پایگاه‌های جنسیتی در خانواده

پایگاه‌های‌ جنسیتی در خانواده؛ نقش‌ها، اختیارات و منزلت اجتماعی مرد و زن در خانواده.

پس از تشکیل خانواده، موقعیت‌های سرپرستی، شوهری و بانویی و با تولّد نخستین فرزند سه پایگاه جدید پدری، مادری و فرزندی ایجاد می‌شود و با تولد فرزند دوم پایگاه‌های خواهری یا برادری نیز افزوده می‌شود. اگر افرادِ دیگری در خانواده حضور داشته باشند، پایگاه‌های فرعی دیگری از قبیل موقعیت‌های پدربزرگی، مادربزرگی نیز به وجود می‌آید. هر فرد در موقعیت خود، نقش‌هایی به عهده دارد و متناسب با آن از اختیاراتی برخوردار خواهد بود.

مفهوم‌شناسی

پایگاه به منزلت یک فرد در گروه و یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص و میزان دسترسی او به منابع نادر اجتماعی (قدرت، ثروت، منزلت و اطلاعات) را معین می‌کند. نقش به آن رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از دارنده یک منزلت معین انتظار دارند. پایگاه‌های جنسیتی در خانواده ناظر به منزلت‌های متفاوت و حامل نقش‌هایی است که دیگران از اعضای خانواده به‌عنوان سرپرست، شوهر، بانو، پدر، مادر، پسر، دختر، خواهر و برادر انتظار دارند. ‌

پایگاه سرپرستی

مرد در خانواده عهده‌دار تامین نیازمندی‌های همسر و فرزندان خود است. جایگاه شوهری دارای نقش‌های مهم و به تبع آن اختیاراتی است. مهم‌ترین نقش مرد در ساختار خانواده نقش قوامیت یعنی تکیه‌گاه بودن برای بانو است. سنخ این نقش، از نوع ولایت است و سرپرست خانواده حق استبداد در رای را ندارد و با رعایت تمایلات و نیازهای دیگران، خانواده را مدیریت و از فضای معنوی آن مراقبت می‌کند. بر اساس آموزه‌های اسلامی، مرد در قبال وظایفش پاسخگو است وترک وظیفه از بزرگ‌ترین گناهان محسوب شده و چنین فردی در ادبیات روایات ملعون شمرده شده است.

از آنجایی‌که زن منبع آرامش، کانون عاطفی خانواده و امانت الهی است، انتظار این است که شوهر در نقش امانتدار عمل کرده و نه تنها به او آسیب نرساند بلکه از همسرش به‌ خوبی محافظت کند. رسیدگی نکردن به نیازهای مادی و عاطفی زن، موجب سردی کانون خانواده شده و محیط خانوادگی عاری از آسایش می‌شود. از وظایف شوهر این است که بداند همسرش نعمت الهی است و باید با او خوش‌رفتاری کرده، او را محترم شمارد، با او بسازد و با او به نرمی رفتار کند، خوشحالی، حقّ او است و کانون خانواده در صورتی محل آرامش و آسایش خواهد بود که شئونات زناشویی به خوبی رعایت شود. در روایات بر معاشرت نیکوی مرد با همسر و گرامی‌داشتن او تاکید شده و پیامبر به مسلمانان هشدار داده که هر کس خانواده‌اش را خوار شمارد، خوشی زندگی‌اش را از دست می‌دهد.

پایگاه مدیریتی

زن عهده‌دار مدیریت داخلی منزل است و درباره آن پاسخگو است. در روایات اسلامی، زن سیدۀ خانه خوانده شده و بسیاری از مسئولیت‌ها به او سپرده شده است، زیرا او بیش از مرد در خانه حضور داشته و به‌عنوان کانون عاطفی خانواده، نقش مهمی در تربیت فرزندان دارد. زن در نگرش اسلام؛ تجلی مهر الهی است که راه عبودیتش از مسیر‏ مقدس همسری و مادری یعنی انسان‌پروری می‏گذرد. زن مایه آرامش شوهر است. مهم‌ترین وظیفه زن نقش آرامش‌بخشی او است. زن صالحه‌ شوهرش را در امر دنیا و آخرت یاری می‌کند. از منظر امام صادق زنی که شوهرش را آزار دهد، ملعون است. همسر صالح مایه چشم‌روشنی و منبع خیر است. بهترین نعمت برای مرد، زن صالحه‌ای دانسته شده که شوهر با دیدنش شاد شود، هرگاه چیزی به او ببخشد از او خوبی ببیند و در غیابش آبرویش را حفظ کند.

پایگاه پدری

پدر تکیه‌گاه فرزندان و مسئول تامین نیازهای آنها است. احترام به او سفارش الهی و حفظ حرمتش در ردیف بندگی خداوند است. به فرمایش رسول اکرم تمام داشته‌های فرزندان متعلق به پدر است. نقش کانونی پدر؛ تربیت فرزندان و مراقبت از آنها در برابر گمراهی است. بر این اساس، پدر قبل از همه باید خودساخته و دارای صلاحیت پدری باشد، چون او نقش الگویی و تربیتی برای فرزندان خود دارد. رستگاری فرزندان در پرتوی رستگاری پدران‌ است. فرزندانی که به پیروی از والدین خود، به خدا ایمان می‌آورند، همنشین آن‌ها در بهشت می‌شوند. بهترین ارث پدر برای فرزند، ادب و تربیت او دانسته شده است. پدر وظیفه دارد که برای پرورش فرزندان صالح، آنها را به بندگی خدا و انجام دادن فرایض الهی دعوت کند، زمینه تعلیم آنها را فراهم کرده و نیازهای مادی آنها را از رزق طیب و روزی حلال تامین کند، چون غذاهای مختلف، آثار اخلاقی متفاوتی در روحیات انسان دارد.

پایگاه مادری

جایگاه مادری از منزلت بالایی برخوردار بوده و مادر بیش از دیگران بر گردن انسان حق دارد. مادر، کانون عاطفی خانواده و حامل نقش‌های مهمی است. نقش اصلی مادر پرورش فرزند است؛ در روایات سفارش شده است که همسر مناسب انتخاب کنید تا فرزندان شما وارث صفات ناپسند نشوند. مادر دارای نقش‌های حاملگی و شیردهی است و در این دو مرحله‌ از رشد، بنیادهای شخصیتی فرزند، ساخته می‌شود. جایگاه مادری در جامعه‌پذیری فرزندان نیز تاثیر بسزایی دارد. مادر آگاهانه یا ناآگاهانه، فرهنگ و تمدن، معرفت و ویژگی‏های اخلاقیِ یک قوم و جامعه را با جسم، روح، خُلق و رفتارِ خود به نسل بعد منتقل می‏کند و از این راه همه افراد جامعه تحت تاثیر مادران هستند. محبت و فداکاری مادران از یک سو و لطافت روح آن‌ها از سوی دیگر، موجب این موقعیت فوق‌العاده برای آن‌ها شده است. بانوان شرف مادری دارند؛ اولین مدرسه‌ای که بچه دارد، دامن مادر است. مادرِ خوب، بچه خوب تربیت می‌کند، اگر مادر منحرف باشد، بچه از دامن مادر، منحرف بیرون می‌آید.

پایگاه فرزندی

در آموزه‌های اسلامی، فرزندان موجب توانمندی، سعادتمندی آرامش دل، بقای نسل، رحمت الهی، برکت در منزل و مغفرت انسان معرفی شده‌اند. پسران نعمت و دختران‏ حسنه هستند، خداوند از نعمت سؤال می‏کند و بر حسنات پاداش می‏دهد. نیکی‌کردن به فرزند مانند نیکی کردن به پدر و مادر است.

موقعیت فرزندی حامل نقش‌های مهمی است. قرآن مهم‌ترین نقش فرزندی را احسان و نکویی به والدین می‌داند. احسان در اصطلاح هر عمل نیکی است که از نظر عقل و شرع مورد تایید باشد. احسان به والدین، دربر گیرندۀ خدمت، انفاق، مدارا و نرمی در کلام با آنها است. نیکی به والدین از اعمال بافضیلت است که روایات آن را در ردیف نماز اول وقت و جهاد در راه خدا قرار داده است. همچنین نیکی به والدین در قرآن با توحید در یک طبقه قرار گرفته و پس از امر به پرستش خدا و نهی از شرک، بی‌درنگ احسان به والدین سفارش شده است. در آیه دیگری به زحمات و رنج‌های بارداری مادر نیز تصریح می‌شود که ممکن است اشاره به حقوق سنگین مادر و تقدم آن بر حقوق پدر باشد. رسول اکرم نیز در مورد پرسشی از احسان کردن به والدین، سه مرتبه نسبت به حق مادر سفارش می‌کند و یک بار اشاره به حق پدر دارد. بر این اساس، مادر مقدم‌ بر پدر بوده و حقش سه برابر پدر است. در مقابل احسان، مساله‌ عقوق والدین است که از گناهان کبیره شمرده شده و در دنیا کیفر داده می‌شود.

پایگاه برادری و خواهری

خواهر و برادر، دارای حقوق متقابل بوده و در قبال همدیگر مسئول هستند. به حکم آیه شریفه آنها می‌توانند مانند خانه خود در منزل همدیگر وارد شده و غذا بخورند. برادر بزرگتر به‌منزله پدر است و خواهر بزرگتر مسئولیت مادرانه دارد. از منظر امام سجاد، خواهر و برادر نسبت به یکدیگر به منزله دست بوده و وظیفه دارند، همدیگر را یاری کنند. آنها تکیه‌گاه‌های مطمئنی هستند که در برابر مشکلات به همدیگر پناه می‌برند، خیرخواه هم بوده و در طول زندگی عزت، آبرو و مایه قدرت برای یکدیگر هستند.

منابع

• قرآن کریم
• ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل‌الرسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1404ق.
• بروجردی، آقاحسین، جامع الاحادیث الشیعه، تهران، فرهنگ سبز، 1386ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
• جعفری، بهراد، ترجمه تحف العقول، ‏ تهران، ‏ اسلامیه‏، چاپ اول‏، 1380ش‏.
• پاینده‏، ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، تهران، ‏ دنیای دانش، ‏1382ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، ‌ قم، مؤسسه آل‌البیت، ‌1409ق‌.
• خامنه‌‌ای، سیدعلی، «بیانات در دیدار جمعی از مداحان»، وب‌سایت دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای، تاریخ سخنرانی: 5 مرداد 1384ش.
• خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام، چاپ دوم، 1389ش.
• دیلمی، حسن، ارشاد القلوب الی الصواب‏، قم‏، رضی، 1412ق.
• زحیلی، وهبة بن مصطفی، التفسیر المنیر فی العقیدة و الشریعة و المنهج، بیروت، دار الفکر المعاصر، چاپ دوم، 1418ق.
• صابری یزدی، علیرضا، الحکم الزاهرة، ترجمه انصاری‏، قم‏، سازمان تبلیغات اسلامی‏، 1375ش.
• صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم، دار الشریف الرضی للنشر، چاپ دوم، 1406ق.
• صدوق، محمّد بن علی بن بابویه، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
• صدوق‏، محمد، الخصال‏، قم، جامعه مدرسین، ‏1362ش.
• عطاردی، عزیزالله، ‏مسند الامام الرضا‏، مشهد، آستان قدس، 1406ق‏.
• علاسوند، فریبا، «اگر زن نباشی (ضرورت نگاه نظام‌مند به الگوی شخصیت زن مسلمان)»، مجله خردنامه همشهری، تیر، ش 16، 1386ش.
• فلسفی، ‏محمدتقی، الحدیت، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی‏، 1368ش.
• کلینی‏، محمد بن یعقوب، الکافی‏، تهران‏، اسلامیه‏، 1362ش.
• مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، مؤسسة الطبع و النشر، چاپ اول، 1410‍ق.
• محدث نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، بیروت، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.
• مشکینی، علی، تحریر المواعظ العددیة، قم، الهادی، 1424ق‏. ‏
• مشکینی، میرزاعلی، مصطلحات الفقه، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1366-1353ش.
• نجفی یزدی، سیدمحمد، اخلاق در خانواده و تربیت فرزند، بی‌جا، عصر ظهور، 1379ش.