک سو، دینداری ذهنی و اعتقادی به‌عنوان یک سرمایه پایدارشناختی، بیشترین تأثیر را بر شکل‌دهی به ابعاد شخصیتی و اجتماعی-فرهنگی مادری دارد و زمینه‌ساز نگرش‌های عمیق و پایدار نسبت به ارزش‌های خانوادگی می‌شود. از سوی دیگر، دینداری عملی و مناسکی که به‌عنوان سرمایه رفتاری عمل می‌کند، ارتباط تنگاتنگی با بُعد زیستی مادری شامل فرزندآوری و فرزندپروری مسئولانه دارد.<ref>[[رستگار خالد، «زنان، دینداری و مادری»، ۱۳۹۵ش، ص۲۶-۲۵.|https://jwdp.ut.ac.ir/article_58659.html]]</ref>  

پایداری بالای دینداری ذهنی فرصت ارزشمندی برای حفظ تداوم فرهنگی و انتقال ارزش‌های مادرانه به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. این ویژگی باعث تقویت پیوندهای بین‌نسلی و تحکیم نهاد خانواده می‌شود.<ref>[[ساروخانی و رفعت‌جاه، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، ۱۳۸۳ش، ص۸۹-۸۷.|https://jwdp.ut.ac.ir/article_13273.html]]</ref> هرچند کاهش فعلی در دینداری عملی می‌تواند چالش‌هایی در تمایل به فرزندآوری ایجاد کند، اما با برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توان از پتانسیل بالای دینداری ذهنی برای ترویج مادری آگاهانه و مسئولانه بهره برد.<ref>ساروخانی و رفعت¬جاه، «باز‌اندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۳.</ref>  

زنان با سطوح بالاتر دینداری، معمولاً گرایش بیشتری به ارزش‌های خانوادگی و سنتی از جمله همسری و مادری نمونه دارند. این نگرش مثبت نه تنها به حفظ ارزش زندگی و پیشگیری از سقط جنین منجر می‌شود، بلکه با تقویت ارزش فرزند، به ارتقای کیفیت فرزندپروری کمک می‌کند.<ref>[[اوجاقلو و مردای، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزند‌آوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۳-۴۲۲.|https://jwica.ut.ac.ir/article_54519.html]]</ref>  

تفاوت‌های بین‌نسلی در دینداری نیز می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای گفت‌وگوی سازنده بین مادران و دختران درباره ارزش‌های خانوادگی مورد توجه قرار گیرد. از این‌رو، دینداری زنان را می‌توان به‌عنوان یک سرمایه غنی شناختی-اجتماعی در نظر گرفت که با تقویت نگرش‌های مثبت به مادری و خانواده، زمینه‌ساز توسعه فردی و اجتماعی خواهد بود.<ref>[[جاراللهی و صدیقی، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، ۱۳۹۲ش، ص ۱۰۴-۱۰۳.|https://qjsd.atu.ac.ir/article_3301.html]]</ref>

استفاده از شبکه‌های اجتماعی اگرچه ممکن است بر برخی جنبه‌های مناسکی دینداری زنان همانند نماز، روزه، قرائت قرآن، شرکت در مجالس زنانه دعا، روضه و سفره نذری و همچنین رفتارهای شرعی همانند حجاب و مشارکت در آیین‌های مذهبی تأثیرگذار باشد، اما این تأثیر به‌صورت یک‌جانبه و صرفاً منفی نیست.<ref>[[شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.|https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText]]</ref>  

بر اساس نظریه مک‌کلور، زنان در مواجهه با فضای مجازی، الگوهای دینداری خود را از طریق دو مکانیسم اصلی، همزمانی (تلفیق عناصر سنتی و مدرن) و کثرت‌گرایی (پذیرش قرائت‌های متنوع) بازتعریف می‌کنند.<ref>Bunt, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, 2018, p.105.</ref> نکته قابل توجه، پایداری قابل ملاحظه باورهای اعتقادی و تجربیات عاطفی دینی در مقایسه با مناسک ظاهری است که نشان‌دهنده مقاومت سرمایه‌های دینی درونی زنان در برابر تغییرات محیطی می‌باشد.<ref>[[شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب¬شناسی تأثیر استفاده از شبکه¬های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.|https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText]]</ref> در این زمینه، راهکارهای متعددی برای تقویت دینداری در عصر دیجیتال همانند تولید محتوای دینی جذاب و متناسب با نیازهای زنان، توسعه شبکه‌های اجتماعی مذهبی ایمن، ارتقای سواد رسانه‌ای، و طراحی برنامه‌های آموزشی ترکیبی (حضوری-مجازی) وجود دارد. فضای مجازی می‌تواند به جای تهدید، به فرصتی برای تعمیق دینداری تبدیل شود، به‌ویژه زمانی که زنان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های شناختی خود، به بازآفرینی هوشمندانه مفاهیم دینی در بسترهای جدید می‌پردازند، بدون آن‌که از اصالت‌های اعتقادی خود فاصله بگیرند.<ref>چیت‌ساز، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، ۱۳۹۸ش، ص۷۳.</ref>