| خط ۶: | خط ۶: | ||
دانشمندان زن، متخصصانی هستند که با بهره‌گیری از دانش، خلاقیت و روش‌های نظام‌مند علمی در تولید، توسعه یا کاربرد دانش در حوزه‌های علمی مشارکت فعال دارند. ویژگی ممتاز دانشمندان زن، توانایی تلفیق بینش‌های چندرشته‌ای با رویکردهای انتقادی به مسائل علمی و اجتماعی است که در مواردی منجر به خلق پارادایم‌های بدیل در علوم شده است.<ref>Whaley, Women's History as Scientists, 2003, p.34.</ref> دانشمندان زن را با تطبیق بر مراحل تحول علمی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد؛ | دانشمندان زن، متخصصانی هستند که با بهره‌گیری از دانش، خلاقیت و روش‌های نظام‌مند علمی در تولید، توسعه یا کاربرد دانش در حوزه‌های علمی مشارکت فعال دارند. ویژگی ممتاز دانشمندان زن، توانایی تلفیق بینش‌های چندرشته‌ای با رویکردهای انتقادی به مسائل علمی و اجتماعی است که در مواردی منجر به خلق پارادایم‌های بدیل در علوم شده است.<ref>Whaley, Women's History as Scientists, 2003, p.34.</ref> دانشمندان زن را با تطبیق بر مراحل تحول علمی می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد؛ | ||
# پیشگامان با خلق پارادایم‌های جدید؛ | #پیشگامان با خلق پارادایم‌های جدید؛ | ||
# توسعه‌دهندگان با تعمیم روش‌ها بر اساس خلاقیت؛ | #توسعه‌دهندگان با تعمیم روش‌ها بر اساس خلاقیت؛ | ||
# منظم‌سازان با بازتعریف تدوین نظام‌مند دانش همراه با دقت و جزئی‌نگری؛ | #منظم‌سازان با بازتعریف تدوین نظام‌مند دانش همراه با دقت و جزئی‌نگری؛ | ||
# کاربران/مهندسان با تبدیل علم به فناوری، تعامل پویای میان نظریه‌پردازی، روش‌شناسی، نظام‌سازی و کاربرد عملی را نشان می‌دهند.<ref>شنایدر، «چهار مرحله یک قلمرو علمی؛ چهار نوع دانشمند»، ۱۴۰۰ش، ص117-122.</ref> | #کاربران/مهندسان با تبدیل علم به فناوری، تعامل پویای میان نظریه‌پردازی، روش‌شناسی، نظام‌سازی و کاربرد عملی را نشان می‌دهند.<ref>شنایدر، «چهار مرحله یک قلمرو علمی؛ چهار نوع دانشمند»، ۱۴۰۰ش، ص117-122.</ref> | ||
روز جهانی زنان و دختران در علم، یک رویداد سالانه است که در ۱۱ فوریه با هدف ترویج مشارکت کامل و برابر زنان در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات برگزار می‌شود. این روز در سال ۲۰۱۵م، با تصویب قطعنامه ۲۱۲/۷۰ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌رسمیت شناخته شد و هر سال با تمرکز بر یک موضوع خاص، چالش‌های مرتبط با برابری جنسیتی در عرصۀ علمی را مورد توجه قرار می‌دهد.<ref>Jordan, “Why we need an International Day?”, 2016, p.197–198.</ref> این رویداد با حمایت هیأت‌های نمایندگی دائمی چندین کشور از جمله آندورا، آنتیگوا و باربودا، ارمنستان، استرالیا، بوتان، شیلی، اکوادور، فنلاند، یونان، لتونی، مکزیک، نیجریه، جمهوری کره، سن مارینو و ازبکستان برگزار می‌شود. | روز جهانی زنان و دختران در علم، یک رویداد سالانه است که در ۱۱ فوریه با هدف ترویج مشارکت کامل و برابر زنان در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات برگزار می‌شود. این روز در سال ۲۰۱۵م، با تصویب قطعنامه ۲۱۲/۷۰ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به‌رسمیت شناخته شد و هر سال با تمرکز بر یک موضوع خاص، چالش‌های مرتبط با برابری جنسیتی در عرصۀ علمی را مورد توجه قرار می‌دهد.<ref>Jordan, “Why we need an International Day?”, 2016, p.197–198.</ref> این رویداد با حمایت هیأت‌های نمایندگی دائمی چندین کشور از جمله آندورا، آنتیگوا و باربودا، ارمنستان، استرالیا، بوتان، شیلی، اکوادور، فنلاند، یونان، لتونی، مکزیک، نیجریه، جمهوری کره، سن مارینو و ازبکستان برگزار می‌شود. | ||
<ref>[ | <ref>[https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations] </ref> | ||
=='''تاریخچه'''== | =='''تاریخچه'''== | ||
علی‌رغم رشد تدریجی تعداد زنان فارغ‌التحصیل در رشته‌های مختلف علمی و مهندسی در دانشگاه‌های آمریکا طی دهه‌های 1960 تا 1980م، این روند از دهۀ 1980م، با رکود مواجه شده و به سطحی ثابت رسیده است.<ref>[https://www.jstor.org/stable/29774475 Brush, “Women in Science and Engineering”, 1991, p.405.]</ref> مطالعات انجام‌شده در بریتانیا در سال 2013م، نیز حاکی از آن است که در طول 25 سال منتهی به این تاریخ، مشارکت زنان در حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رشد قابل‌توجهی نداشته و حضور آنان در این زمینه‌ها همچنان کمرنگ باقی مانده است.<ref>Fiegener, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, 2013, p.98.</ref> | علی‌رغم رشد تدریجی تعداد زنان فارغ‌التحصیل در رشته‌های مختلف علمی و مهندسی در دانشگاه‌های آمریکا طی دهه‌های 1960 تا 1980م، این روند از دهۀ 1980م، با رکود مواجه شده و به سطحی ثابت رسیده است.<ref>[https://www.jstor.org/stable/29774475 Brush, “Women in Science and Engineering”, 1991, p.405.]</ref> مطالعات انجام‌شده در بریتانیا در سال 2013م، نیز حاکی از آن است که در طول 25 سال منتهی به این تاریخ، مشارکت زنان در حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رشد قابل‌توجهی نداشته و حضور آنان در این زمینه‌ها همچنان کمرنگ باقی مانده است.<ref>Fiegener, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, 2013, p.98.</ref> | ||
تحقیقات یونسکو نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵م، زنان تنها 35٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های STEM در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، رقمی که در طول دهۀ گذشته تغییر محسوسی نداشته است. این پدیدۀ نگران‌کننده ناشی از دو عامل کلیدی است؛ اولاً، وجود شکاف اعتماد به نفس در مهارت‌های ریاضی در میان دختران، علی‌رغم عملکرد تحصیلی مطلوب آنان و ثانیاً، تداوم کلیشه‌های جنسیتی عمیق نهادینه‌شده که به‌صورت سیستماتیک مسیر پیشرفت زنان را در مشاغل علمی و فناورانه محدود می‌سازد.<ref>https://scorize.com/blog/women-stem-graduates/</ref> | تحقیقات یونسکو نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵م، زنان تنها 35٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های STEM در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، رقمی که در طول دهۀ گذشته تغییر محسوسی نداشته است. این پدیدۀ نگران‌کننده ناشی از دو عامل کلیدی است؛ اولاً، وجود شکاف اعتماد به نفس در مهارت‌های ریاضی در میان دختران، علی‌رغم عملکرد تحصیلی مطلوب آنان و ثانیاً، تداوم کلیشه‌های جنسیتی عمیق نهادینه‌شده که به‌صورت سیستماتیک مسیر پیشرفت زنان را در مشاغل علمی و فناورانه محدود می‌سازد.<ref>[https://scorize.com/blog/women-stem-graduates/ طیران، محمدرضا، «گزارش یونسکو: شکاف جنسیتی در رشته‌های STEM و چالش‌های پیش رو»، وب‌سایت اسکورایز.]</ref> | ||
سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴م، هر ساله با انتخاب موضوعات محوری در روز جهانی دانشمندان زن، به بررسی ابعاد مختلف چالش‌های برابری جنسیتی در حوزه‌های STEM پرداخته است. «دگرگونی جهان: برابری در علم» در سال ۲۰۱۶م، با تأکید بر نقش تحول‌آفرین زنان در علوم و «جنسیت، علم و توسعه پایدار: تأثیر رسانه‌ها» در سال ۲۰۱۷م، که به تحلیل نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به کلیشه‌های جنسیتی پرداخت. «برابری و توازن در علم برای صلح و توسعه» در سال ۲۰۱۸م، با محوریت ارتباط علوم و اهداف صلح جهانی، «سرمایه‌گذاری در زنان و دختران برای رشد سبز فراگیر» در سال ۲۰۱۹م، که بر اقتصاد پایدار متمرکز بود. «برابری در علم، فناوری و نوآوری: روندها و چالش‌های جهانی» در سال ۲۰۲۰م، با بررسی موانع ساختاری، «فراتر از مرزها: برابری در علم برای جامعه» در سال ۲۰۲۱م، با نگاهی به حل چالش‌های اجتماعی، «برابری، تنوع و شمول: آب ما را متحد می‌کند» در سال ۲۰۲۲م، که بحران آب را به‌عنوان محور عدالت جنسیتی مطرح کرد. همچنین «نوآوری کنید. نشان دهید. ارتقا دهید. پیشرفت دهید. حفظ کنید» در سال ۲۰۲۳م، با تأکید بر اقدامات عملی و سرانجام «زنان و دختران در رهبری علمی: عصری جدید برای پایداری» در سال ۲۰۲۴م، که بر ضرورت حضور زنان در پست‌های کلیدی علمی برای دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار تأکید داشت.<ref>https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly</ref> | سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴م، هر ساله با انتخاب موضوعات محوری در روز جهانی دانشمندان زن، به بررسی ابعاد مختلف چالش‌های برابری جنسیتی در حوزه‌های STEM پرداخته است. «دگرگونی جهان: برابری در علم» در سال ۲۰۱۶م، با تأکید بر نقش تحول‌آفرین زنان در علوم و «جنسیت، علم و توسعه پایدار: تأثیر رسانه‌ها» در سال ۲۰۱۷م، که به تحلیل نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به کلیشه‌های جنسیتی پرداخت. «برابری و توازن در علم برای صلح و توسعه» در سال ۲۰۱۸م، با محوریت ارتباط علوم و اهداف صلح جهانی، «سرمایه‌گذاری در زنان و دختران برای رشد سبز فراگیر» در سال ۲۰۱۹م، که بر اقتصاد پایدار متمرکز بود. «برابری در علم، فناوری و نوآوری: روندها و چالش‌های جهانی» در سال ۲۰۲۰م، با بررسی موانع ساختاری، «فراتر از مرزها: برابری در علم برای جامعه» در سال ۲۰۲۱م، با نگاهی به حل چالش‌های اجتماعی، «برابری، تنوع و شمول: آب ما را متحد می‌کند» در سال ۲۰۲۲م، که بحران آب را به‌عنوان محور عدالت جنسیتی مطرح کرد. همچنین «نوآوری کنید. نشان دهید. ارتقا دهید. پیشرفت دهید. حفظ کنید» در سال ۲۰۲۳م، با تأکید بر اقدامات عملی و سرانجام «زنان و دختران در رهبری علمی: عصری جدید برای پایداری» در سال ۲۰۲۴م، که بر ضرورت حضور زنان در پست‌های کلیدی علمی برای دستیابی به اهداف توسعۀ پایدار تأکید داشت.<ref>[https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly “International Day of Women and Girls in Science, 11 February”, website United Nations.]</ref> | ||
=='''آمار ایران و جهان'''== | =='''آمار ایران و جهان'''== | ||
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سهم دانشمندان زن در سطح جهانی از ۲۹% در سال ۲۰۰۲م، به ۴۱% در سال ۲۰۲۲م، افزایش یافته است که نشان‌دهندۀ پیشرفت قابل توجه در عرصه‌های علمی است. با این حال، توزیع این مشارکت از سال ۲۰۱۸م تا ۲۰۲۲م، ناهمگون است و کشورهایی مانند پرتغال، اسپانیا و آرژانتین بالاترین سهم را داشته‌اند. این نسبت برای دانشمندان زن در ایالات متحده، برابر ۴۲٪ بود که بالاتر از میانگین جهانی است.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref> | بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سهم دانشمندان زن در سطح جهانی از ۲۹% در سال ۲۰۰۲م، به ۴۱% در سال ۲۰۲۲م، افزایش یافته است که نشان‌دهندۀ پیشرفت قابل توجه در عرصه‌های علمی است. با این حال، توزیع این مشارکت از سال ۲۰۱۸م تا ۲۰۲۲م، ناهمگون است و کشورهایی مانند پرتغال، اسپانیا و آرژانتین بالاترین سهم را داشته‌اند. این نسبت برای دانشمندان زن در ایالات متحده، برابر ۴۲٪ بود که بالاتر از میانگین جهانی است.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1261972/ صائبی صفت، نسترن، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ / از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.]</ref> | ||
دانشمندان زن در رشته‌های شیمی، زیست‌شناسی مولکولی، ایمونولوژی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها به برابری دست یافتند در حالی‌که سهم زنان در رشته‌های مهندسی و ریاضیات، دانشمندان زن به ترتیب تنها ۲۸% و ۲۷% است.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref> | دانشمندان زن در رشته‌های شیمی، زیست‌شناسی مولکولی، ایمونولوژی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها به برابری دست یافتند در حالی‌که سهم زنان در رشته‌های مهندسی و ریاضیات، دانشمندان زن به ترتیب تنها ۲۸% و ۲۷% است.<ref>[https://www.iscanews.ir/news/1261972/ صائبی صفت، نسترن، «زنان چگونه جایگاه خود را در علم پیدا کنند؟ / از کلیشه‌های جنسیتی تا برابری در دانش»، وب‌سایت باشگاه خبرنگاران دانشجویی ایران.]</ref> | ||
بر اساس گزارش یوروست در سال ۲۰۲۳م، تعداد دانشمندان زن در اتحادیه اروپا به ۷.۷ میلیون نفر رسید که افزایشی ۳۸۱٬۲۰۰ نفری نسبت به سال ۲۰۲۲م، را نشان می‌دهد. توزیع جغرافیایی این حضور ناهمگون بوده است، به‌طوری که دانمارک (۵۰.۸٪) و اسپانیا (۵۰٪) و بلغارستان (۳۹.۱٪) بالاترین سهم و مجارستان (۳۰.۷٪) و فنلاند (۳۱.۴٪) و ایتالیا با (۳۱.۴٪) کمترین میزان مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و مهندسی را داشتند.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref> | بر اساس گزارش یوروست در سال ۲۰۲۳م، تعداد دانشمندان زن در اتحادیه اروپا به ۷.۷ میلیون نفر رسید که افزایشی ۳۸۱٬۲۰۰ نفری نسبت به سال ۲۰۲۲م، را نشان می‌دهد. توزیع جغرافیایی این حضور ناهمگون بوده است، به‌طوری که دانمارک (۵۰.۸٪) و اسپانیا (۵۰٪) و بلغارستان (۳۹.۱٪) بالاترین سهم و مجارستان (۳۰.۷٪) و فنلاند (۳۱.۴٪) و ایتالیا با (۳۱.۴٪) کمترین میزان مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و مهندسی را داشتند.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref> | ||
در ایران، تعداد محققان زن از ۳۵٬۲۴۰ نفر در سال ۱۳۹۱ش به ۸۷٬۲۸۴ نفر در سال ۱۴۰۱ش افزایش یافته است که نشان‌دهندۀ رشد سهم محققان زن از ۲۶% به ۳۱% در این دوره است.<ref>https://snn.ir/fa/news/1241105/</ref> | در ایران، تعداد محققان زن از ۳۵٬۲۴۰ نفر در سال ۱۳۹۱ش به ۸۷٬۲۸۴ نفر در سال ۱۴۰۱ش افزایش یافته است که نشان‌دهندۀ رشد سهم محققان زن از ۲۶% به ۳۱% در این دوره است.<ref>[https://snn.ir/fa/news/1241105/ «افزایش سهم محققان زن به ۳۱ درصد»، وب‌سایت خبرگزاری دانشجو.]</ref> | ||
سهم جهانی دانشمندان زن در سال ۲۰۲۴م، تنها حدود ۳۳.۳٪ از کل محققان جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار از گزارش‌های سازمان ملل متحد و یونسکو استنباط می‌شود و نشان می‌دهد که از هر ۳ دانشمند، ۱ نفر زن است.<ref>https://www.imna.ir/news/727449/</ref> | سهم جهانی دانشمندان زن در سال ۲۰۲۴م، تنها حدود ۳۳.۳٪ از کل محققان جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار از گزارش‌های سازمان ملل متحد و یونسکو استنباط می‌شود و نشان می‌دهد که از هر ۳ دانشمند، ۱ نفر زن است.<ref>[https://www.imna.ir/news/727449/ «روز جهانی زنان و دختران در علم + تاریخچه و شعار»، وب‌سایت ایمنا.]</ref> | ||
=='''دانشمندان زن'''== | =='''دانشمندان زن'''== | ||
| خط ۳۶: | خط ۳۶: | ||
==='''دانشمندان زن ایرانی'''=== | ==='''دانشمندان زن ایرانی'''=== | ||
در سال ۱۳۹۷ش انجمن آکادمی‌های علوم آسیا (AASSA) در کتاب «شرح حال دانشمندان زن آسیا»، دکتر طاهره کاغذچی (استاد مهندسی شیمی دانشگاه امیرکبیر) و دکتر زهرا امام‌جمعه (استاد صنایع غذایی دانشگاه تهران) را به‌عنوان دو دانشمند برجسته ایرانی معرفی کرده است.<ref>https://akhbarelmi.ir/78898/</ref> | در سال ۱۳۹۷ش انجمن آکادمی‌های علوم آسیا (AASSA) در کتاب «شرح حال دانشمندان زن آسیا»، دکتر طاهره کاغذچی (استاد مهندسی شیمی دانشگاه امیرکبیر) و دکتر زهرا امام‌جمعه (استاد صنایع غذایی دانشگاه تهران) را به‌عنوان دو دانشمند برجسته ایرانی معرفی کرده است.<ref>[https://akhbarelmi.ir/78898/ «سه زن ایرانی در فهرست ۵۰ دانشمند زن برجسته آسیا/ انتخاب محقق ایرانی به عنوان یکی از دو دانشمند زن برجسته استرالیا»، وب‌سایت دیده‌بان علم ایران.]</ref> | ||
بر اساس گزارش مؤسسه استنادی جهان اسلام، ۱۸ پژوهشگر زن دانشگاه تهران از جمله فرنوش فریدبد، فرزانه شمیرانی، فرشته رشچی، مریم سلامی، رضوان حکیم‌زاده و زهرا امام‌جمعه در فهرست پراستنادترین‌های ملی و بین‌المللی شامل ۳ نفر در ۲٪ برتر جهانی (الزویر-استنفورد)، ۶ نفر در ۱٪ برتر دهه اخیر (WoS)، ۳ نفر در ۲٪ پژوهشگران پراستناد در سال ۲۰۲۳م، و ۶ نفر در صدر پژوهشگران ملی (۱۳۹۲–۱۴۰۱ش) قرار دارند. این دستاوردها نشان‌دهندۀ نقش بی‌بدیل زنان ایرانی در پیشرفت علمی و ارتقای جایگاه ایران در تولید دانش جهانی است.<ref>https://www.hamshahrionline.ir/news/913453/</ref> | بر اساس گزارش مؤسسه استنادی جهان اسلام، ۱۸ پژوهشگر زن دانشگاه تهران از جمله فرنوش فریدبد، فرزانه شمیرانی، فرشته رشچی، مریم سلامی، رضوان حکیم‌زاده و زهرا امام‌جمعه در فهرست پراستنادترین‌های ملی و بین‌المللی شامل ۳ نفر در ۲٪ برتر جهانی (الزویر-استنفورد)، ۶ نفر در ۱٪ برتر دهه اخیر (WoS)، ۳ نفر در ۲٪ پژوهشگران پراستناد در سال ۲۰۲۳م، و ۶ نفر در صدر پژوهشگران ملی (۱۳۹۲–۱۴۰۱ش) قرار دارند. این دستاوردها نشان‌دهندۀ نقش بی‌بدیل زنان ایرانی در پیشرفت علمی و ارتقای جایگاه ایران در تولید دانش جهانی است.<ref>[https://www.hamshahrionline.ir/news/913453/ «این ۱۸ پژوهشگر زن ایرانی در فهرست پراستنادترین پژوهشگران قرار دارند»، وب‌سایت همشهری.]</ref> | ||
همچنین در طی سال‌های مختلف، دانشمندان زن ایرانی با دستاوردهای علمی برجسته در سطح جهانی مطرح شده‌اند. دکتر آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس و سازندۀ نوعی از واکسن وبا در ایران)،<ref>https://farsi.nojumi.org/WebPages/Details.aspx?Id=329</ref> خانم ناهید یوسفیان (نخستین زن اتمی ایران)،<ref>https://www.mizanonline.ir/fa/news/498451/</ref> دکتر فاطمه فرجادیان (نانودارورسانی)،<ref>https://www.migna.ir/news/62320/</ref> دکتر زرین اسحاقی (شیمی تجزیه)<ref>https://www.irna.ir/news/84113068/</ref> و دکتر آزیتا افراشی (زبان‌شناسی) از جمله زنان ایرانی هستند که در فهرست دانشمندان برتر جهان قرار گرفته‌اند.<ref>https://www. | همچنین در طی سال‌های مختلف، دانشمندان زن ایرانی با دستاوردهای علمی برجسته در سطح جهانی مطرح شده‌اند. دکتر آذر اندامی (پزشک و باکتری‌شناس و سازندۀ نوعی از واکسن وبا در ایران)،<ref>[https://farsi.nojumi.org/WebPages/Details.aspx?Id=329 ««آذر اندامی» نخستین نام ایرانی در سیاره زهره مروری بر زندگی پزشک و پژوهشگر نام‌آور ایرانی»، وب‌سایت مرکز مطالعات و پژوهش‌های فلکی-نجومی.]</ref> خانم ناهید یوسفیان (نخستین زن اتمی ایران)،<ref>[https://www.mizanonline.ir/fa/news/498451/ «زیتون سرخ»، وب‌سایت خبرگزاری میزان.]</ref> دکتر فاطمه فرجادیان (نانودارورسانی)،<ref>[https://www.migna.ir/news/62320/ «بانوی ایرانی جزء افراد ۲ درصد دانشمند برتر جهان شناخته و معرفی شد»، وب‌سایت میگنا.]</ref> دکتر زرین اسحاقی (شیمی تجزیه)<ref>[https://www.irna.ir/news/84113068/ عبدالهی، «استاد دانشگاه پیام‌نور مشهد شیمیدان برجسته جهان شناخته شد»، وب‌سایت ایرنا.]</ref> و دکتر آزیتا افراشی (زبان‌شناسی) از جمله زنان ایرانی هستند که در فهرست دانشمندان برتر جهان قرار گرفته‌اند.<ref>[https://www.ibna.ir/news/502263/ نام آزیتا افراشی در جمع بانوان پژوهشگر ایرانی پراستناد»، وب‌سایت ایبنا.]</ref> | ||
==='''دانشمندان زن جهان'''=== | ==='''دانشمندان زن جهان'''=== | ||
از هیپاتیا در قرن چهارم میلادی، نخستین ریاضیدان زن و فیلسوف نوافلاطونی که در اسکندریه به تدریس ریاضیات و نجوم پرداخت و به‌دست افراطیون مذهبی کشته شد،<ref>https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%DB%8C%D9%BE%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D8%A7</ref> تا ماری کوری، تنها دانشمندی که دو جایزۀ نوبل در فیزیک و شیمی دریافت کرد، زنان همواره نقش کلیدی در پیشرفت علم داشته‌اند. روزالیند فرانکلین با تحقیقاتش در کریستالوگرافی DNA، پایه‌های کشف ساختار مارپیچ دوگانه را بنا نهاد، اما جایزه نوبل به همکاران مردش رسید. آدا لاولیس، اولین برنامه‌نویس جهان، با همکاری چارلز بابیج، مفاهیم پایه‌ای محاسبات کامپیوتری را توسعه داد. لیز مایتنر در کشف شکافت هسته‌ای نقش داشت، اما همکارش اوتو هان جایزه نوبل را دریافت کرد. ژوسلین بل برنل، کاشف تپ‌اخترها، نیز از سوی کمیته نوبل نادیده گرفته شد. دوروتی هاگکین با تکمیل تکنیک پراش اشعه ایکس، ساختار مولکول‌های پیچیده را رمزگشایی کرد و نوبل شیمی ۱۹۶۴م، را برد. سوفی ژرمن، ریاضیدان خودآموخته در نظریۀ اعداد پیشگام بود. ورا روبین با اثبات وجود ماده تاریک، درک ما از کیهان را دگرگون کرد. ریتا لوی مونتالچینی، نوروبیولوژیست، فاکتور رشد عصبی را کشف کرد و نوبل پزشکی ۱۹۸۶م، را دریافت کرد.<ref>https://www.asriran.com/fa/news/77708/</ref> | از هیپاتیا در قرن چهارم میلادی، نخستین ریاضیدان زن و فیلسوف نوافلاطونی که در اسکندریه به تدریس ریاضیات و نجوم پرداخت و به‌دست افراطیون مذهبی کشته شد،<ref>https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%DB%8C%D9%BE%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D8%A7</ref> تا ماری کوری، تنها دانشمندی که دو جایزۀ نوبل در فیزیک و شیمی دریافت کرد، زنان همواره نقش کلیدی در پیشرفت علم داشته‌اند. روزالیند فرانکلین با تحقیقاتش در کریستالوگرافی DNA، پایه‌های کشف ساختار مارپیچ دوگانه را بنا نهاد، اما جایزه نوبل به همکاران مردش رسید. آدا لاولیس، اولین برنامه‌نویس جهان، با همکاری چارلز بابیج، مفاهیم پایه‌ای محاسبات کامپیوتری را توسعه داد. لیز مایتنر در کشف شکافت هسته‌ای نقش داشت، اما همکارش اوتو هان جایزه نوبل را دریافت کرد. ژوسلین بل برنل، کاشف تپ‌اخترها، نیز از سوی کمیته نوبل نادیده گرفته شد. دوروتی هاگکین با تکمیل تکنیک پراش اشعه ایکس، ساختار مولکول‌های پیچیده را رمزگشایی کرد و نوبل شیمی ۱۹۶۴م، را برد. سوفی ژرمن، ریاضیدان خودآموخته در نظریۀ اعداد پیشگام بود. ورا روبین با اثبات وجود ماده تاریک، درک ما از کیهان را دگرگون کرد. ریتا لوی مونتالچینی، نوروبیولوژیست، فاکتور رشد عصبی را کشف کرد و نوبل پزشکی ۱۹۸۶م، را دریافت کرد.<ref>[https://www.asriran.com/fa/news/77708/ «ده دانشمند برجسته زن جهان»، وب‌سایت عصر ایران.]</ref> | ||
=='''دیدگاه‌ها'''== | =='''دیدگاه‌ها'''== | ||
بررسی چراییِ محدودیتِ حضورِ زنان در موقعیت‌های حرفه‌ای و نهادهای علمیِ نخبه‌گرا، موضوعِ چندین دیدگاهِ نظریِ متفاوت بوده است. این رویکردهای تحلیلی به واکاویِ عوامل و موانعِ ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و فردی می‌پردازند که منجر به شکل‌گیریِ نابرابریِ جنسیتی در عرصه‌های علمیِ نخبه‌پسند شده و سبب شده تا سهمِ زنان در دستیابی به جایگاه‌های برجسته‌ی آکادمیک و تخصصی، نسبت به مردان، به‌طور چشمگیری محدود باقی بماند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html | بررسی چراییِ محدودیتِ حضورِ زنان در موقعیت‌های حرفه‌ای و نهادهای علمیِ نخبه‌گرا، موضوعِ چندین دیدگاهِ نظریِ متفاوت بوده است. این رویکردهای تحلیلی به واکاویِ عوامل و موانعِ ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و فردی می‌پردازند که منجر به شکل‌گیریِ نابرابریِ جنسیتی در عرصه‌های علمیِ نخبه‌پسند شده و سبب شده تا سهمِ زنان در دستیابی به جایگاه‌های برجسته‌ی آکادمیک و تخصصی، نسبت به مردان، به‌طور چشمگیری محدود باقی بماند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۷.]</ref> | ||
==='''نظریه تفاوت‌های بیولوژیکی'''=== | ==='''نظریه تفاوت‌های بیولوژیکی'''=== | ||
| خط ۵۲: | خط ۵۲: | ||
==='''نظریه تصورات قالبی جنسیتی'''=== | ==='''نظریه تصورات قالبی جنسیتی'''=== | ||
بر اساس دیدگاه ریس و شی‌بینگر، این تصورات قالبی به‌صورت ناخودآگاه در نهادهای اجتماعی نهادینه شده‌اند و منجر به سوگیری‌های سیستماتیک در فرآیندهای ارزیابی، استخدام و ارتقای شغلی می‌شوند. ریس با نظریۀ سلسله‌مراتب جنسیتی استدلال می‌کند که حتی در محیط‌های مدرن، ویژگی‌های رهبری مانند قاطعیت و استقلال به‌صورت ناخواسته با مردانگی مرتبط دانسته می‌شوند، در حالی‌که زنان به‌رغم دارا بودن این ویژگی‌ها، به‌دلیل ناهمخوانی با کلیشه‌های سنتی زنانه همانند مهربانی و جمع‌گرایی، اغلب به‌عنوان نامتناسب برای نقش‌های کلیدی ارزیابی می‌شوند.<ref>Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.254-255.</ref> از سوی دیگر، شی‌بینگر در نظریۀ تلۀ شیشه‌ای نشان می‌دهد که این تصورات قالبی نه‌تنها در سطح فردی، بلکه در ساختارهای سازمانی نیز بازتولید می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که شبکه‌های غیررسمی قدرت مانند حلقه‌های مشاوره‌ای یا تخصیص منابع پژوهشی عمدتاً مردانه‌محور باقی می‌مانند و زنان را از دسترسی به فرصت‌های برابر محروم می‌کنند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html | بر اساس دیدگاه ریس و شی‌بینگر، این تصورات قالبی به‌صورت ناخودآگاه در نهادهای اجتماعی نهادینه شده‌اند و منجر به سوگیری‌های سیستماتیک در فرآیندهای ارزیابی، استخدام و ارتقای شغلی می‌شوند. ریس با نظریۀ سلسله‌مراتب جنسیتی استدلال می‌کند که حتی در محیط‌های مدرن، ویژگی‌های رهبری مانند قاطعیت و استقلال به‌صورت ناخواسته با مردانگی مرتبط دانسته می‌شوند، در حالی‌که زنان به‌رغم دارا بودن این ویژگی‌ها، به‌دلیل ناهمخوانی با کلیشه‌های سنتی زنانه همانند مهربانی و جمع‌گرایی، اغلب به‌عنوان نامتناسب برای نقش‌های کلیدی ارزیابی می‌شوند.<ref>Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.254-255.</ref> از سوی دیگر، شی‌بینگر در نظریۀ تلۀ شیشه‌ای نشان می‌دهد که این تصورات قالبی نه‌تنها در سطح فردی، بلکه در ساختارهای سازمانی نیز بازتولید می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که شبکه‌های غیررسمی قدرت مانند حلقه‌های مشاوره‌ای یا تخصیص منابع پژوهشی عمدتاً مردانه‌محور باقی می‌مانند و زنان را از دسترسی به فرصت‌های برابر محروم می‌کنند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۲.]</ref> | ||
==='''نظریه ریزش'''=== | ==='''نظریه ریزش'''=== | ||
| خط ۶۳: | خط ۶۳: | ||
==='''نظریه مکانیزم‌های ممانعت'''=== | ==='''نظریه مکانیزم‌های ممانعت'''=== | ||
نظریۀ مکانیزم‌های ممانعت نشان می‌دهد که چگونه نظام‌های علمی و حرفه‌ای به‌صورت تاریخی و ساختاری زنان را از دستیابی به موقعیت‌های نخبه‌گرا محروم کرده‌اند. این مکانیسم‌ها شامل دو استراتژی اصلی بوده‌اند. نخست؛ ممانعت مستقیم از ورود زنان به محیط‌های علمی مانند ممنوعیت حضور زنان در دانشگاه‌های معتبر تا دهه ۱۹۶۰م و دوم؛ تبعیض سیستماتیک پس از ورود، که از طریق گفتمان‌های تضعیف‌کنندۀ توانمندی‌های فکری زنان و تأکید بر نقش‌های سنتی خانگی اعمال شده است. این فرآیندها با ایجاد پیوندهای معنایی بین مردانگی و عقلانیت علمی از یک سو و زنانگی و حوزۀ خصوصی از سوی دیگر، مشروعیت حضور زنان در عرصه‌های علمی را به چالش کشیده‌اند.<ref>Amâncio, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, 2005, p.77-78.</ref> رومیتو و ولپی‌تو تأکید می‌کنند که این مکانیسم‌های ممانعت، اگرچه امروز کمتر آشکار هستند، اما در قالب سوگیری‌های نهادی و فرهنگی تداوم یافته‌اند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html | نظریۀ مکانیزم‌های ممانعت نشان می‌دهد که چگونه نظام‌های علمی و حرفه‌ای به‌صورت تاریخی و ساختاری زنان را از دستیابی به موقعیت‌های نخبه‌گرا محروم کرده‌اند. این مکانیسم‌ها شامل دو استراتژی اصلی بوده‌اند. نخست؛ ممانعت مستقیم از ورود زنان به محیط‌های علمی مانند ممنوعیت حضور زنان در دانشگاه‌های معتبر تا دهه ۱۹۶۰م و دوم؛ تبعیض سیستماتیک پس از ورود، که از طریق گفتمان‌های تضعیف‌کنندۀ توانمندی‌های فکری زنان و تأکید بر نقش‌های سنتی خانگی اعمال شده است. این فرآیندها با ایجاد پیوندهای معنایی بین مردانگی و عقلانیت علمی از یک سو و زنانگی و حوزۀ خصوصی از سوی دیگر، مشروعیت حضور زنان در عرصه‌های علمی را به چالش کشیده‌اند.<ref>Amâncio, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, 2005, p.77-78.</ref> رومیتو و ولپی‌تو تأکید می‌کنند که این مکانیسم‌های ممانعت، اگرچه امروز کمتر آشکار هستند، اما در قالب سوگیری‌های نهادی و فرهنگی تداوم یافته‌اند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_19259.html جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۴.]</ref> | ||
==='''نظریه کمبودها'''=== | ==='''نظریه کمبودها'''=== | ||
| خط ۷۳: | خط ۷۳: | ||
==چالش‌های دانشمندان زن در عرصه علم== | ==چالش‌های دانشمندان زن در عرصه علم== | ||
فعالیت دانشمندان زن در حوزه‌های علمی با موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی-فرهنگی و موانع قانونی در چند سطحِ محدودیت‌های فرهنگی، سنتی و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های تبعیض سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی روبه‌رو است که ریشه در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و نهادی دارد.<ref>[ | فعالیت دانشمندان زن در حوزه‌های علمی با موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی-فرهنگی و موانع قانونی در چند سطحِ محدودیت‌های فرهنگی، سنتی و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های تبعیض سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی روبه‌رو است که ریشه در ساختارهای اجتماعی، فرهنگی و نهادی دارد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_36532.html احمدی کهنعلی و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، ۱۳۹۲ش، ص۳۴۶-۳۳۸.]</ref> | ||
آتش‌نشانان زن ایرانی، اگرچه در زمرۀ دانشمندان STEM قرار نمی‌گیرند، اما به‌عنوان پیشگامان عرصۀ عملیاتی ایمنی شناخته می‌شوند. این گروه همانند دانشمندان زن با چالش‌های ساختاری از جمله کلیشه‌های جنسیتی، تبعیض شغلی و تعادل کار-خانواده مواجه هستند، اما چالش‌های موانع فیزیکی و فرهنگی مانند مقاومت در پذیرش زنان در مشاغل پرخطر، عدم ایمنی ماشین‌های آتش‌نشانی، نداشتن خودروی حریق و منبع آب در ایستگاه آتش نشانی را نیز تجربه می‌کنند. این چالش‌ها نشان‌دهندۀ ضرورت توجه خاص به هر دو گروه پیشگام در طراحی سیاست‌های حمایتی است.<ref>https://www.isna.ir/news/1403111611731/</ref> | آتش‌نشانان زن ایرانی، اگرچه در زمرۀ دانشمندان STEM قرار نمی‌گیرند، اما به‌عنوان پیشگامان عرصۀ عملیاتی ایمنی شناخته می‌شوند. این گروه همانند دانشمندان زن با چالش‌های ساختاری از جمله کلیشه‌های جنسیتی، تبعیض شغلی و تعادل کار-خانواده مواجه هستند، اما چالش‌های موانع فیزیکی و فرهنگی مانند مقاومت در پذیرش زنان در مشاغل پرخطر، عدم ایمنی ماشین‌های آتش‌نشانی، نداشتن خودروی حریق و منبع آب در ایستگاه آتش نشانی را نیز تجربه می‌کنند. این چالش‌ها نشان‌دهندۀ ضرورت توجه خاص به هر دو گروه پیشگام در طراحی سیاست‌های حمایتی است.<ref>[https://www.isna.ir/news/1403111611731/ «زنان آتش‌نشان؛ تحقق یک رویا»، وب‌سایت ایسنا.]</ref> | ||
=='''راهکارهای ساختاری '''== | =='''راهکارهای ساختاری '''== | ||
