سفر زیارتی: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''سفر زیارتی'''</big>؛ عزیمتی باطنی یا ظاهری به اماکن مذهبی.<br>

سفر زیارتی به‌عنوان پدیده‌ای دینی-فرهنگی، در ادیان ابراهیمی همانند اسلام، مسیحیت، یهودیت و ادیان غیرابراهیمی مانند زرتشت، هندوئیسم و بودیسم توسط زنان و مردان انجام می‌شود. دیدگاه‌های نظری زیارت را هم به مثابه فرآیند فردی تحول معنوی، هم نظام جمعی مناسک‌محور و هم شبکه‌ای از نمادهای واسط درک می‌کنند که در تعامل با یکدیگر، ابعاد مختلف این پدیده را روشن می‌سازند. از منظر جنسیت، این سفرها اغلب بازتاب‌دهندۀ بازتولید هویت‌های جنسیتی، محدودیت‌ها یا فرصت‌های جنسیتی و تجربیات متفاوت زنان و مردان از فضای قدسی هستند.

در تمامی دائرةالمعارف‌های دینی همانند دائرةالمعارف از گنگ تا گریسلند،<ref>Davidson and et. al., Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p. xvii.</ref> دائرةالمعارف جودائیکا،<ref>Hyman, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, 2007, p. 154.</ref> دائرةالمعارف نیو کاتولیک،<ref>Polan, pilgrimages New Catholic Encyclopedia, 2003, p. 324.</ref> دائرةالمعارف اسلام،<ref>Meri, Ziyâra , Encyclopedia of Islam, 1986, P. 524.</ref> دائرةالمعارف قرآن،<ref>Hawting, Pilgrimage, Encyclopedia of Quran, 2004, p.91.</ref> دائرةالمعارف دین و اخلاق،<ref>Pinches, Pilgrimage, Encyclopedia of Religion and Ethics, 1917, p. 12.</ref> دائرةالمعارف بودیسم<ref>Trainor, pilgrimage , Encyclopedia of Buddhism, 2004, p.651.</ref> و دائرةالمعارف هندوئیسم<ref>Constance and et. al., Rayan, Pilgrimage , Encyclopedia of Hinduism, 2007, p.328.</ref> که در آنها مدخل زیارت وجود دارد، بر عنصر سفر به‌عنوان یکی از ارکان اصلی زیارت تأکید شده است.<ref>[https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368 شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۴.]</ref> زیارت به‌عنوان الگوی ساختاریافتۀ سفر مذهبی شناخته می‌شود که ابژۀ زیارت، نقش محوری در تعریف و کارکرد آن ایفا می‌کند. سفر زیارتی، عزیمتی باطنی یا ظاهری است که به‌طور خاص با انگیزۀ دینی در جهت بازدید از این ابژه و تجربۀ آن انجام می‌پذیرد.<ref>Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p. 54.</ref> سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدس، از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین انواع سفر در تاریخ بشر و بخش جدانشدنی دنیای باستان بوده‌اند که احتمالاً به نخستین روزهای شکل‌گیری ادیان بزرگ جهان باز می‌گردد.<ref>[https://sanad.iau.ir/fa/Journal/jrs/Article/830368 شرفایی و اکبری چناری، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، ۱۴۰۲ش، ص۱۱۶.]</ref> این نوع سفر، سفری مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سرای دل آغاز می‌شود، از راه دل عبور می‌کند و سرانجام نیز در منزل دل به مقصد و مقصود می‌رسد و بار بر زمین می‌نهد.<ref>جوادی عاملی، ادب فنای مقربان، ۱۳۸۱ش، ج۱، ص۱۷.</ref>

هدف اصلی سفر به مقصدی اشاره دارد که انگیزۀ محوری و اولیۀ سفر را شکل می‌دهد. می‌توان اهداف سفر را به‌صورت علمی در هشت دستۀ اصلی گردش و تفریح، دیدار دوستان و بستگان، زیارت، درمان، خرید، آموزش، کسب‌وکار و مأموریت شغلی و سایر اهداف طبقه‌بندی کرد.<ref>نتايج آمارگيري از گردشگران ملي، ۱۴۰۰ش، ص۱۲.</ref> تفریحات پیش از انقلاب اسلامی عمدتاً جنبۀ مردانه داشته و تفریحات زنان، در سطح شرکت در مهمانی‌ها، مجالس مذهبی زنانه و حمام و از منظر سفر در سطح رفتن به زیارت محدود می‌شد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_29482.html پوراحمد و سالاروندیان، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، 1391ش، ص57-58.]</ref> بیشترین سفرهای بومی با اقامت شبانه در فصل بهار سال ۱۴۰۳ش، با هدف دیدار دوستان و بستگان (۵۹%)، گردش و تفریح (۲۳%)، درمان (۸%) و زیارت (۷%) انجام پذیرفته است. سفرهای با اهداف فوق در بین زنان و مردان حدود ۹۷% از سفرها را تشکیل داده است. حدود ۳% از سفرها با سایر اهداف نظیر آموزش، خرید و کسب و کار انجام شده است.<ref>[https://www.entekhab.ir/fa/news/854344/ «مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب.]</ref>

بر اساس تحقیقات ژورنال بین‌المللی گردشگری زیارتی در سال ۲۰۱۷م نشان می‌دهد حدود ۳۰۰ تا ۳۳۰ میلیون گردشگر هر ساله به اماکن زیارتی مهم جهان سفر‌ می‌کنند. این تعداد گردشگران تقریباً با ۶۰۰ میلیون سفر زیارتی ملی و بین‌المللی در خاورمیانه با میانگین رشد سالانه ۱۰درصدی به‌عنوان قلب جهان اسلام، سهم قابل توجهی دارند.<ref>[https://www.qotbnama.com/tourism-hospitality/tarvel-and-tourism-market/religious-tourism شمسی، «گردشگری مذهبی چیست؟ بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما.]</ref>   

==دیدگاه‌ها==

مکان مقدس به فضایی فیزیکی اطلاق می‌شود که از نظر دینی، معنوی یا فرهنگی برای یک جامعۀ باورمند، ارزشی فرامادی دارد و به‌عنوان محل تجلی امر قدسی، ارتباط با الوهیت یا یادبود شخصیت‌های مذهبی شناخته می‌شود. این مکان‌ها اغلب با آیین‌ها، اسطوره‌ها یا رویدادهای معجزه‌آسا پیوند خورده‌اند و کارکردهای زیارتی، عبادی و اجتماعی همانند حج، نذر یا تجربۀ جمعی معنویت را تسهیل می‌کنند.<ref>Nieminen, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, 2012, p.25.</ref> مقاصد زیارتی معمولاً شامل معابد و مکان‌های مقدس، مزارهای پیشوایان و افراد مقدس، مکان‌های طبیعی دارای تقدس و اماکن مرتبط با زندگی و فعالیت شخصیت‌های مذهبی است.<ref>Rinschede, “Forms of Religious Tourism”, 1992, p.54.</ref> گاه حتی اشیای معجزه‌آور، نقوش یا آثار خاص<ref>لانکوار، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ۱۳۸۱ش، ص۵۳.</ref> و نیز پدیده‌هایی مانند چاه‌ها، چشمه‌ها، سرداب‌های محلی، سنگ‌ها و درخت‌های مقدس به‌عنوان مقصد سفر زیارتی مورد توجه زائران اعم از زنان و مردان قرار می‌گیرند.<ref>Griffin and Razaq, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, 2017, p.5.</ref>  

در اسلام نمونۀ بارز آن برای زنان و مردان، عربستان سعودی شامل شهرهای مکه و مدینه، به‌ویژه قبرستان بقیع به‌عنوان مدفن چهار امام شیعه است.<ref>ابن‌‌عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۱۳۷.</ref> در عراق، شهرهای مقدس کربلا (حرم امام حسین و حضرت ابوالفضل‌العباس، نجف (حرم امام علی، سامرا (حرم امام هادی و امام عسکری)، کاظمین (حرم امام کاظم و امام جواد) و کوفه (مسجد کوفه) به‌عنوان اصلی‌ترین کانون‌های سفر زیارتی جهان تشیع محسوب می‌شوند. در ایران نیز شهر مشهد با وجود حرم مطهر امام رضا و شهر قم با وجود حرم حضرت معصومه، شهر شیراز و شهر ری به ترتیب با وجود حرم شاهچراغ و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی به‌عنوان مهم‌ترین قطب سفر زیارتی کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند.<ref>غلامی جلیسه، «چاپ نوشت (3): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، ۱۴۰۱ش، ص۱۱۹.</ref> در اسلام بر سر به قصد زیارت مکان‌های مذهبی تأکید شده است و جز افراد محدودی همچون ابن‌تیمیه که زیارت را بدعت و سفر زیارتی را حرام دانسته است،<ref>زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.</ref> فقهای شیعه<ref>بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.</ref> و علمای اهل‌سنت<ref>شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.</ref> سفر به قصد زیارت را جایز دانسته‌اند.<ref>اردبیلی، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۴۸۹.</ref> هیچ روایتی از پیامبر مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به‌طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به‌طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست. زنان در سفر زیاتی به مکان‌های مذهبی، تجربۀ خود را از طریق چهار فرآیند کلیدی «خودتعلیقی» برای رهایی از محدودیت‌های جنسیتی، «مشروعیت‌‌‌یابی» با استناد به الگوهای زنانه در تاریخ تشیع، «غیبت مشروع» از فضای رسمی برای خلق فضاهای خودمختار و «عاملیت در گفتمان ظهور» برای بازتعریف نقش‌های جنسیتی  بازمی‌سازند. این مناسک، هم ساختارهای جنسیتی را به چالش می‌کشد و هم اشکال جدیدی از سوژگی زنانه را در چارچوب مذهبی ممکن می‌سازد.<ref>[https://www.m-begha.ir/article_191987.html آبیار، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، ۱۴۰۲ش، ص۱۲۷.]</ref>  

زیارت و سفر زیارتی یکی از اصول و سنت‌ها برای پیروان آیین مسیحیت و به‌خصوص کاتولیک‌ها است. سفر زیارتی در قرون وسطی برای زنان دهقان نه‌تنها فرصتی برای رهایی موقت از ستم فئودال‌ها بود، بلکه فضایی بی‌نظیر برای کسب استقلال نسبی در سفرهای طولانی مانند مسیر سانتیاگو محسوب می‌شد. اگرچه این سفرها با چالش‌های جنسیتی همراه بود، اما به زنان امکان می‌داد نقش‌های سنتی را پشت سر گذارند و هویت دینی مستقلی برای خود بسازند.<ref>Cain, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, 2010, p.108-109.</ref> کلیسای مقبرۀ مقدس در اورشلیم به‌عنوان مکان رستاخیز، عمدتاً بر روایت مردانۀ مسیح متمرکز است، در حالی‌که مکان‌های مرتبط با مریم مقدس (لورد، فاتیما) به کانون‌های زیارتی زنان تبدیل شده‌اند. سانتیاگو دِ کومپوستلا در اسپانیا، با تأکید بر سنت یعقوب، الگوی زیارتی مردانه را تقویت می‌کند، اما در عمل شاهد مشارکت چشمگیر زنان زائر بوده است. واتیکان به‌عنوان مرکز قدرت مردانۀ کلیسای کاتولیک، در تقابل با زیارتگاه‌های ماریانی قرار می‌گیرد که به زنان فضایی برای ابراز دینداری می‌دهند.<ref>Vukoniã, “Sacred Places and Tourism in the Roman Catholic Tradition”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, 2006, p. 243.</ref>  

سفر زیارتی به زیارتگاه‌های یهودیت مانند اورشلیم، دیوار ندبه و کوه سینا، ساختارهای جنسیتی سنتی را بازتولید می‌کنند، اما همزمان فضاهایی برای بازتعریف نقش زنان ایجاد می‌کنند.<ref>دقیقیان، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، ۱۳۷۹ش، ص131-135.</ref> دیوار ندبه به‌شدت تحت کنترل نهادهای مذهبی سنتی است که عبادت زنان و مردان را به‌صورت جداگانه سازمان‌دهی می‌کنند. بخش زنان تنها یک‌ششم فضای عبادتی را تشکیل می‌دهد، که نشان‌دهندۀ نابرابری ساختاری است. تفکیک جنسیتی در دیوار ندبه و تمرکز مردانه بر کوه سینا با تلاش‌های فمینیستی یهودی برای بازخوانی نقش زنان در این مکان‌ها مواجه شده است. سفر به زیارتگاه‌های یهودی به‌عنوان عرصه‌ای برای همبستگی و تضاد بین سنت و تجدد عمل می‌کنند و تجربۀ زنان در این فضاها نشان‌دهندۀ پویایی پیچیده‌ای است که هم بازتولید و هم مقاومت را دربر می‌گیرد.<ref>Davidson and et. al., Pilgrimage: from the Ganges to Graceland, 2002, p.295.</ref>  

* آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره ۱، شماره ۲۵، ۱۴۰۲ش.

* ابن‌‌عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

* «اخبار اقتصادی عربستان سعودی – جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۴۰۴ش.

* اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.

* بحرانى اصفهانى، عبدالله‌ بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلى الإمام الجواد)، قم، موسسه الامام المهدي، ۱۴۱۳ق.

* بیات، علیرضا، «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.

* پوراحمد، احمد و سالاروندیان، ‌فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دوره ۱۰، شماره 3، 1391ش.

* «تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.

* «ثبت‌نام مرد ۱۰۳ ساله و نوزاد ۱۷ روزه برای اربعین ۱۴۰۳»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۴۰۳ش.

* جنکینز، ریچارددین، هویت اجتماعی، ترجمه تورج یاراحمدی، تهران، شیراز، ۱۳۸۱ش.

* جوادی عاملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، ۱۳۸۱ش.

* حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.

* «حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۳ش.

* خان‌محمدی، کریم و مؤذن، معصومه، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، فرهنگ رضوی، سال ۳، شماره ۱۱، ۱۳۹۴ش.

* دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران، ویدا، ۱۳۷۹ش.

* رضوی‌زاده، ندا، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال ۶، شماره ۴، ۱۳۹۶ش.

* روحانی، سیّدمحمد، دین سیک‌ها، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸ش.

* شرفایی، محسن و اکبری چناری، علی، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، پژوهشنامه ادیان، سال ۱۷، شماره ۳۳، ۱۴۰۲ش.

* شرنبلانی، حسن‌ بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

* شمسی، سارا، «گردشگری مذهبی چیست؟ بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1401ش.

* غلامی جلیسه، مجید، «چاپ نوشت (3): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، آینه پژوهش، دوره ۳۳، شماره ۱۹۶، ۱۴۰۱ش.

* لانکوار، روبر، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ترجمه ترانه ابراهیمی و صلاح‌الدین محلاتی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۱ش.

* «مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اسفند ۱۴۰۳ش.

* مکارم‌ شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه. تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.

* مهرشاهی، داریوش، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارت‌گاه‌های زرتشتیان در یزد»، تحقیقات جغرافیایی، دوره 15، شماره 1-2، ۱۳۷۹ش.

* نتايج آمارگيري از گردشگران ملي، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه كشور، مرکز آمار ایران، ۱۴۰۰ش.

* Cain, Andrew, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, Journal of Early Christian Studies, Vol. 18(1), 2010.

* Constance, A; Rayan, Jones; Rayan, James, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Hinduism, New York, Facts on File, 2007.

* Davidson, Kay; Gitlitz, Linda and David M, Pilgrimage : from the Ganges to Graceland : an encyclopedia, Santa Barbara, ABC-CLIO, Inc, 2002.

* Digance, Justine, “Pilgrimage at Contested Sites”, Annals of Tourism Research, Vol 30(1), 2003.

* Griffin, Kevin; Razaq, Raj, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 5(3), 2017.

* Hawting, Gerald, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Quran, Ed by: Jane Dammen Mc Auliffe, Brill, Leiden –Boston, Vol 4, 2004.

* Hyman, Semah Cecil, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, Ed by: Fred Skolnik, Jerusalem, Keter Publishing House LTD ,vol. 16, 2007.

* Jutla, Rajinder s., “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.

* Meri, J.w, “Ziyāra”, Encyclopedia of Islam, Ed by Lewis and others, Leiden, Brill, Vol 11, 1986.

* Nieminen, Katri, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, Thesis submitted to HAAGA-HELIA University of Applied Science, Finland, 2012.

* Pinches, T. G, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Religion and Ethics, Ed by: James Hastings, New York, Charls Scribners’s Sons, Vol. 10, 1917.

* Polan, s.m, “Pilgrimages”, New Catholic Encyclopedia, second Edition, Wahhington D.C, Gale, Vol. 11, 2003.

* Rinschede, Gisbert, “Forms of Religious Tourism”, Annals of Tourism Research, Vol. 19(1), 1992.

* Trainor , Kevin, “pilgrimage”, Encyclopedia of Buddhism, Ed by: Robent E. Buswell, New York, Gale, 2004.

* The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952.

* Turner, V. & Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, New York, Colombia University Press, 1978.

* Vukonić, Boris, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge: Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.

* Wiederkehr, Macrina, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, Paris: Ave Maria Press, 2001.