جنسیت‌پذیری مهاجرت: تفاوت میان نسخه‌ها

جنسیت‌پذیری مهاجرت واکاوی روایت زنانه از مهاجرت به‌عنوان واقعیتی متمایز و برساخته از تقابل عاملیت زنان با ساختارهای مردسالارانه و شرایط زمینه‌ای خاص است. افزایش سهم زنان در جریان‌های مهاجرت بین‌المللی می‌تواند همانند یک عامل تسهیل‌گر برای تحولات اجتماعی-اقتصادی در جامعه مبدأ عمل کند. در این چهارچوب، مهاجرت می‌تواند به‌عاملی برای افزایش سرمایه انسانی، انتقال دانش و مهارت‌های بین‌المللی و تقویت گفتمان برابری‌طلبی از طریق درگیری با جهان‌های اجتماعی جدید تبدیل شود و به‌طور غیرمستقیم بر کاهش شکاف‌های جنسیتی در بازار کار و عرصه عمومی ایران تأثیر بگذارد؛ هرچند این مسیر با چالش‌هایی همراه است.

=='''مفهوم‌شناسی جنسیت‌پذیری مهاجرت'''==

مهاجرت در لغت به‌معنای جابه‌جایی یا کوچ مردم از مکانی به مکانی دیگر برای کار یا زندگی است.<ref>کستلز و میلر، «عصر مهاجرت جابه‌جایی بینالمللی جمعیت در دنیای مدرن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱.</ref> مهاجرت در انواع موقت، دائمی، فصلی، رفت‌وبرگشتی و اجباری (نظیر پناهندگی و قاچاق انسان) به‌عنوان تحرک داخلی یا خارجی با قصد اقامت در استان یا کشوری دیگر تعریف می‌شود؛ اما تعریف دقیق آن از نظر مدت زمان اقامت و هدف نیاز به تمایزگذاری مفهومی دارد.<ref>Fleury, “Understanding women and migration: A literature review”, 2016, p.55.</ref>  

جنسیت‌پذیری مهاجرت به‌عنوان یک چارچوب تحلیلی-انتقادی در مطالعات مهاجرت و جنسیت بر این اصل استوار است که پدیده مهاجرت یک فرآیند خنثی نیست؛ بلکه به‌طور عمیقی توسط سازوکارهای جنسیتی شکل می‌گیرد و متقابلاً بر آنها تأثیر می‌گذارد. این مفهوم نشان‌دهنده آن است که چگونه جنسیت به‌عنوان یک مؤلفه ساختاری کلیدی، در تمامی مراحل مهاجرت از انگیزه و تصمیم‌گیری تا تجربه مسیر، ادغام در مقصد و ارسال تأثیر می‌گذارد.<ref>Riley and Gardner, “Migration Decisions: The  Role  of Gender”, 1993, p.195.</ref>  

از طرفی یکی از بارزترین ویژگی‌های عصر مهاجرت، پدیده‌ زنانه‌ شدن مهاجرت است که به‌موجب آن، هم سهم کمّی زنان در جریان‌های مهاجرتی به بیش از ۵۰درصد افزایش یافته<ref>Castles and Miller, The Age of Migration, 2003, p.65.</ref> و هم نقش کیفی آنان از مهاجر تبعی به‌عاملیت مستقل و فعال در تصمیم‌گیری و مدیریت فرآیند مهاجرت ارتقا یافته است. به عبارتی فرآيند مهاجرت زنان درهم‌تنيده با جنسيت به‌عنوان سازهای اجتماعی-فرهنگی است.<ref>Dannecke and Sieveking, “Gender, Migration and Development: An Analysis of the Current Discussion on Female Migrants as Development Agents”, 2009, p.7-8.</ref>

ایران به‌رغم مهاجرپذیری قابل توجه، از نظر شاخص مهاجرت فرستایی بین‌المللی و با توجه به چالش‌های مهاجرتی ایران در منطقه و جهان، همچنان به‌عنوان یکی از کشورهای مهاجرفرست مطرح است.<ref>[https://csr.basu.ac.ir/article_4273.html رضایی و صادقی، «سودای مهاجرت: تمایل ایرانی‌ها به مهاجرت و عوامل تعیین‌کننده آن»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷.]</ref> رتبه ایران در میان ۲۳۲ کشور جهان از نظر شاخص‌های کلی مهاجرت بین‌المللی شامل مهاجرفرستی و مهاجرپذیری در سال ۲۰۲۰م به ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده است. همچنین، رتبه دانشجوفرستی ایران در سال ۲۰۲۱م از بین ۲۴۱ کشور، برابر با ۱۹ گزارش شده است.<ref>[https://www.iase-jrn.ir/index.php/se/article/view/137 فیروزی سوره و همکاران، «تحلیل اجتماعی تمایل به مهاجرت دانشگاهیان : مطالعه موردی دانشجویان تحصیلات تکمیلی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاداسلامی تهران»، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۴.]</ref>

در خصوص شاخص جمعیت بالقوه مهاجرت نیز در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷م و در بین ۱۵۲ کشور، رتبه ایران ۸۷ بوده است. جمعیت مهاجر ایران در دنیا در سال ۱۹۹۰م، حدود ۸۲۰ هزار نفر بوده است که این رقم در سال ۲۰۲۰م بنابر آمار غیررسمی به 1.8 میلیون نفر رسیده است. طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجر ایرانی 2.2 برابر شده است. این امر نشان‌دهنده وجود قابلیت‌توجه در زمینه‌های مختلف مهاجرت‌های بین‌المللی است که با فرصت‌ها و چالش‌های متعددی در این زمینه مواجه است.<ref>[https://www.isih.ir/article_405.html عبداللهی و رضایی، «تمایل به مهاجرت از ایران و عوامل مؤثر بر آن: نتایج تحلیل ثانویه پیمایش سرمایه اجتماعی در سال 1397»، ۱۴۰۱ش، ص۱۶۱.]</ref>  

بر اساس مطالعه پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۴۰۱ش، حدود چهارصد هزار نفر از ایرانیان در مرحله عملی مهاجرت قرار داشته‌اند؛ در حالی‌ که آمار بسیار بزرگتری حدود یک میلیون و هشتصد هزار نفر تنها تمایل به مهاجرت از کشور را ابراز کرده‌اند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/609191/ حیدری و ترکان، «مطالعه پدیدارشناختی مهاجرت بین‌المللی دختران تحصیل‌کردۀ ایرانی (مورد مطالعه دختران مراجعه‌کننده به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی شهرستان اصفهان) »، ۱۴۰۴ش، ص۲۶.]</ref>

ترکیب جنسیتی مهاجران از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷م، با افزایش سهم زنان تغییر کرده و به ۸۸ مرد در مقابل ۱۰۰ زن رسیده است. این پدیده که تحت عنوان «زنانه‌شدن مهاجرت‌های خارجی» توصیف می‌شود، از مهم‌ترین تحولات مهاجرتی دهه‌های اخیر کشور محسوب می‌شود و در رویکردهای جدید، به‌جای تمرکز بر نقش‌های جنسیتی ایستا، به جنسیت و آثار تبعات مهاجرتی آن توجه می‌شود.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_712274.html شریفی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بین‌المللی زنان ایرانی»، ۱۴۰۲ش، ص۳۱۴.]</ref>

طی بازه ۲۰ ساله از ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰م، تعداد مهاجران ایرانی در کشورهای مختلف از ۵۲۱,۲۳۸ نفر به ۱,۰۹۰,۱۹۶ نفر افزایش یافته که رشد قابل توجهی را نشان می‌دهد. در همین دوره، تعداد زنان مهاجر ۲.۳۴ برابر شده و سهم آنان از کل جمعیت مهاجران از ۴۲.۶۶٪ به ۴۶.۸۹٪ رسیده است.<ref>[https://sedj.usb.ac.ir/article_8439.html پاسندی یساقی و علمی، «بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت زنان از ایران با تاکید بر شاخص فلاکت و کنترل فساد»، ۱۴۰۳ش، ص۹۸.]</ref>

نظریه‌های کلاسیک مهاجرت، از جمله اقتصاد نئوکلاسیک و نظریه‌های جاذبه و دافعه، اغلب با رویکرد اقتصادی و بر پایه عواملی چون نابرابری درآمد و فرصت‌های شغلی به تبیین پدیده مهاجرت می‌پردازند. در مقابل، رویکردهای فمینیستی با نقد کاستی‌های این نظریه‌ها در تحلیل مهاجرت زنان، بر نقش نابرابری‌های ساختاری جنسیتی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به‌عنوان عوامل محرک مهاجرت زنان تأکید کرده و در پی ارائه تفسیری هستند که منافع و تجارب زیسته زنان را در کانون توجه قرار دهد.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_712274.html شریفی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بین‌المللی زنان ایرانی»، ۱۴۰۲ش، ص۳۱۹.]</ref>

نظریه علیت تجمعی، ابتدا توسط گونار میردال (۱۹۵۶م) مطرح و سپس توسط ماسی و همکاران (۱۹۹۴م) بسط یافت؛ او توضیح می‌دهد که چگونه مهاجرت اولیه با ایجاد سرمایه اجتماعی و شبکه‌های اطلاعاتی برای خویشاوندان و دوستان در مبدأ، فرآیند مهاجرت را تسهیل کرده و به‌تداوم و گسترش آن در طول زمان منجر می‌شود. این چرخه خودتقویتی، کاهش هزینه‌ها و خطرات مهاجرت را در پی دارد و بر اساس چارچوب نظریه سیستم‌ها یا شبکه‌ها تحلیل می‌شود.<ref>Fussell, and Massey, “The limits to cumulative causation: International migration from Mexican urban areas”, 2004, p.158-159.</ref>

اورت اس. لی در سال ۱۹۶۵م مدلی ساده و کاربردی برای تبیین فرآیند مهاجرت ارائه کرد که بر چهار دسته عوامل از جمله عوامل مرتبط با مبدأ، عوامل مرتبط با مقصد، موانع مداخله‌گر و عوامل فردی تأکید دارد.<ref>Lee, “A Theory of Migration, Demography”, 1966, p.52.</ref> این مدل بر این اصل استوار است که تصمیم مهاجرت ناشی از ارزیابی توأمان عوامل دافع (مانند بیکاری و تورم در مبدأ) و عوامل جاذب (مانند فرصت‌های شغلی و آموزشی در مقصد) است.<ref>Moghaddas, “The Immigrants Social Mobility and Income Attainment: The Case of Iranians in Australia”, 2003, p.5.</ref> اگرچه شناخت از مبدأ معمولاً واقع‌بینانه‌تر از ادراک از مقصد است، اما در عصر حاضر، توسعه فناوری دیجیتال و شبکه‌های مهاجرتی این شکاف اطلاعاتی را به‌میزان قابل‌توجهی کاهش داده است.<ref>Hagen‐Zanker, “Why do people migrate? A review of the theoretical literature”, 2008, p.11.</ref>

این دیدگاه با چالش‌هایی به‌ویژه در زمینه کشورهای در حال توسعه مواجه است؛ زیرا عوامل غیراقتصادی مانند فقر، درگیری‌های داخلی، سیاست‌های دولتی و همچنین عوامل اجتماعی-فرهنگی نظیر هنجارهای جنسیتی، ساختار خانواده و مسئولیت‌های خانوادگی نیز در تصمیم‌گیری مهاجرتی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کنند.<ref>مسی، نظریه‌های مهاجرت‌های بین‌المللی بازنگری و ارزشیابی، ۱۳۶۴ش، ص۸۶-۸۵.</ref>

نظریه اقتصاد جدید مهاجرت نیروی کار با هدف تکمیل و توسعه نظریه نئوکلاسیک، مهاجرت را نه به‌عنوان یک تصمیم فردی، بلکه به‌عنوان یک استراتژی جمعی خانوارها برای مدیریت ریسک و غلبه بر شکست بازار‌ها (مانند نبود بیمه، اعتبار و سرمایه) در نظر می‌گیرد. در این چارچوب، خانوارها با توزیع اعضای خود در بازارهای کار مختلف (هم در مبدأ و هم در مقصد)، به‌دنبال متنوع‌سازی منابع درآمد، کاهش وابستگی به شرایط اقتصادی یک منطقه و افزایش امنیت اقتصادی هستند.<ref>Taylor, “The new economics of labour migration and the role of remittances in the migration process”, 1999, p.72.</ref>

بر نقش سرمایه اجتماعی و روابط بین فردی (مانند خویشاوندی، دوستی و هموطنی) به‌عنوان عامل کلیدی در تسهیل فرآیند مهاجرت تأکید می‌کند. این شبکه‌ها با ارائه اطلاعات، ایجاد جوامع فراملیتی، پشتیبانی مالی و فرصت‌های شغلی و اسکان، هزینه‌ها و خطرات مهاجرت را کاهش داده و بازده مورد انتظار آن را افزایش می‌دهند.<ref>Chan, “Migration and Development in China: Trends, Geography and Current Issues”, 2012, p.190-191.</ref>

|+جدول شماره (۱): دیدگاه‌های نظری مهاجرت و عوامل مهاجرت<ref>[https://urbstudies.uok.ac.ir/article_5569.html ایراندوست و همکاران، «تحلیل دگرگونی الگوی مهاجرت داخلی کشور با تأکید بر مهاجرت‌های شهری»، ۱۳۹۲ش، ص۱۰۶.]</ref>

مهاجرت روستا-شهری که به‌طور غالب توسط مردان صورت می‌پذیرد، در کوتاه‌مدت می‌تواند منجر به برهم خوردن توازن جنسیتی و کاهش نرخ ازدواج در جوامع روستایی شود. هرچند با اتخاذ راهبردهای توسعه پایدار روستایی می‌توان زمینه کاهش مهاجرت مردان را فراهم کرد. ایجاد مراکز مهارت‌آموزی و کارآفرینی، اعطای وام‌های هدفمند برای مشاغل کوچک و توسعه زیرساخت‌های دیجیتال می‌تواند فرصت‌های اقتصادی را در خود روستاها ایجاد کند. همزمان، با راه‌اندازی باشگاه‌های فرهنگی، کتابخانه‌ها و تشویق تشکیل گروه‌های اجتماعی خودجوش توسط سازمان‌های مردم‌نهاد، می‌توان خلأهای عاطفی و اجتماعی ناشی از این مهاجرت را برای دختران روستایی پر کرد. این اقدامات نه‌تنها به توانمندسازی جامعه روستایی می‌انجامد، بلکه با تقویت سرمایه اجتماعی، زمینه‌های توسعه متوازن منطقه‌ای را نیز فراهم می‌آورد.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/221988/ نقدی و بلالی، «مساله اجتماعی خاموش و نامرئی: کاهش شانس ازدواج برای دختران روستایی (با تاکید بر یافته هایی از نقاط روستایی همدان)»، ۱۳۸۹ش، ص۹۳-۹۱.]</ref>  

مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران به‌عنوان یک پدیده اجتماعی-فرهنگی، زمینه‌ساز تعاملات سازنده و تبادلات ارزشمند بین دو فرهنگ شده است. این همزیستیِ چنددهه‌ای موجب غنای فرهنگی، تقویت پیوندهای انسانی و ایجاد شبکه‌های اجتماعی فرامرزی شده است. حضور مهاجران افغانستانی در عرصه‌های اقتصادی ایران، به‌ویژه در مشاغل خدماتی و صنعتی، سهم قابل توجهی در رشد و توسعه زیرساخت‌های کشور ایفا کرده است. این مهاجرت بستری برای انتقال مهارت‌های حرفه‌ای و تجارب کاری ارزشمند فراهم کرده که به ارتقای بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصادی منجر شده است. همچنین این مهاجرت دسترسی بی‌سابقه‌ای به نظام آموزشی و خدمات بهداشتی برای زنان و دختران افغان فراهم کرده که در بسیاری موارد منجر به ارتقای شاخص‌های سلامت، سواد و مشارکت اجتماعی آنان شده است.<ref>[https://www.magiran.com/article/4617342 حقیقت‌طلب، «ایران و صورت مسئله مهاجران افغانستانی، پایانی بر میزبانی 40 ساله»، وب‌سایت مگ‌ایران.]</ref>

از دیدگاه علمی، مهاجرت را می‌توان بر اساس معیارهای کلیدی به انواع اصلی تقسیم کرد. از نظر مدت و هدف، «مهاجرت قطعی» با قصد اقامت دائم، در مقابل «مهاجرت موقت» با قصد بازگشت قرار می‌گیرد. بر مبنای علل حرکت، «مهاجرت داوطلبانه» برای بهبود شرایط زندگی، با «مهاجرت اجباری» که ناشی از تهدیدات جانی و فشارهای بیرونی است، متفاوت است. همچنین از نظر مقیاس، «مهاجرت انفرادی» که تصمیمی شخصی است، در تقابل با «مهاجرت توده‌ای» که حرکت گسترده گروه‌های بزرگ جمعیتی تحت تأثیر عوامل کلان است، قرار دارد. این طبقه‌بندی به درک انگیزه‌ها و پیامدهای متمایز هر نوع مهاجرت کمک می‌کند.<ref>محمدی، «پیامدهای مهاجرت افغان‌ها به ایران از سال ۱۳۵۷ به بعد»، ۱۳۸۵ش، ص۲۰-۱۸.</ref>  

نرخ مهاجرت از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه‌یافته در حال افزایش است؛ به‌طوری که این رقم از ۲.۳درصد در سال ۲۰۱۶م به ۳.۶درصد در سال ۲۰۲۰م، رسیده است. این رشد که بیشتر ناشی از کمبود فرصت‌های شغلی در کشورهای مبدأ است، منجر به سکونت حدود ۲۸۱ میلیون مهاجر در کشورهای توسعه‌یافته شده است.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_719873.html علمی و پاسندی‌یساقی، «عوامل مؤثر بر مهاجرت از ایران با تأکید بر تورم و بیکاری»، ۱۴۰۳ش، ص۳۷۵.]</ref>  

مهاجرت زنان به‌عنوان پدیده‌ای چندبُعدی، بر اساس انگیزه‌ها و شرایط متفاوتی صورت می‌پذیرد. در تقابل با مردان که اغلب با اهداف اقتصادی مهاجرت می‌کنند، زنان به‌دلایل اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، سیاسی یا محیط‌زیستی به‌صورت اختیاری و داوطلبانه یا اجباری و غیرداوطلبانه جابه‌جا می‌شوند.<ref>مویر، ریچارد، درآمدی نو به جغرافیای سیاسی، ۱۳۷۹ش، ص۳۶.</ref>

مهاجرت اختیاری زنان بیشتر در چارچوب مهاجرت و کسب فرصت‌های اقتصادی (جست‌وجوی شغل و بهبود معیشت)،<ref>Chammartin, “The feminization of international migration“, 2002, p.37-40.</ref> آموزشی یا حتی فرار مغزها (تحصیل در مقاطع عالی)،<ref>Fleury, “Understanding women and migration: A literature review”, 2016, p.55.</ref> پیوند خانوادگی (پیوستن به خانواده یا همسر) و ازدواج بین‌المللی صورت می‌پذیرد.<ref>Ghosh, “Migration and Gender Empowerment: Recent Trends and Emerging Issues”, 2009, p.56.</ref> زنان مهاجر جویای کار را می‌توان به دو دسته ماهر همانند فعال در حوزه‌هایی مانند آموزش، سلامت و مددکاری و غیرماهر، عمدتاً در بخش کارهای خانگی تقسیم کرد.<ref>Ward and Aral, “Globalisation, the sex industry, and health”, 2006, p.345-347.</ref>

مهاجرت اجباری زنان اشکالی چون پناهندگی (فرار از جنگ و آزار سیاسی)، آوارگی محیط‌زیستی (تخریب سرزمین)، قاچاق انسان (برای بهره‌کشی جنسی یا کار اجباری) و فرار از فقر یا خشونت‌های ساختاری را دربر می‌گیرد.<ref>Potocky, 6. Social Work Practice with Victims of Transnational Human Trafficking, 2010. P.215.</ref>

پدیده زنانه شدن مهاجرت به‌عنوان یک روند جهانی، نقش محوری جنسیت را در مطالعات مهاجرت برجسته می‌سازد؛ اگرچه شدت و میزان آن تحت تأثیر تفاوت‌های بین‌فرهنگی متغیر است. در ایران، تحولات ناشی از مدرنیته، انقلاب اسلامی و برنامه‌های توسعه‌ای به‌ویژه در حوزه آموزش، موقعیت زنان را دگرگون کرده و مشارکت آنان در عرصه‌های مختلف توسعه را به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده است. از این منظر، مهاجرت زنان نه‌تنها پیامد توسعه، بلکه نشان‌دهنده توانمندی و عاملیت آنان تلقی می‌شود.<ref>[https://csr.basu.ac.ir/article_1561.html صادقی و ولدوند، «جنسیت و مهاجرت: تحلیل جامعه‌شناختی تفاوت‌های جنسیتی در مهاجرت‌های داخلی در ایران»، ۱۳۹۴ش، ص۵۷.]</ref> با این حال، مهاجرت برای زنان اعم از توانمندسازی یا تثبیت محدودیت‌ها به‌شدت به بافت جامعه مقصد و شرایط ساختاری حاکم بر آن وابسته است.<ref>King, Theories and Typologies of Migration, 2012, p.7.</ref>

چالش‌های زنانه شدن مهاجرت در قالب عوامل سبب‌ساز، در پنج مقوله کلیدی ساختاریافته‌اند:

 

 

در کنار این عوامل سبب‌ساز، عوامل زمینه‌ساز کلان‌تری نیز در شکل‌گیری پدیده مهاجرت زنان نقش دارند که عبارت از:

 

# «ناپایداری وضعیت عمومی کشور» به‌عنوان بستر بی‌ثباتی فراگیر؛

# «فرادستی ایدئولوژیک» حاکم بر ساختارهای تصمیم‌گیری؛

# «عدم شایسته‌سالاری» در نظام اداری و اجتماعی؛

# «ناکارآمدی آکادمیک» در پاسخگویی به نیازهای علمی و حرفه‌ای زنان.

 

این عوامل زمینه‌ساز به تشدید و تعمیق عوامل سبب‌ساز دامن زده و مهاجرت را به راهبردی اجتناب‌ناپذیر برای بسیاری از زنان تبدیل می‌کنند.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_712274.html شریفی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بین‌المللی زنان ایرانی»، ۱۴۰۲ش، ص۳۴۱-۳۳۴.]</ref>

با توجه به اهمیت موضوع مهاجرت زنان و لزوم ارائه راهکارهای جامع برای کاهش آن، راهکارهای ساختاری را در پنج بخش اصلی می‌توان دسته‌بندی کرد:<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_716832.html راغب و کرمی، «فراتركيب علل مهاجرت نخبگان ايراني و راهكارهاي ممانعت از آن»، ۱۴۰۳ش، ص۳۵۴.]</ref>

ایجاد اشتغال پایدار متناسب با سطح تحصیلات زنان، تضمین دستمزد عادلانه و کاهش شکاف درآمدی جنسیتی، ارائه تسهیلات مسکن و اعتباری ویژه برای زنان سرپرست خانوار، توسعه بیمه‌های اجتماعی و حمایت از کارآفرینی زنان و ایجاد صندوق‌های حمایتی برای زنان در معرض آسیب از جمله اقدامات ضروری است. این راهکارها با هدف تأمین امنیت اقتصادی و کاهش انگیزه‌های مالی مهاجرت طراحی شده‌اند.<ref>[https://visapick.com/fa/articles/%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86/ «چالش‌ها و مشکلات مهاجرت خانم‌ها در مقابل آقایان»، وب‌سایت ویزاپیک.]</ref>

در این بخش، بازنگری در قوانین تبعیض‌آمیز جنسیتی، اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخش برای تغییر کلیشه‌های جنسیتی، تقویت نهادهای مدنی و شبکه‌های حمایتی زنان، توسعه برنامه‌های آموزشی برای توانمندسازی و ایجاد مراکز مشاوره حقوقی و روان‌اجتماعی رایگان پیشنهاد می‌شود. این اقدامات به ایجاد بستر فرهنگی مناسب برای حضور فعال زنان در جامعه و کاهش عوامل دافعه اجتماعی کمک می‌کند.<ref>[https://visapick.com/fa/articles/%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86/ «چالش‌ها و مشکلات مهاجرت خانم‌ها در مقابل آقایان»، وب‌سایت ویزاپیک.]</ref>

در این زمینه، اصلاح قوانین مربوط به خروج از کشور برای زنان، تضمین امنیت قضایی و اجتماعی، مشارکت دادن زنان در سطوح مدیریتی و تصمیم‌گیری، الحاق به کنوانسیون‌های بین‌المللی حمایت از حقوق زنان و ایجاد نهادهای ناظر بر اجرای قوانین برابری جنسیتی ضروری است. این راهکارها زمینه‌ساز ایجاد محیطی امن و عادلانه برای زنان خواهد بود.<ref>[https://visapick.com/fa/articles/%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86/ «چالش‌ها و مشکلات مهاجرت خانم‌ها در مقابل آقایان»، وب‌سایت ویزاپیک.]</ref>

در حوزه آموزشی، بازنگری در سیاست‌های بومی‌گزینی با توجه به جنسیت، افزایش سهم زنان در هیئت‌های علمی و مدیریت دانشگاهی، ایجاد گرنت‌های پژوهشی ویژه برای محققان زن، توسعه دوره‌های آموزشی متناسب با نیازهای بازار کار و تقویت ارتباط دانشگاه با صنعت برای اشتغال فارغ‌التحصیلان زن پیشنهاد می‌شود. این اقدامات به ارتقای جایگاه علمی و حرفه‌ای زنان در کشور کمک می‌کند.<ref>[https://visapick.com/fa/articles/%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86/ «چالش‌ها و مشکلات مهاجرت خانم‌ها در مقابل آقایان»، وب‌سایت ویزاپیک.]</ref>

در نهایت، در حوزه زیرساختی-محیطی، توسعه فضاهای امن شهری برای زنان، بهبود سیستم‌های حمل و نقل عمومی ایمن، ایجاد امکانات ورزشی و فرهنگی ویژه زنان، توسعه مراکز نگهداری از کودکان با کیفیت و توجه به معماری و شهرسازی حساس به جنسیت می‌تواند به ایجاد محیطی مناسب برای زندگی و فعالیت زنان بینجامد. این راهکارها در مجموع می‌توانند با کاهش عوامل دافعه و تقویت عوامل نگهدارنده، به کاهش مهاجرت زنان منجر شوند.<ref>[https://visapick.com/fa/articles/%D9%85%D8%B4%DA%A9%D9%84%D8%A7%D8%AA-%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%D8%AA-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%85-%D9%87%D8%A7-%D9%86%D8%B3%D8%A8%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86/ «چالش‌ها و مشکلات مهاجرت خانم‌ها در مقابل آقایان»، وب‌سایت ویزاپیک.]</ref>

پیامدهای فرهنگی مهاجرت در مبدأ و مقصد، به‌ویژه در ایران و کشورهای مهاجرپذیر، در چارچوب تبادل فرهنگی و تقویت همزیستی مسالمت‌آمیز قابل تحلیل است. مهاجران ایرانی با انتقال ارزش‌های فرهنگی مانند حجاب و آداب اجتماعی به کشورهای اروپایی، به غنای تنوع فرهنگی و تقویت پلورالیسم در جوامع میزبان کمک می‌کنند. این پدیده همچنین از طریق (انتقال دانش، هنر و ارزش‌های بومی) زمینه‌ای برای تعامل متقابل و شناخت عمیق‌تر بین تمدن‌ها فراهم می‌سازد. در کشورهای مقصد، این فرآیند به چندفرهنگی‌شدن جامعه و توسعه مدل‌های نوین همگرایی فرهنگی منجر می‌شود که در قالب پذیرش متقابل و احترام به تفاوت‌ها تجلی می‌یابد. چنین تعاملی در نهایت نه‌تنها به حفظ هویت‌های فرهنگی اصیل کمک می‌کند، بلکه به تولد فرم‌های هیبریدی فرهنگی و تقویت تاب‌آوری اجتماعی در سطح جهانی می‌انجامد.<ref>[https://quarterly.risstudies.org/article_3026.html زرقانی و موسوی، «مهاجرت‌های بین‌المللی و امنیت ملی»، ۱۳۹۲ش، ص۲۲-۱۷.]</ref>

سیاست‌های مهاجرتی در سطح جهانی عموماً در دو قالب کلی «امنیت‌محور» و «توسعه‌محور» دسته‌بندی می‌شوند. ایران به‌عنوان نمونه بارز رهیافت امنیت‌محور، قوانین مهاجرت خود را تحت مدیریت مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی اغلب بر پایه ملاحظات امنیتی و کنترل مرزی طراحی کرده است که شامل مکانیزم‌هایی نظیر ثبت‌نام، صدور کارت‌های اقامت موقت (مانند کارت آمایش) و اعمال محدودیت‌های گسترده در اشتغال، تحصیل و دسترسی به خدمات برای مهاجران  به‌ویژه اتباع افغان می‌شود. در مقابل، کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند کانادا، آلمان و ایالات متحده از الگوی توسعه‌محور پیروی می‌کنند که بر جذب سرمایه انسانی متخصص، ارائه برنامه‌های پناهندگی ساختاریافته، ویزاهای تحصیلی و تسهیلات ادغام اجتماعی (نظیر آموزش رایگان و حمایت از یکپارچگی اجتماعی) متمرکز است. این تفاوت در پارادایم حکمرانی مهاجرت، بازتابی از شرایط اقتصادی، اولویت‌های سیاسی و سطح تعهدات بین‌المللی کشورها است.<ref>[https://sid.ir/paper/1033815/fa رستگاری و همکاران، «ایرانیان خارج از کشور؛ فرصت یا تهدید»، ۱۴۰۰ش، ص۲۵-۲۴۸.]</ref>

ایراندوست، کیومرث و همکاران، «تحلیل دگرگونی الگوی مهاجرت داخلی کشور با تأکید بر مهاجرت‌های شهری»، مطالعات شهری، سال ۲، شماره ۶، ۱۳۹۲ش.

پاسندی یساقی، فاطمه و علمی، زهرا، «بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت زنان از ایران با تاکید بر شاخص فلاکت و کنترل فساد»، اقتصاد باثبات، سال ۵، شماره ۲، ۱۴۰۳ش.

حیدری، آرمان و ترکان، رحمت‌اله، «مطالعه پدیدارشناختی مهاجرت بین‌المللی دختران تحصیل‌کردۀ ایرانی (مورد مطالعه دختران مراجعه‌کننده به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی شهرستان اصفهان)»، جامعه‌شناسی کاربردی، سال ۳۶، شماره ۱، ۱۴۰۴ش.

راغب، علی و کرمی، مهناز، «فراتركيب علل مهاجرت نخبگان ايرانی و راهكارهای ممانعت از آن»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال ۱۹، شماره ۳۸، ۱۴۰۳ش.

رستگاری، ثمینا و همکاران، «ایرانیان خارج از کشور؛ فرصت یا تهدید»، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، سال ۱۷، شماره ۶۲، ۱۴۰۰ش.

رضایی، مریم و صادقی، رسول، «سودای مهاجرت: تمایل ایرانی‌ها به مهاجرت و عوامل تعیین‌کننده آن»، پژوه‌‌های جامعه‌شناسی معاصر، سال ۱۰، شماره ۱۸، ۱۳۹۹ش.

زرقانی، سیّدهادی و موسوی، سیّده‌زهرا، «مهاجرت‌های بین‌المللی و امنیت ملی»، مطالعات راهبردی، سال ۱۶، شماره ۱، ۱۳۹۲ش.

شریفی، علی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بین‌المللی زنان ایرانی»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال ۱۸، شماره ۳۶، ۱۴۰۲ش.

صادقی، رسول و ولدوند، لیلا، «جنسیت و مهاجرت: تحلیل جامعه‌شناختی تفاوت‌های جنسیتی در مهاجرت‌های داخلی در ایران»، پژوهش‌های جامعه‌شناختی معاصر، سال ۴۴، شماره ۷، ۱۳۹۴ش.

فیروزی سوره، راضیه و همکاران، «تحلیل اجتماعی تمایل به مهاجرت دانشگاهیان: مطالعه موردی دانشجویان تحصیلات تکمیلی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاداسلامی تهران»، جامعه‌شناسی آموزش‌وپرورش، سال ۶، شماره ۱، ۱۳۹۹ش.

عبداللهی، عادل و رضایی، مریم، «تمایل به مهاجرت از ایران و عوامل مؤثر بر آن: نتایج تحلیل ثانویه پیمایش سرمایه اجتماعی در سال 1397»، مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره 14، شماره 4، ۱۴۰۱ش.

علمی، زهرا و پاسندی‌یساقی، فاطمه، «عوامل مؤثر بر مهاجرت از ایران با تأکید بر تورم و بیکاری»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال ۱۹، شماره ۳۸، ۱۴۰۳ش.

کستلز، استفن و میلر، مارک جی، «عصر مهاجرت جابه‌جایی بین‌المللی جمعیت در دنیای مدرن»، ترجمه علی طایفی، تهران، جامعه‌شناسان، ۱۳۹۶ش.

محمدی، امیرخان، پیامدهای مهاجرت افغان‌ها به ایران از سال ۱۳۵۷ به بعد، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ۱۳۸۵ش.

مسی، داگلاس، نظریه‌های مهاجرت‌های بین‌المللی بازنگری و ارزشیابی، ترجمه‌ پریدخت وحیدی، گزیده مسایل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی، شماره 143، ۱۳۶۴ش.

نقدی، اسداله و بلالی، اسماعیل، «مسئله اجتماعی خاموش و نامرئی: کاهش شانس ازدواج برای دختران روستایی (با تاکید بر یافته‌هایی از نقاط روستایی همدان)»، توسعه روستایی، سال ۲، شماره ۲، ۱۳۸۹ش.

Castles, Stephen & Miller, Mark, J., The Age of Migration (3rd ed.), New York: Guilford Press, 2003.