دینداری زنان: تفاوت میان نسخه‌ها
زهرا غلامی (بحث | مشارکت‌ها) اصلاح ارقام |
Wiki-fazel (بحث | مشارکت‌ها) ویرایش و اصلاح متنی |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
<big>''' | <big>'''دینداری زنان'''</big>؛ بازتاب تجربه و کنش دینی زنان در چارچوب نقش‌های جنسیتی. <br>دین به‌عنوان نظامی اعتقادی-عملی، نقش محوری در شکل‌دهی به هویت، رفتار و جایگاه اجتماعی زنان دارد. دینداری زنان در موقعیت جنسیتی بازتاب‌دهندۀ تعامل پویا میان هویت دینی و جنسیتی است که در سه سطح بازتاب ساختارهای قدرت، تجربه زیسته و عاملیت آشکار می‌شود. پیوند دین و جنسیت در حوزه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی نشان می‌دهد دینداری زنان با تقویت سلامت روانی-اجتماعی، تحکیم نقش مادری و ارتقای سرمایه‌های معنوی و شناختی همراه است، هرچند فضای مجازی به‌عنوان عاملی دوگانه، هم چالش‌زا و هم فرصت‌آفرین برای دینداری زنان عمل می‌کند. | ||
==مفهوم‌شناسی== | ==مفهوم‌شناسی== | ||
اندیشمندان حوزه‌های مختلف، از متخصصان علوم دینی و علوم اجتماعی گرفته تا فیلسوفان، با وجود گستردگی مفاهیم مرتبط با | اندیشمندان حوزه‌های مختلف، از متخصصان علوم دینی و علوم اجتماعی گرفته تا فیلسوفان، با وجود گستردگی مفاهیم مرتبط با دین، بر سه عنصر اساسی «اعتقادات و باورداشت‌ها»، «تجربه و احساسات مذهبی» و «اعمال و مناسک دینی» به‌عنوان ارکان اصلی دین تأکید کرده‌اند. در مطالعات اسلامی، ابعاد دین در قالب چارچوب‌های مختلفی دسته‌بندی شده‌اند که از تقسیم‌بندی سه‌گانۀ «اعتقادات»، «احکام» و «اخلاق» تا تقسیم‌بندی پنج‌گانۀ «عقیده»، «ایمان»، «عبادات»، «اخلاق» و «شریعت (فقه)» را در برمی‌گیرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۶۳.</ref> با تأمل در مبانی ادیان و تحلیل آموزه‌های دینی، می‌توان سه بُعد اساسی «معرفتی» (شناختی)، «عاطفی» (احساسی-تجربی) و «رفتاری» (عملی) را به‌عنوان وجوه مشترک نظام‌های دینی شناسایی کرد.<ref>Roof, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, 1979, p.36. </ref> | ||
در علوم‌اجتماعی نیز دﻳﻦداری برحسب ﻣﻴﺰان ﻋﻼﻗﻪ و اﺣﺘﺮام اﻓﺮاد ﺑﻪ دﻳﻦ در چهار بُعد اعتقادی، عاطفی، پیامدی و مناسکی مطالعه می‌شود.<ref>سراج‌زاده، چالش‌های دین و مدرنیته، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۶.</ref> از این منظر دینداری عبارت است از پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات، احکام و مناسک یک دین، به‌نحوی که فرد یا جامعه خود را ملزم به پایبندی، بازاندیشی یا بازسازی این مجموعه در سطوح فردی و اجتماعی بداند. این فرآیند می‌تواند شامل ابعاد شناختی (باورها)، عاطفی (تعهد)، عملی (رفتارهای دینی) و تجربی (ارتباط با امر قدسی) باشد.<ref>حشمت‌يغمايي، دينداري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۰.</ref> | در علوم‌اجتماعی نیز دﻳﻦداری برحسب ﻣﻴﺰان ﻋﻼﻗﻪ و اﺣﺘﺮام اﻓﺮاد ﺑﻪ دﻳﻦ در چهار بُعد اعتقادی، عاطفی، پیامدی و مناسکی مطالعه می‌شود.<ref>سراج‌زاده، چالش‌های دین و مدرنیته، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۶.</ref> از این منظر دینداری عبارت است از پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات، احکام و مناسک یک دین، به‌نحوی که فرد یا جامعه خود را ملزم به پایبندی، بازاندیشی یا بازسازی این مجموعه در سطوح فردی و اجتماعی بداند. این فرآیند می‌تواند شامل ابعاد شناختی (باورها)، عاطفی (تعهد)، عملی (رفتارهای دینی) و تجربی (ارتباط با امر قدسی) باشد.<ref>حشمت‌يغمايي، دينداري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۰.</ref> | ||
==منشأ دین== | ==منشأ دین== | ||
در منظومۀ فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در ارادۀ الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران | در منظومۀ فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در ارادۀ الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران تداوم یافته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.</ref> | ||
== | |||
مطالعات جهانی نشان می‌دهد زنان به‌طور پیوسته سطح | این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است: | ||
== | |||
درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش | * '''غایت‌مندی آفرینش''': خداوند، انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است. | ||
* '''رابطۀ دینداری و تکامل''': سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دینداری است. | |||
* '''لطف الهی''': به موجب قاعدۀ لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق وحی برای بندگانش آشکار ساخته است. | |||
این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.<ref>جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.</ref> هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به‌سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی است. بنابراین منشأ پیدایش دین در اسلام، فطرت و اقتضای فطری آدمی است.<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۶-۴۷.</ref> | |||
==دینداری زنان در جهان== | |||
مطالعات جهانی نشان می‌دهد زنان به‌طور پیوسته سطح دینداری بالاتری نسبت به مردان در سراسر فرهنگ‌ها و ادیان اصلی جهان داشته‌اند، الگویی که ریشه در عوامل چندبعدی از جمله جامعه‌پذیری جنسیتی (مسئولیت بیشتر زنان در انتقال ارزش‌های دینی)، تمایل قوی‌تر به معنویت عاطفی و تجربی و نقش‌های سنتی آنان در مراقبت روحانی خانواده دارد. با وجود روند عمومی سکولاریزاسیون که منجر به کاهش کلی مشارکت دینی شده، این شکاف جنسیتی همچنان در بیشتر جوامع ازجمله در شاخص‌هایی مانند باورهای دینی، حضور در مراسم مذهبی و عمل به مناسک، تداوم داشته است؛ هرچند در دو دهۀ اخیر اَشکال جدیدی از معنویت‌گرایی زنانه خارج از نهادهای دینی رسمی نیز ظهور کرده که نشان‌دهندۀ تحول در بیان دینداری زنان در عین حفظ تمایزهای جنسیتی است.<ref>فورشت و رپستاد، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۵۷۱-۵۷۹.</ref> | |||
==دینداری زنان در ایران== | |||
درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش دینداری فردی و حضور در نماز جماعت و جمعه به‌عنوان معیارهای رفتارهای جمعی دینی در نظر گرفته می‌شوند. سایر رفتارهای دینی مانند قرائت قرآن، شرکت در مراسم مذهبی همانند روضه‌خوانی، دعای کمیل، عزاداری محرم، زیارت اماکن مقدس و نذر و نیاز نیز زیرمجموعۀ مناسک و رفتار جمعی دینداری هستند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۳.]</ref> | |||
===باورها=== | ===باورها=== | ||
مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان و حقانیت دین اسلام می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌شود. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهندۀ سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های 1379ش و 1382ش، حدود 95.6درصد و 94.8درصد از مردم به | مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان و حقانیت دین اسلام می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌شود. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهندۀ سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های 1379ش و 1382ش، حدود 95.6درصد و 94.8درصد از مردم به حسابرسی اعمال در روز جزا اعتقاد داشتند که در این میان زنان اندکی بیش از مردان باور قوی‌تری نشان دادند. همچنین در سال 1382ش، 97.7درصد پاسخ‌دهندگان به زندگی پس از مرگ، معتقد بودند. این آمارها حاکی از تداوم عمیق باورهای اساسی دینی در میان ایرانیان است، هرچند زنان در مقایسه با مردان تمایل بیشتری به ابراز این اعتقادات داشته‌اند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸-۸۹.]</ref> | ||
===مناسک فردی=== | ===مناسک فردی=== | ||
بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندۀ ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۸۳درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱.۵درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳.۵درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳.۵درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱.۵درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، در حالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. با این وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یکنواخت بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.]</ref> | بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندۀ ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۸۳درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱.۵درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳.۵درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳.۵درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱.۵درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، در حالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. با این وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یکنواخت بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.]</ref> | ||
| خط ۱۸: | خط ۲۶: | ||
بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندۀ تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۹درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱.۶درصد در ۱۳۷۹ش، (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵.۶درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴.۵درصد در ۱۳۸۳ش، (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷.۱درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.]</ref> | بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندۀ تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۹درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱.۶درصد در ۱۳۷۹ش، (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵.۶درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴.۵درصد در ۱۳۸۳ش، (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷.۱درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.]</ref> | ||
قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش، حدود ۴۲.۴درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش، به ۵۸.۷۱درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزۀ دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش، با مشارکت ۷۶.۵درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸.۶درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.]</ref> | قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، اما به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش، حدود ۴۲.۴درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش، به ۵۸.۷۱درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزۀ دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش، با مشارکت ۷۶.۵درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸.۶درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.]</ref> | ||
===مناسک جمعی=== | ===مناسک جمعی=== | ||
بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهندۀ تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۲ش است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۱درصد مردم (۸۳درصد مردان و ۵۷درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲-۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳.۷درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷.۵درصد مردان و ۴۰.۱درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ش، به ۴۵.۵درصد و در سال ۱۳۸۲ش به ۴۱.۸درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.]</ref> | بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهندۀ تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۲ش است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۱درصد مردم (۸۳درصد مردان و ۵۷درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲-۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳.۷درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷.۵درصد مردان و ۴۰.۱درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ش، به ۴۵.۵درصد و در سال ۱۳۸۲ش به ۴۱.۸درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.]</ref> | ||
بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های 1374ش تا 1382ش، نشان‌دهندۀ تحولات معناداری است. در زمینۀ مناسک رسمی مانند نمازجمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به‌طوری که در سال 1379ش، تنها 27.2درصد مردم به‌طور منظم در نمازجمعه شرکت می‌کردند (72.8درصد به‌ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال 1382ش، به 21.5درصد کاهش یافت (78.5درصد مشارکت اندک داشتند). نکتۀ قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از 56.7درصد در سال 1374ش، به 74.6درصد در سال 1382ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به 65.1درصد رسیده و زیارت اماکن متبرکه از 70درصد به 76.7درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از 27.1درصد به 42.9درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکتۀ اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آن‌که در حالی‌که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آن‌که زنان، با وجود پیشتازی در عرصۀ | بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های 1374ش تا 1382ش، نشان‌دهندۀ تحولات معناداری است. در زمینۀ مناسک رسمی مانند نمازجمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به‌طوری که در سال 1379ش، تنها 27.2درصد مردم به‌طور منظم در نمازجمعه شرکت می‌کردند (72.8درصد به‌ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال 1382ش، به 21.5درصد کاهش یافت (78.5درصد مشارکت اندک داشتند). نکتۀ قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از 56.7درصد در سال 1374ش، به 74.6درصد در سال 1382ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به 65.1درصد رسیده و زیارت اماکن متبرکه از 70درصد به 76.7درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از 27.1درصد به 42.9درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکتۀ اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آن‌که در حالی‌که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آن‌که زنان، با وجود پیشتازی در عرصۀ دینداری فردی، در مناسک جمعی حضوری محدودتر دارند که این امر ناشی از ساختارهای مردانۀ حاکم بر حوزۀ عمومی دینی است، نه میزان اعتقادات شخصی آنان. این پارادوکس نشان‌دهندۀ تأثیر عمیق عوامل اجتماعی و ساختاری بر الگوهای مشارکت دینی است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸.]</ref> | ||
== | ==دینداری زنان از دیدگاه فقه== | ||
از منظر رویکرد فقهی انجام فرایض دینی و عبادی از امور حق‌الله و معنوی | از منظر رویکرد فقهی انجام فرایض دینی و عبادی از امور حق‌الله و معنوی شمرده می‌شود. زنان بعد از ازدواج موظف هستند فرائض فردی همانند نماز، روزه، حج، خمس و زکات را بدون کم‌وکاست مثل زمان تجرد انجام دهند.<ref>حلی، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴.</ref> در هنگام تزاحم (دو یا چند حکم یا تکلیف شرعی یا اخلاقی بر عهدۀ یک مکلف) فقها دربارۀ تکالیف زنان در ادای فرائض واجب و مستحب تفکیک قائل شده‌اند. زنان در عبادت‌های واجب به اذن شوهر نیاز ندارند و انجام عبادات را باید بر رعایت حق شوهر مقدم بدانند، اما در عبادت‌های مستحب، زنان باید حق شوهر را رعایت کند و اذن وی را داشته باشند.<ref>خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۲۱ق، ص۷۴۵.</ref> در رویکرد حقوقی، بر اساس مادۀ ۱۱۰۸ قانون مدنی، محدودیت‌های ناشی از عبادات و فرائض واجب برای زنان، نشوز حساب نشده و موجب اسقاط حق نفقه نمی‌شود.<ref>محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۹۴.</ref> | ||
==پیامدهای | ==پیامدهای دینداری زنان== | ||
===تحکیم باورهای دینی=== | ===تحکیم باورهای دینی=== | ||
تفاوت جنسیتی به نفع زنان در ارزش‌های دینی، فکر کردن دربارۀ معنای زندگی، انجام مناسک دینی فردی، اعتقادات دینی، پیامدهای دینی، نیایش با خدا خارج از فرائض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش‌بخش بودن دین از مردان بالاتر است. یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Hussain, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain, 2008, p.177-179.</ref> | تفاوت جنسیتی به نفع زنان در ارزش‌های دینی، فکر کردن دربارۀ معنای زندگی، انجام مناسک دینی فردی، اعتقادات دینی، پیامدهای دینی، نیایش با خدا خارج از فرائض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش‌بخش بودن دین از مردان بالاتر است. یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Hussain, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain, 2008, p.177-179.</ref> | ||
زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با | زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با تکیه بر ارزش‌های اسلامی شامل اطاعت و همدلی با ولایت، تعهد و ایمان، تأکید بر اجرای عدالت، پیروی از سیره و آموزه‌های ائمه، ایستادگی، مقاومت و دفاع از اسلام و انقلاب، علم‌آموزی و کمال نفس و انعطاف‌پذیری می‌توانند عامل موفقیت در تحکیم پایه‌های دینی و باورهای اعتقادی و تقویت هویت دینی، ملی و فرهنگ اسلامی باشند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/561852/ مولایی پارده و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، ۱۴۰۱ش، ص۱.]</ref> | ||
===سلامت روانی و اجتماعی=== | ===سلامت روانی و اجتماعی=== | ||
دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان | در فرهنگ دین‌داران، دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان شمرده می‌شود. افرادی که به انجام اعمال دینی همانند نماز، مشارکت در مراسم مذهبی و فعالیت‌های دینی پایبندتر هستند، از سرمایۀ روانشناختی بیشتری برخوردارند. این امر منجر به افزایش عزت نفس، منبع کنترل درونی، خودکارآمدی و کاهش خودکم‌بینی می‌شود. دینداری نه‌تنها با ارائۀ معنا و هدف در زندگی، به‌عنوان یک فلسفۀ زندگی سازگارانه عمل می‌کند، بلکه از طریق تقویت روابط اجتماعی و حمایت گروهی، به ارتقای سلامت روانی-هیجانی کمک می‌کند. همچنین، ارزش‌های مذهبی با ایجاد دیدگاه سازنده نسبت به چالش‌های زندگی، از بروز اختلالات روانی پیشگیری می‌کنند که بر نقش محوری دینداری در تقویت ابعاد مختلف سلامت روان تأکید دارند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/538224/ میرزائی و همکاران، «بررسی ارتباط بین ابعاد دینداری و سزمایه روانشناختی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تبریز)»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷.]</ref> | ||
زنان نه‌تنها در شاخص‌های | زنان نه‌تنها در شاخص‌های دینداری، بلکه در سلامت اجتماعی و رفاه ذهنی نیز وضعیت بهتری نسبت به مردان دارند. این مزیت‌های روانی-اجتماعی با نقش محوری زنان در خانواده و جامعه پیوند خورده و می‌تواند به بهبود کیفیت و ارتقای سطح زندگی ایشان منجر شده و امکان پرورش نسل غنی‌تر آینده را فراهم آورد.<ref>[https://jas.ui.ac.ir/article_18312.html مدیری و آزاد ارمکی، «جنسیت و دینداری»، ۱۳۹۲ش، ص۱۲.]</ref> | ||
===تقویت نقش مادری=== | ===تقویت نقش مادری=== | ||
دینداری زنان دارای دو بُعد مکمل است که هر کدام به شیوه‌ای متفاوت بر نقش مادری تأثیر می‌گذارد. از یک سو، دینداری ذهنی و اعتقادی به‌عنوان یک سرمایۀ پایدار شناختی، بیشترین تأثیر را بر شکل‌دهی به ابعاد شخصیتی و اجتماعی-فرهنگی مادری دارد و زمینه‌ساز نگرش‌های عمیق و پایدار به ارزش‌های خانوادگی می‌شود. از سوی دیگر، دینداری عملی و مناسکی که به‌عنوان سرمایۀ رفتاری عمل می‌کند، ارتباط تنگاتنگی با بُعد زیستی مادری شامل فرزندآوری و فرزندپروری مسئولانه دارد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_58659.html رستگار خالد، «زنان، دینداری و مادری»، ۱۳۹۵ش، ص۲۵-۲۶.]</ref> | |||
پایداری بالای دینداری ذهنی، فرصت ارزشمندی برای حفظ تداوم فرهنگی و انتقال ارزش‌های مادرانه به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. این ویژگی موجب تقویت پیوندهای بین‌نسلی و تحکیم نهاد خانواده می‌شود.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_13273.html ساروخانی و رفعت‌جاه، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، ۱۳۸۳ش، ص۸۷-۸۹.]</ref> هرچند کاهش فعلی در دینداری عملی می‌تواند چالش‌هایی در تمایل به فرزندآوری ایجاد کند، اما با برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توان از پتانسیل بالای دینداری ذهنی برای ترویج مادری آگاهانه و مسئولانه بهره برد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_13273.html ساروخانی و رفعت‌جاه، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۳.]</ref> | |||
زنان با سطوح بالاتر دینداری، معمولاً گرایش بیشتری به ارزش‌های خانوادگی و سنتی از جمله همسری و مادری نمونه دارند. این نگرش مثبت نه‌تنها به حفظ ارزش زندگی و پیشگیری از سقط جنین منجر می‌شود، بلکه با تقویت ارزش فرزند، به ارتقای کیفیت فرزندپروری کمک می‌کند.<ref>[https://jwica.ut.ac.ir/article_54519.html اوجاقلو و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزندآوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۲-۴۲۳.]</ref> | |||
تفاوت‌های بین‌نسلی در دینداری نیز فرصتی برای گفت‌وگوی سازنده بین مادران و دختران دربارۀ ارزش‌های خانوادگی است و دینداری زنان یک سرمایۀ غنی شناختی-اجتماعی شمرده می‌شود که با تقویت نگرش‌های مثبت به مادری و خانواده، زمینه‌ساز توسعه فردی و اجتماعی خواهد بود.<ref>[https://qjsd.atu.ac.ir/article_3301.html جاراللهی و صدیقی، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۳-۱۰۴.]</ref> | |||
==دینداری زنان و فضای مجازی== | |||
استفاده از شبکه‌های اجتماعی اگرچه ممکن است بر برخی جنبه‌های مناسکی دینداری زنان همانند نماز، روزه، قرائت قرآن، شرکت در مجالس زنانۀ دعا، روضه و سفرۀ نذری و همچنین رفتارهای شرعی همانند حجاب و مشارکت در آیین‌های مذهبی تأثیرگذار باشد، اما این تأثیر به‌صورت یکجانبه و صرفاً منفی نیست.<ref>[https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.]</ref> | |||
بر اساس نظریه مک‌کلور، زنان در مواجهه با فضای مجازی، الگوهای دینداری خود را از طریق دو مکانیسم اصلی، همزمانی (تلفیق عناصر سنتی و مدرن) و کثرت‌گرایی (پذیرش قرائت‌های متنوع) بازتعریف می‌کنند.<ref>Bunt, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, 2018, p.105.</ref> پایداری قابل ملاحظۀ باورهای اعتقادی و تجربیات عاطفی دینی در مقایسه با مناسک ظاهری، نشان‌دهندۀ مقاومت سرمایه‌های دینی درونی زنان در برابر تغییرات محیطی است.<ref>[https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.]</ref> | |||
راهکارهای متعددی برای تقویت دینداری در عصر دیجیتال همانند تولید محتوای دینی جذاب و متناسب با نیازهای زنان، توسعۀ شبکه‌های اجتماعی مذهبی ایمن، ارتقای سواد رسانه‌ای و طراحی برنامه‌های آموزشی ترکیبی (حضوری-مجازی) وجود دارد و فضای مجازی می‌تواند به‌جای تهدید، به فرصتی برای تعمیق دینداری تبدیل شود، به‌ویژه زمانی که زنان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های شناختی خود، به بازآفرینی هوشمندانۀ مفاهیم دینی در بسترهای جدید می‌پردازند، بدون آن‌که از اصالت‌های اعتقادی خود فاصله بگیرند.<ref>چیت‌ساز، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، ۱۳۹۸ش، ص۷۳.</ref> | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۵۶: | خط ۶۶: | ||
*توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی دینی، تهران، سخن، ۱۳۸۰ش. | *توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی دینی، تهران، سخن، ۱۳۸۰ش. | ||
*جاراللهی، عذرا و صدیقی، مینو، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، برنامه‌ریزی و رفاه و توسعه اجتماعی، دوره ۴، شماره ۱۴، ۱۳۹۲ش. | *جاراللهی، عذرا و صدیقی، مینو، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، برنامه‌ریزی و رفاه و توسعه اجتماعی، دوره ۴، شماره ۱۴، ۱۳۹۲ش. | ||
*چیت‌ساز، محمدجواد، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر | *چیت‌ساز، محمدجواد، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۸ش. | ||
*جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، اسراء، ۱۳۸۴ش. | *جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، اسراء، ۱۳۸۴ش. | ||
* | *حشمت‌یغمایی، محمدتقی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، پایان‌نامه كارشناسی‌ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم اجتماعی، ۱۳۸۰ش. | ||
*حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق. | *حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق. | ||
*خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق. | *خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق. | ||
*رستگار خالد، امیر، «زنان، | *رستگار خالد، امیر، «زنان، دینداری و مادری»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۴، شماره ۱، ۱۳۹۵ش. | ||
*ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱، شماره ۱، ۱۳۸۳ش. | *ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱، شماره ۱، ۱۳۸۳ش. | ||
*ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره ۲۵، شماره ۴، ۱۳۸۶ش. | *ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره ۲۵، شماره ۴، ۱۳۸۶ش. | ||
*ﺳﺮاج‌زاده، ﺣﺴین، چاﻟﺶﻫﺎی دﻳﻦ و ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ، ﺗﻬﺮان، طرح نو، ۱۳۸۴ش. | *ﺳﺮاج‌زاده، ﺣﺴین، چاﻟﺶﻫﺎی دﻳﻦ و ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ، ﺗﻬﺮان، طرح نو، ۱۳۸۴ش. | ||
*شاوردی، تهمینه و صحراگرد منفرد، ریحانه سادت، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر | *شاوردی، تهمینه و صحراگرد منفرد، ریحانه سادت، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، شماره ۴، ۱۴۰۱ش. | ||
* | *طباطبایی، سیّد محمدحسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۳ق. | ||
*فرجی، مهدی و کاظمی، عباس، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره ۲، شماره ۲، ۱۳۸۸ش. | *فرجی، مهدی و کاظمی، عباس، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره ۲، شماره ۲، ۱۳۸۸ش. | ||
*فورشت، اینگر و رپستاد، پل، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ترجمه مجید جعفریان، قم، ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴ش. | *فورشت، اینگر و رپستاد، پل، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ترجمه مجید جعفریان، قم، ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴ش. | ||
*مدیری، فاطمه و آزاد ارمکی، تقی، «جنسیت و | *مدیری، فاطمه و آزاد ارمکی، تقی، «جنسیت و دینداری»، جامعه‌شناسی کاربردی، دوره ۲۴، شماره ۳، ۱۳۹۲ش. | ||
*محقق داماد، مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانوادخ نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۹۳ش. | *محقق داماد، مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانوادخ نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۹۳ش. | ||
*مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (خداشناسی)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش. | *مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (خداشناسی)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش. | ||
نسخهٔ ۷ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۰۸:۴۸
دینداری زنان؛ بازتاب تجربه و کنش دینی زنان در چارچوب نقش‌های جنسیتی.
دین به‌عنوان نظامی اعتقادی-عملی، نقش محوری در شکل‌دهی به هویت، رفتار و جایگاه اجتماعی زنان دارد. دینداری زنان در موقعیت جنسیتی بازتاب‌دهندۀ تعامل پویا میان هویت دینی و جنسیتی است که در سه سطح بازتاب ساختارهای قدرت، تجربه زیسته و عاملیت آشکار می‌شود. پیوند دین و جنسیت در حوزه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی نشان می‌دهد دینداری زنان با تقویت سلامت روانی-اجتماعی، تحکیم نقش مادری و ارتقای سرمایه‌های معنوی و شناختی همراه است، هرچند فضای مجازی به‌عنوان عاملی دوگانه، هم چالش‌زا و هم فرصت‌آفرین برای دینداری زنان عمل می‌کند.
مفهوم‌شناسی
اندیشمندان حوزه‌های مختلف، از متخصصان علوم دینی و علوم اجتماعی گرفته تا فیلسوفان، با وجود گستردگی مفاهیم مرتبط با دین، بر سه عنصر اساسی «اعتقادات و باورداشت‌ها»، «تجربه و احساسات مذهبی» و «اعمال و مناسک دینی» به‌عنوان ارکان اصلی دین تأکید کرده‌اند. در مطالعات اسلامی، ابعاد دین در قالب چارچوب‌های مختلفی دسته‌بندی شده‌اند که از تقسیم‌بندی سه‌گانۀ «اعتقادات»، «احکام» و «اخلاق» تا تقسیم‌بندی پنج‌گانۀ «عقیده»، «ایمان»، «عبادات»، «اخلاق» و «شریعت (فقه)» را در برمی‌گیرد.[۱] با تأمل در مبانی ادیان و تحلیل آموزه‌های دینی، می‌توان سه بُعد اساسی «معرفتی» (شناختی)، «عاطفی» (احساسی-تجربی) و «رفتاری» (عملی) را به‌عنوان وجوه مشترک نظام‌های دینی شناسایی کرد.[۲]
در علوم‌اجتماعی نیز دﻳﻦداری برحسب ﻣﻴﺰان ﻋﻼﻗﻪ و اﺣﺘﺮام اﻓﺮاد ﺑﻪ دﻳﻦ در چهار بُعد اعتقادی، عاطفی، پیامدی و مناسکی مطالعه می‌شود.[۳] از این منظر دینداری عبارت است از پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات، احکام و مناسک یک دین، به‌نحوی که فرد یا جامعه خود را ملزم به پایبندی، بازاندیشی یا بازسازی این مجموعه در سطوح فردی و اجتماعی بداند. این فرآیند می‌تواند شامل ابعاد شناختی (باورها)، عاطفی (تعهد)، عملی (رفتارهای دینی) و تجربی (ارتباط با امر قدسی) باشد.[۴]
منشأ دین
در منظومۀ فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در ارادۀ الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران تداوم یافته است.[۵]
این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است:
- غایت‌مندی آفرینش: خداوند، انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است.
- رابطۀ دینداری و تکامل: سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دینداری است.
- لطف الهی: به موجب قاعدۀ لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق وحی برای بندگانش آشکار ساخته است.
این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.[۶] هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به‌سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی است. بنابراین منشأ پیدایش دین در اسلام، فطرت و اقتضای فطری آدمی است.[۷]
دینداری زنان در جهان
مطالعات جهانی نشان می‌دهد زنان به‌طور پیوسته سطح دینداری بالاتری نسبت به مردان در سراسر فرهنگ‌ها و ادیان اصلی جهان داشته‌اند، الگویی که ریشه در عوامل چندبعدی از جمله جامعه‌پذیری جنسیتی (مسئولیت بیشتر زنان در انتقال ارزش‌های دینی)، تمایل قوی‌تر به معنویت عاطفی و تجربی و نقش‌های سنتی آنان در مراقبت روحانی خانواده دارد. با وجود روند عمومی سکولاریزاسیون که منجر به کاهش کلی مشارکت دینی شده، این شکاف جنسیتی همچنان در بیشتر جوامع ازجمله در شاخص‌هایی مانند باورهای دینی، حضور در مراسم مذهبی و عمل به مناسک، تداوم داشته است؛ هرچند در دو دهۀ اخیر اَشکال جدیدی از معنویت‌گرایی زنانه خارج از نهادهای دینی رسمی نیز ظهور کرده که نشان‌دهندۀ تحول در بیان دینداری زنان در عین حفظ تمایزهای جنسیتی است.[۸]
دینداری زنان در ایران
درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش دینداری فردی و حضور در نماز جماعت و جمعه به‌عنوان معیارهای رفتارهای جمعی دینی در نظر گرفته می‌شوند. سایر رفتارهای دینی مانند قرائت قرآن، شرکت در مراسم مذهبی همانند روضه‌خوانی، دعای کمیل، عزاداری محرم، زیارت اماکن مقدس و نذر و نیاز نیز زیرمجموعۀ مناسک و رفتار جمعی دینداری هستند.[۹]
باورها
مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان و حقانیت دین اسلام می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌شود. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهندۀ سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های 1379ش و 1382ش، حدود 95.6درصد و 94.8درصد از مردم به حسابرسی اعمال در روز جزا اعتقاد داشتند که در این میان زنان اندکی بیش از مردان باور قوی‌تری نشان دادند. همچنین در سال 1382ش، 97.7درصد پاسخ‌دهندگان به زندگی پس از مرگ، معتقد بودند. این آمارها حاکی از تداوم عمیق باورهای اساسی دینی در میان ایرانیان است، هرچند زنان در مقایسه با مردان تمایل بیشتری به ابراز این اعتقادات داشته‌اند.[۱۰]
مناسک فردی
بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندۀ ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۸۳درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱.۵درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳.۵درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳.۵درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱.۵درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، در حالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. با این وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یکنواخت بوده است.[۱۱]
بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهندۀ تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۹درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱.۶درصد در ۱۳۷۹ش، (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵.۶درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴.۵درصد در ۱۳۸۳ش، (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷.۱درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.[۱۲]
قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، اما به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش، حدود ۴۲.۴درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش، به ۵۸.۷۱درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزۀ دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش، با مشارکت ۷۶.۵درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸.۶درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.[۱۳]
مناسک جمعی
بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهندۀ تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ش تا ۱۳۸۲ش است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۱درصد مردم (۸۳درصد مردان و ۵۷درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲-۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳.۷درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷.۵درصد مردان و ۴۰.۱درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ش، به ۴۵.۵درصد و در سال ۱۳۸۲ش به ۴۱.۸درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.[۱۴]
بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های 1374ش تا 1382ش، نشان‌دهندۀ تحولات معناداری است. در زمینۀ مناسک رسمی مانند نمازجمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به‌طوری که در سال 1379ش، تنها 27.2درصد مردم به‌طور منظم در نمازجمعه شرکت می‌کردند (72.8درصد به‌ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال 1382ش، به 21.5درصد کاهش یافت (78.5درصد مشارکت اندک داشتند). نکتۀ قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از 56.7درصد در سال 1374ش، به 74.6درصد در سال 1382ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به 65.1درصد رسیده و زیارت اماکن متبرکه از 70درصد به 76.7درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از 27.1درصد به 42.9درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکتۀ اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آن‌که در حالی‌که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آن‌که زنان، با وجود پیشتازی در عرصۀ دینداری فردی، در مناسک جمعی حضوری محدودتر دارند که این امر ناشی از ساختارهای مردانۀ حاکم بر حوزۀ عمومی دینی است، نه میزان اعتقادات شخصی آنان. این پارادوکس نشان‌دهندۀ تأثیر عمیق عوامل اجتماعی و ساختاری بر الگوهای مشارکت دینی است.[۱۵]
دینداری زنان از دیدگاه فقه
از منظر رویکرد فقهی انجام فرایض دینی و عبادی از امور حق‌الله و معنوی شمرده می‌شود. زنان بعد از ازدواج موظف هستند فرائض فردی همانند نماز، روزه، حج، خمس و زکات را بدون کم‌وکاست مثل زمان تجرد انجام دهند.[۱۶] در هنگام تزاحم (دو یا چند حکم یا تکلیف شرعی یا اخلاقی بر عهدۀ یک مکلف) فقها دربارۀ تکالیف زنان در ادای فرائض واجب و مستحب تفکیک قائل شده‌اند. زنان در عبادت‌های واجب به اذن شوهر نیاز ندارند و انجام عبادات را باید بر رعایت حق شوهر مقدم بدانند، اما در عبادت‌های مستحب، زنان باید حق شوهر را رعایت کند و اذن وی را داشته باشند.[۱۷] در رویکرد حقوقی، بر اساس مادۀ ۱۱۰۸ قانون مدنی، محدودیت‌های ناشی از عبادات و فرائض واجب برای زنان، نشوز حساب نشده و موجب اسقاط حق نفقه نمی‌شود.[۱۸]
پیامدهای دینداری زنان
تحکیم باورهای دینی
تفاوت جنسیتی به نفع زنان در ارزش‌های دینی، فکر کردن دربارۀ معنای زندگی، انجام مناسک دینی فردی، اعتقادات دینی، پیامدهای دینی، نیایش با خدا خارج از فرائض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش‌بخش بودن دین از مردان بالاتر است. یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.[۱۹]
زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با تکیه بر ارزش‌های اسلامی شامل اطاعت و همدلی با ولایت، تعهد و ایمان، تأکید بر اجرای عدالت، پیروی از سیره و آموزه‌های ائمه، ایستادگی، مقاومت و دفاع از اسلام و انقلاب، علم‌آموزی و کمال نفس و انعطاف‌پذیری می‌توانند عامل موفقیت در تحکیم پایه‌های دینی و باورهای اعتقادی و تقویت هویت دینی، ملی و فرهنگ اسلامی باشند.[۲۰]
سلامت روانی و اجتماعی
در فرهنگ دین‌داران، دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان شمرده می‌شود. افرادی که به انجام اعمال دینی همانند نماز، مشارکت در مراسم مذهبی و فعالیت‌های دینی پایبندتر هستند، از سرمایۀ روانشناختی بیشتری برخوردارند. این امر منجر به افزایش عزت نفس، منبع کنترل درونی، خودکارآمدی و کاهش خودکم‌بینی می‌شود. دینداری نه‌تنها با ارائۀ معنا و هدف در زندگی، به‌عنوان یک فلسفۀ زندگی سازگارانه عمل می‌کند، بلکه از طریق تقویت روابط اجتماعی و حمایت گروهی، به ارتقای سلامت روانی-هیجانی کمک می‌کند. همچنین، ارزش‌های مذهبی با ایجاد دیدگاه سازنده نسبت به چالش‌های زندگی، از بروز اختلالات روانی پیشگیری می‌کنند که بر نقش محوری دینداری در تقویت ابعاد مختلف سلامت روان تأکید دارند.[۲۱]
زنان نه‌تنها در شاخص‌های دینداری، بلکه در سلامت اجتماعی و رفاه ذهنی نیز وضعیت بهتری نسبت به مردان دارند. این مزیت‌های روانی-اجتماعی با نقش محوری زنان در خانواده و جامعه پیوند خورده و می‌تواند به بهبود کیفیت و ارتقای سطح زندگی ایشان منجر شده و امکان پرورش نسل غنی‌تر آینده را فراهم آورد.[۲۲]
تقویت نقش مادری
دینداری زنان دارای دو بُعد مکمل است که هر کدام به شیوه‌ای متفاوت بر نقش مادری تأثیر می‌گذارد. از یک سو، دینداری ذهنی و اعتقادی به‌عنوان یک سرمایۀ پایدار شناختی، بیشترین تأثیر را بر شکل‌دهی به ابعاد شخصیتی و اجتماعی-فرهنگی مادری دارد و زمینه‌ساز نگرش‌های عمیق و پایدار به ارزش‌های خانوادگی می‌شود. از سوی دیگر، دینداری عملی و مناسکی که به‌عنوان سرمایۀ رفتاری عمل می‌کند، ارتباط تنگاتنگی با بُعد زیستی مادری شامل فرزندآوری و فرزندپروری مسئولانه دارد.[۲۳]
پایداری بالای دینداری ذهنی، فرصت ارزشمندی برای حفظ تداوم فرهنگی و انتقال ارزش‌های مادرانه به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. این ویژگی موجب تقویت پیوندهای بین‌نسلی و تحکیم نهاد خانواده می‌شود.[۲۴] هرچند کاهش فعلی در دینداری عملی می‌تواند چالش‌هایی در تمایل به فرزندآوری ایجاد کند، اما با برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توان از پتانسیل بالای دینداری ذهنی برای ترویج مادری آگاهانه و مسئولانه بهره برد.[۲۵]
زنان با سطوح بالاتر دینداری، معمولاً گرایش بیشتری به ارزش‌های خانوادگی و سنتی از جمله همسری و مادری نمونه دارند. این نگرش مثبت نه‌تنها به حفظ ارزش زندگی و پیشگیری از سقط جنین منجر می‌شود، بلکه با تقویت ارزش فرزند، به ارتقای کیفیت فرزندپروری کمک می‌کند.[۲۶]
تفاوت‌های بین‌نسلی در دینداری نیز فرصتی برای گفت‌وگوی سازنده بین مادران و دختران دربارۀ ارزش‌های خانوادگی است و دینداری زنان یک سرمایۀ غنی شناختی-اجتماعی شمرده می‌شود که با تقویت نگرش‌های مثبت به مادری و خانواده، زمینه‌ساز توسعه فردی و اجتماعی خواهد بود.[۲۷]
دینداری زنان و فضای مجازی
استفاده از شبکه‌های اجتماعی اگرچه ممکن است بر برخی جنبه‌های مناسکی دینداری زنان همانند نماز، روزه، قرائت قرآن، شرکت در مجالس زنانۀ دعا، روضه و سفرۀ نذری و همچنین رفتارهای شرعی همانند حجاب و مشارکت در آیین‌های مذهبی تأثیرگذار باشد، اما این تأثیر به‌صورت یکجانبه و صرفاً منفی نیست.[۲۸]
بر اساس نظریه مک‌کلور، زنان در مواجهه با فضای مجازی، الگوهای دینداری خود را از طریق دو مکانیسم اصلی، همزمانی (تلفیق عناصر سنتی و مدرن) و کثرت‌گرایی (پذیرش قرائت‌های متنوع) بازتعریف می‌کنند.[۲۹] پایداری قابل ملاحظۀ باورهای اعتقادی و تجربیات عاطفی دینی در مقایسه با مناسک ظاهری، نشان‌دهندۀ مقاومت سرمایه‌های دینی درونی زنان در برابر تغییرات محیطی است.[۳۰]
راهکارهای متعددی برای تقویت دینداری در عصر دیجیتال همانند تولید محتوای دینی جذاب و متناسب با نیازهای زنان، توسعۀ شبکه‌های اجتماعی مذهبی ایمن، ارتقای سواد رسانه‌ای و طراحی برنامه‌های آموزشی ترکیبی (حضوری-مجازی) وجود دارد و فضای مجازی می‌تواند به‌جای تهدید، به فرصتی برای تعمیق دینداری تبدیل شود، به‌ویژه زمانی که زنان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های شناختی خود، به بازآفرینی هوشمندانۀ مفاهیم دینی در بسترهای جدید می‌پردازند، بدون آن‌که از اصالت‌های اعتقادی خود فاصله بگیرند.[۳۱]
پانویس
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۶۳.
- ↑ Roof, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, 1979, p.36.
- ↑ سراج‌زاده، چالش‌های دین و مدرنیته، ۱۳۸۴ش، ص۱۶۶.
- ↑ حشمت‌يغمايي، دينداري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۰.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.
- ↑ جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.
- ↑ مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۶-۴۷.
- ↑ فورشت و رپستاد، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۵۷۱-۵۷۹.
- ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۳.
- ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸-۸۹.
- ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.
- ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.
- ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.
- ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.
- ↑ فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸.
- ↑ حلی، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴.
- ↑ خمینی، تحریرالوسیله، ۱۴۲۱ق، ص۷۴۵.
- ↑ محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۹۴.
- ↑ Hussain, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain, 2008, p.177-179.
- ↑ مولایی پارده و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، ۱۴۰۱ش، ص۱.
- ↑ میرزائی و همکاران، «بررسی ارتباط بین ابعاد دینداری و سزمایه روانشناختی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تبریز)»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷.
- ↑ مدیری و آزاد ارمکی، «جنسیت و دینداری»، ۱۳۹۲ش، ص۱۲.
- ↑ رستگار خالد، «زنان، دینداری و مادری»، ۱۳۹۵ش، ص۲۵-۲۶.
- ↑ ساروخانی و رفعت‌جاه، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، ۱۳۸۳ش، ص۸۷-۸۹.
- ↑ ساروخانی و رفعت‌جاه، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۳.
- ↑ اوجاقلو و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزندآوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۲-۴۲۳.
- ↑ جاراللهی و صدیقی، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۳-۱۰۴.
- ↑ شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.
- ↑ Bunt, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, 2018, p.105.
- ↑ شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.
- ↑ چیت‌ساز، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، ۱۳۹۸ش، ص۷۳.
- دیدگاه‌های ارزیابان
منابع
- اوجاقلو، سجاد و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزندآوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، زن در فرهنگ و هنر، دوره ۶، شماره ۳، ۱۳۹۳ش.
- توسلی، غلام‌عباس، جامعه‌شناسی دینی، تهران، سخن، ۱۳۸۰ش.
- جاراللهی، عذرا و صدیقی، مینو، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، برنامه‌ریزی و رفاه و توسعه اجتماعی، دوره ۴، شماره ۱۴، ۱۳۹۲ش.
- چیت‌ساز، محمدجواد، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات اجتماعی جهاد دانشگاهی، ۱۳۹۸ش.
- جوادی آملی، عبدالله، انتظار بشر از دین، تهران، اسراء، ۱۳۸۴ش.
- حشمت‌یغمایی، محمدتقی، دینداری نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن، پایان‌نامه كارشناسی‌ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده علوم اجتماعی، ۱۳۸۰ش.
- حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
- خمینی، سید روح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۱ق.
- رستگار خالد، امیر، «زنان، دینداری و مادری»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۴، شماره ۱، ۱۳۹۵ش.
- ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱، شماره ۱، ۱۳۸۳ش.
- ساروخانی، باقر و رفعت‌جاه، مریم، «بازاندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره ۲۵، شماره ۴، ۱۳۸۶ش.
- ﺳﺮاج‌زاده، ﺣﺴین، چاﻟﺶﻫﺎی دﻳﻦ و ﻣﺪرﻧﻴﺘﻪ، ﺗﻬﺮان، طرح نو، ۱۳۸۴ش.
- شاوردی، تهمینه و صحراگرد منفرد، ریحانه سادت، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، شماره ۴، ۱۴۰۱ش.
- طباطبایی، سیّد محمدحسین، المیزان، قم، اسماعیلیان، ۱۳۹۳ق.
- فرجی، مهدی و کاظمی، عباس، «بررسی وضعیت دینداری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره ۲، شماره ۲، ۱۳۸۸ش.
- فورشت، اینگر و رپستاد، پل، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ترجمه مجید جعفریان، قم، ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴ش.
- مدیری، فاطمه و آزاد ارمکی، تقی، «جنسیت و دینداری»، جامعه‌شناسی کاربردی، دوره ۲۴، شماره ۳، ۱۳۹۲ش.
- محقق داماد، مصطفی، بررسی فقهی حقوق خانوادخ نکاح و انحلال آن، تهران، مرکز نشر علوم اسلامی، ۱۳۹۳ش.
- مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن (خداشناسی)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۹۳ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، قم، صدرا، ۱۳۹۰ش.
- مولایی پارده، برزو و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، سال ۶، شماره ۲۳، ۱۴۰۱ش.
- Bunt, Gary R, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, Chapel Hill: University of North Carolina Press, 2018.
- Hussain, Serena, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
- Roof, Wade Clark, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, In: Robert Wuthnow (ed), The Religious Dimension: New Directions in Quantitative Research, New York, Academic Press, 1979.