دین‌داری زنان: تفاوت میان نسخه‌ها

<big>'''دینداری زنان'''</big>؛ بازتاب تجربه و کنش دینی زنان در چارچوب نقش‌های جنسیتی. <br>دین به‌عنوان نظامی اعتقادی-عملی، نقش محوری در شکل‌دهی به هویت، رفتار و جایگاه اجتماعی زنان دارد. دینداری زنان در موقعیت جنسیتی بازتاب‌دهنده تعامل پویا میان هویت دینی و جنسیتی است که در سه سطح بازتاب ساختارهای قدرت، تجربه زیسته و عاملیت آشکار می‌شود. پیوند دین و جنسیت در حوزه‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی نشان می‌دهد دینداری زنان با تقویت سلامت روانی-اجتماعی، تحکیم نقش مادری و ارتقای سرمایه‌های معنوی و شناختی همراه است، هرچند فضای مجازی به‌عنوان عاملی دوگانه، هم چالش‌زا و هم فرصت‌آفرین برای دینداری زنان عمل می‌کند.  

اندیشمندان حوزه‌های مختلف، از متخصصان علوم دینی و علوم اجتماعی گرفته تا فیلسوفان، با وجود گستردگی مفاهیم مرتبط با دین و دینداری، بر سه عنصر اساسی «اعتقادات و باورداشت‌ها»، «تجربه و احساسات مذهبی» و «اعمال و مناسک دینی» به‌عنوان ارکان اصلی دین تأکید کرده‌اند. در مطالعات اسلامی، ابعاد دین در قالب چارچوب‌های مختلفی دسته‌بندی شده‌اند که از تقسیم‌بندی سه‌گانه «اعتقادات»، «احکام» و «اخلاق» تا تقسیم‌بندی پنج‌گانه «عقیده»، «ایمان»، «عبادات»، «اخلاق» و «شریعت(فقه)» را در برمی‌گیرد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۹۰ش، ج۲، ص۶۳.</ref> با تأمل در مبانی ادیان و تحلیل آموزه‌های دینی، می‌توان سه بُعد اساسی «معرفتی» (شناختی)، «عاطفی» (احساسی-تجربی) و «رفتاری» (عملی) را به‌عنوان وجوه مشترک نظام‌های دینی شناسایی کرد.<ref>Roof, “Concepts and Indicators of Religious Commitment: A Critical Review”, 1979, p.36. </ref>  

در علوم‌اجتماعی نیز دﻳﻦداری برحسب ﻣﻴﺰان ﻋﻼﻗﻪ و اﺣﺘﺮام اﻓﺮاد ﺑﻪ دﻳﻦ در چهار بُعد اعتقادی، عاطفی، پیامدی و مناسکی مطالعه می‌شود.<ref>سراج‌زاده، چالش‌های دین و مدرنیته، 1384ش، ص166.</ref> از این منظر دین‌داری عبارت است از پذیرش تمام یا بخشی از عقاید، اخلاقیات، احکام و مناسک یک دین، به نحوی که فرد یا جامعه خود را ملزم به پای‌بندی، بازاندیشی یا بازسازی این مجموعه در سطوح فردی و اجتماعی بداند. این فرآیند می‌تواند شامل ابعاد شناختی (باورها)، عاطفی (تعهد)، عملی (رفتارهای دینی) و تجربی (ارتباط با امر قدسی) باشد.<ref>حشمت‌يغمايي، «دينداري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن»، ۱۳۸۰ش، ص۱۹۰.</ref>

در منظومه فکری اسلام، دین به‌عنوان حقیقتی فرابشری و ریشه‌دار در اراده الهی، وحی و اقتضای فطری آدمی تعریف می‌شود که با ارسال پیامبران از آدم(ع) تا خاتم(ص) تداوم یافته است.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۹۳ق، ج۱۳، ص۱۶۸ و ۱۷۱.</ref> این دیدگاه مبتنی بر سه اصل بنیادین است. غایت‌مندی آفرینش: خداوند متعال انسان را با هدفی حکیمانه و برای رسیدن به کمال آفریده است. رابطه دینداری و تکامل: سیر تکاملی انسان در گرو ارتباط آگاهانه با خالق از مسیر دینداری است. لطف الهی: به موجب قاعده لطف، پروردگار راه هدایت را از طریق انبیاء و وحی برای بندگانش آشکار ساخته است. این اصول نشان می‌دهد که دین موهبتی الهی است که از سر حکمت و رحمت خداوندی، از طریق وحی به پیامبران نازل شده است.<ref>جوادی آملی، انتظار بشر از دین، ۱۳۸۴ش، ج۱، ص۲۶.</ref> هدف نهایی این هدایت الهی، راهنمایی انسان به سوی کمال حقیقی و قرب به ذات اقدس الهی می‌باشد. بنابراين منشأ پيدايش دين در اسلام، فطرت و اقتضاي فطري آدمي است.<ref>مصباح یزدی، معارف قرآن، ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۴۷-۴۶.</ref>

مطالعات جهانی نشان می‌دهد زنان به‌طور پیوسته سطح دینداری بالاتری نسبت به مردان در سراسر فرهنگ‌ها و ادیان اصلی جهان داشته‌اند، الگویی که ریشه در عوامل چندبعدی از جمله جامعه‌پذیری جنسیتی (مسئولیت بیشتر زنان در انتقال ارزش‌های دینی)، تمایل قوی‌تر به معنویت عاطفی و تجربی، و نقش‌های سنتی آنان در مراقبت روحانی خانواده دارد. با وجود روند عمومی سکولاریزاسیون که منجر به کاهش کلی مشارکت دینی شده، این شکاف جنسیتی همچنان در بیشتر جوامع - از جمله در شاخص‌هایی مانند باورهای دینی، حضور در مراسم مذهبی و عمل به مناسک - تداوم داشته است، هرچند در دو دهه اخیر اشکال جدیدی از معنویت‌گرایی زنانه خارج از نهادهای دینی رسمی نیز ظهور کرده که نشان‌دهنده تحول در بیان دینداری زنان در عین حفظ تمایزهای جنسیتی است.<ref>فورشت و رپستاد، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ۱۳۹۴ش، ص۵۷۹-۵۷۱.</ref>  

درک عمومی از دین عمدتاً مبتنی بر اعمال و رفتارهای ملموس دینی مانند نماز و روزه و نه اعتقادات یا مفاهیم انتزاعی است. نماز و روزه به‌عنوان شاخص‌های اصلی سنجش دینداری فردی و حضور در نماز جماعت و جمعه به‌عنوان معیارهای رفتارهای جمعی دینی در نظر گرفته ‌می‌شوند. سایر رفتارهای دینی مانند قرائت قرآن، شرکت در مراسم مذهبی همانند روضه‌خوانی، دعای کمیل، عزاداری محرم، زیارت اماکن مقدس، نذر و نیاز و غیره نیز زیرمجموعه مناسک و رفتار جمعی دینداری هستند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۳.]</ref>  

مباحث اعتقادی در اسلام، شامل باور به اصول بنیادین دینی مانند اعتقاد به خداوند، بهشت و جهنم، وجود شیطان، و حقانیت دین اسلام می‌شود که به‌عنوان شاخص‌های سنجش پایبندی به اصول دین محسوب می‌گردد. بررسی باورهای اعتقادی در ایران نشان‌دهنده سطح بالای پایبندی به اصول دینی است. در سال‌های 1379ش و 1382ش، حدود 95.6 درصد و 94.8 درصد از مردم به حسابرسي اعمال در روز جزا اعتقاد داشتند که در این میان زنان اندکی بیش از مردان باور قوی‌تری نشان دادند. همچنین در سال 1382ش، 97.7 درصد پاسخ‌دهندگان به زندگی پس از مرگ معتقد بودند. این آمارها حاکی از تداوم عمیق باورهای اساسی دینی در میان ایرانیان است، هرچند زنان در مقایسه با مردان تمایل بیشتری به ابراز این اعتقادات داشته‌اند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۹-۸۸.]</ref>   

بررسی روند نمازخوانی در ایران از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهنده ثبات نسبی این رفتار دینی است. آمارها حاکی از آن است که در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۸۳ درصد مردم نماز می‌خواندند و این رقم در سال‌های ۱۳۷۹ش (۸۱.۵ درصد)، ۱۳۸۱ش (۸۳.۵ درصد)، ۱۳۸۳ش (۸۳.۵ درصد) و ۱۳۸۵ش (۸۱.۵ درصد) تقریباً در همین محدوده باقی مانده است. با این حال، تفاوت جنسیتی قابل‌توجهی در این زمینه وجود دارد. همواره زنان بیش از میانگین کل جامعه نماز می‌خوانده‌اند، در حالی‌که مردان کمتر از این میانگین قرار داشته‌اند. با این‌ وجود، روند نمازخوانی در هر دو گروه زنان و مردان در این دوره ثابت و یک‌نواخت بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۴.]</ref>  

بررسی روند روزه‌گرفتن در ایران از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۵ش، نشان‌دهنده تغییرات محسوسی در مقایسه با نمازخوانی است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۹ درصد مردان و زنان روزه می‌گرفتند، اما این رقم در سال‌های بعد نوساناتی داشته است. افزایش به ۸۱.۶ درصد در ۱۳۷۹ش، (ارزش‌ها و نگرش‌ها)، رسیدن به اوج ۸۵.۶ درصد در ۱۳۸۲ش، ۸۴.۵ درصد در ۱۳۸۳ش، (تحولات فرهنگی) و سپس کاهش به ۷۷.۱ درصد در سال ۱۳۸۵ش را نشان می‌دهد.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۵.]</ref>  

قرآن‌خوانی، هرچند عملی واجب نیست، به‌عنوان یک رفتار مستحب دینی همواره مورد توجه مسلمانان بوده است. آمارها نشان می‌دهد در سال ۱۳۷۸ش، حدود ۴۲.۴ درصد از ایرانیان قرآن می‌خوانده‌اند (رفتارهای فرهنگی ایرانیان) که این رقم در سال ۱۳۸۲ش، به ۵۸.۷۱ درصد رسیده است. در هر دو دوره، میزان قرآن‌خوانی زنان به‌طور محسوسی بیشتر از مردان بوده است. در حوزه دیگر اعمال مستحب، نذر و نیاز در سال ۱۳۷۴ش، با مشارکت ۷۶.۵ درصد از مردم رواج داشته و صدقه‌دهی نیز با ۶۸.۶ درصد مشارکت همراه بوده است. در این رفتارهای دینی نیز زنان به‌طور معناداری فعال‌تر از مردان ظاهر شده‌اند.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۶.]</ref>  

بررسی روند حضور مردم در مساجد نشان‌دهنده تغییرات قابل توجهی در طول سال‌های ۱۳۵۳ تا ۱۳۸۲ش، است. در سال ۱۳۵۳ش، حدود ۷۱ درصد مردم (۸۳ درصد مردان و ۵۷ درصد زنان) به مسجد می‌رفتند که این حضور با دفعات مختلف (روزانه، هفته‌ای ۲-۳ بار یا هفته‌ای یک بار) انجام می‌شد. در سال ۱۳۷۴ش، ۴۳.۷ درصد مردم در نماز جماعت شرکت می‌کردند که شامل ۴۷.۵ درصد مردان و ۴۰.۱ درصد زنان بود. این رقم در سال ۱۳۷۹ش، به ۴۵.۵ درصد و در سال ۱۳۸۲ به ۴۱.۸ درصد رسید. در تمامی این سال‌ها، حضور مردان در نمازهای جماعت به‌طور مداوم بیش از زنان بوده است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۷.]</ref>  

بررسی روند مشارکت در مناسک دینی جمعی در فاصله سال‌های 1374 تا 1382ش، نشان‌دهنده تحولات معناداری است. در زمینه مناسک رسمی مانند نماز جمعه، کاهش مشارکت مشاهده می‌شود؛ به طوری که در سال 1379ش، تنها 27.2 درصد مردم به طور منظم در نماز جمعه شرکت می‌کردند (72.8 درصد به ندرت حضور داشتند) و این رقم تا سال 1382ش، به 21.5 درصد کاهش یافت (78.5 درصد مشارکت اندک داشتند). نکته قابل توجه در این زمینه، حضور کمرنگ‌تر زنان نسبت به مردان در این مناسک رسمی است. در مقابل، مناسک غیررسمی و مردمی با استقبال فزاینده‌ای مواجه شده‌اند. مشارکت در مراسم روضه‌خوانی از 56.7 درصد در سال 1374ش، به 74.6 درصد در سال 1382ش افزایش یافته، حضور در هیئت‌های مذهبی به 65.1 درصد رسیده، و زیارت اماکن متبرکه از 70 درصد به 76.7 درصد رشد نشان می‌دهد. حتی مراسمی مانند دعای کمیل نیز با رشد قابل توجهی از 27.1 درصد به 42.9 درصد مواجه شده است. این آمارها دو نکته اساسی را آشکار می‌سازد: نخست آن‌که در حالی‌که مناسک رسمی دینی روندی نزولی داشته‌اند، مناسک مردمی و غیررسمی با اقبال روزافزونی روبرو شده‌اند. دوم آن‌که زنان، با وجود پیشتازی در عرصه دینداری فردی، در مناسک جمعی حضوری محدودتر دارند که این امر ناشی از ساختارهای مردانه حاکم بر حوزه عمومی دینی است، نه میزان اعتقادات شخصی آنان. این پارادوکس نشان‌دهنده تأثیر عمیق عوامل اجتماعی و ساختاری بر الگوهای مشارکت دینی است.<ref>[https://www.jicr.ir/article_89.html فرجی و کاظمی، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، ۱۳۸۸ش، ص۸۸.]</ref>  

از منظر رویکرد فقهی انجام فرایض دینی و عبادی از امور حق‌الله و معنوی سنجیده می‌شوند. زنان بعد از ازدواج موظف هستند فرائض فردی همانند نماز، روزه، حج، خمس و زکات را بدون هیچ‌گونه کمی و کاستی مثل زمان تجرد انجام دهند.<ref>حلی، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، ۱۴۰۳ق، ص۵۰۴.</ref> در هنگام تزاحم (دو یا چند حکم یا تکلیف شرعی یا اخلاقی بر عهده یک مکلف) فقها درباره تکالیف زنان در ادای فرائض واجب و مستحب تفکیک قائل شده‌اند. زنان در عبادت‌های واجب به اذن شوهر نیاز ندارند و انجام عبادات را باید بر رعایت حق شوهر مقدم بدانند، اما در عبادت‌های مستحب، زنان باید حق شوهر را رعایت کند و اذن وی را داشته باشند.<ref>خمینی، تحریرالوسیله، 1421ق، ص745.</ref>  

در رویکرد حقوقی، بر اساس ماده ۱۱۰۸ قانون مدنی، محدودیت‌های ناشی از عبادات و فرائض واجب برای زنان، نشوز حساب نشده و موجب اسقاط حق نفقه نمی‌شود.<ref>محقق داماد، بررسی فقهی حقوق خانواده نکاح و انحلال آن، ۱۳۹۳ش، ص۲۹۴.</ref>

تفاوت جنسیتی به نفع زنان در ارزش‏‌های دینی، فکر کردن درباره معنای زندگی، انجام مناسک دینی فردی، اعتقادات دینی، پیامدهای دینی، نیایش با خدا خارج از فرائض و عبادات دینی و در اعتقاد به آرامش‌بخش بودن دین از مردان بالاتر است. یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌‏های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.<ref>Hussain, Counting Women with Faith: What Quantitative Data can reveal about Muslim Women in ‘Secular’ Britain, 2008, p.177-179.</ref>  

زنان به‌عنوان بخش مهمی از پیکر اجتماع با توجه و به کارگیری ارزش‌هاي اسلامی شامل اطاعت و همدلی با ولایت، تعهد و ایمان، تأکید بر اجرای عدالت، پیروی از سیره و آموزه‌های ائمه(ع)، ایستادگی، مقاومت و دفاع از اسلام و انقلاب، علم‌آموزی و کمال نفس و انعطاف‌پذیری می‌توانند عامل موفقيت در تحکیم پایه‌هاي دیني و باورهاي اعتقادي و تقویت هویت دیني، ملي و فرهنگ اسلامی باشند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/561852/ مولایی پارده و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، ۱۴۰۱ش، ص۱.]</ref>

دین یکی از عوامل مهم و تأثیرگذار در سلامت روان و سلامت اجتماعی انسان است. افرادی که به انجام اعمال دینی همانند نماز، مشارکت در مراسم مذهبی و فعالیت‌های دینی پایبندتر هستند، از سرمایه روان‌شناختی بیشتری برخوردارند. این امر منجر به افزایش عزت نفس، منبع کنترل درونی، خودکارآمدی و کاهش خودکم‌بینی می‌گردد. دینداری نه‌تنها با ارائه معنا و هدف در زندگی، به‌عنوان یک فلسفه زندگی سازگارانه عمل می‌کند، بلکه از طریق تقویت روابط اجتماعی و حمایت گروهی، به ارتقای سلامت روانی-هیجانی کمک می‌نماید. همچنین، ارزش‌های مذهبی با ایجاد دیدگاه سازنده نسبت به چالش‌های زندگی، از بروز اختلالات روانی پیشگیری می‌کنند که بر نقش محوری دینداری در تقویت ابعاد مختلف سلامت روان تأکید دارند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/538224/ میرزائی و همکاران، «بررسی ارتباط بین ابعاد دینداری و سزمایه روانشناختی (مورد مطالعه: دانشجویان دانشگاه تبریز)»، ۱۳۹۷ش، ص۱۷.]</ref>  

دینداری زنان دارای دو بُعد مکمل است که هر کدام به شیوه‌ای متفاوت بر نقش مادری تأثیر می‌گذارد. از یک سو، دینداری ذهنی و اعتقادی به‌عنوان یک سرمایه پایدارشناختی، بیشترین تأثیر را بر شکل‌دهی به ابعاد شخصیتی و اجتماعی-فرهنگی مادری دارد و زمینه‌ساز نگرش‌های عمیق و پایدار نسبت به ارزش‌های خانوادگی می‌شود. از سوی دیگر، دینداری عملی و مناسکی که به‌عنوان سرمایه رفتاری عمل می‌کند، ارتباط تنگاتنگی با بُعد زیستی مادری شامل فرزندآوری و فرزندپروری مسئولانه دارد.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_58659.html رستگار خالد، «زنان، دینداری و مادری»، ۱۳۹۵ش، ص۲۶-۲۵.]</ref>  

پایداری بالای دینداری ذهنی فرصت ارزشمندی برای حفظ تداوم فرهنگی و انتقال ارزش‌های مادرانه به نسل‌های آینده فراهم می‌آورد. این ویژگی باعث تقویت پیوندهای بین‌نسلی و تحکیم نهاد خانواده می‌شود.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_13273.html ساروخانی و رفعت­‌جاه، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، ۱۳۸۳ش، ص۸۹-۸۷.]</ref> هرچند کاهش فعلی در دینداری عملی می‌تواند چالش‌هایی در تمایل به فرزندآوری ایجاد کند، اما با برنامه‌ریزی هوشمندانه می‌توان از پتانسیل بالای دینداری ذهنی برای ترویج مادری آگاهانه و مسئولانه بهره برد.<ref>ساروخانی و رفعت‌­جاه، «باز‌اندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، ۱۳۸۶ش، ص۲۱۳.</ref>  

زنان با سطوح بالاتر دینداری، معمولاً گرایش بیشتری به ارزش‌های خانوادگی و سنتی از جمله همسری و مادری نمونه دارند. این نگرش مثبت نه تنها به حفظ ارزش زندگی و پیشگیری از سقط جنین منجر می‌شود، بلکه با تقویت ارزش فرزند، به ارتقای کیفیت فرزندپروری کمک می‌کند.<ref>[https://jwica.ut.ac.ir/article_54519.html اوجاقلو و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزند‌آوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، ۱۳۹۳ش، ص۴۲۳-۴۲۲.]</ref>  

تفاوت‌های بین‌نسلی در دینداری نیز می‌تواند به‌عنوان فرصتی برای گفت‌وگوی سازنده بین مادران و دختران درباره ارزش‌های خانوادگی مورد توجه قرار گیرد. از این‌رو، دینداری زنان را می‌توان به‌عنوان یک سرمایه غنی شناختی-اجتماعی در نظر گرفت که با تقویت نگرش‌های مثبت به مادری و خانواده، زمینه‌ساز توسعه فردی و اجتماعی خواهد بود.<ref>[https://qjsd.atu.ac.ir/article_3301.html جاراللهی و صدیقی، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، ۱۳۹۲ش، ص ۱۰۴-۱۰۳.]</ref>

استفاده از شبکه‌های اجتماعی اگرچه ممکن است بر برخی جنبه‌های مناسکی دینداری زنان همانند نماز، روزه، قرائت قرآن، شرکت در مجالس زنانه دعا، روضه و سفره نذری و همچنین رفتارهای شرعی همانند حجاب و مشارکت در آیین‌های مذهبی تأثیرگذار باشد، اما این تأثیر به‌صورت یک‌جانبه و صرفاً منفی نیست.<ref>[https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب­‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه­‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.]</ref>  

بر اساس نظریه مک‌کلور، زنان در مواجهه با فضای مجازی، الگوهای دینداری خود را از طریق دو مکانیسم اصلی، همزمانی (تلفیق عناصر سنتی و مدرن) و کثرت‌گرایی (پذیرش قرائت‌های متنوع) بازتعریف می‌کنند.<ref>Bunt, Hashtag Islam: How Cyber-Islamic Environments Are Transforming Religious Authority, 2018, p.105.</ref> نکته قابل توجه، پایداری قابل ملاحظه باورهای اعتقادی و تجربیات عاطفی دینی در مقایسه با مناسک ظاهری است که نشان‌دهنده مقاومت سرمایه‌های دینی درونی زنان در برابر تغییرات محیطی می‌باشد.<ref>[https://risi.ihss.ac.ir/Article/38481/FullText شاوردی و صحراگرد منفرد، «آسیب­‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه­‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، ۱۴۰۱ش، ص۵۶.]</ref> در این زمینه، راهکارهای متعددی برای تقویت دینداری در عصر دیجیتال همانند تولید محتوای دینی جذاب و متناسب با نیازهای زنان، توسعه شبکه‌های اجتماعی مذهبی ایمن، ارتقای سواد رسانه‌ای، و طراحی برنامه‌های آموزشی ترکیبی (حضوری-مجازی) وجود دارد. فضای مجازی می‌تواند به جای تهدید، به فرصتی برای تعمیق دینداری تبدیل شود، به‌ویژه زمانی که زنان با بهره‌گیری از ظرفیت‌های شناختی خود، به بازآفرینی هوشمندانه مفاهیم دینی در بسترهای جدید می‌پردازند، بدون آن‌که از اصالت‌های اعتقادی خود فاصله بگیرند.<ref>چیت‌ساز، تأثیر شبکه‌های اجتماعی بر دینداری، ۱۳۹۸ش، ص۷۳.</ref>

*اوجاقلو، سجاد و همکاران، «تغییرات نسلی ارزش فرزند و رفتار فرزند‌آوری زنان پیش و پس از انقلاب اسلامی در شهر زنجان»، زن در فرهنگ و هنر، دوره۶، شماره۳، ۱۳۹۳ش.

*توسلی، غلامعباس، جامعه‌شناسی دینی‌، تهران، سخن، ۱۳۸۰ش.

*جاراللهی، عذرا؛ صدیقی، مینو، «تفاوت نسلی میان مادران و دختران: برسی عوامل مؤثر بر نگرش به ارزش‌های خانواده»، برنامه‌ریزی و رفاه و توسعه اجتماعی، دوره۴، شماره۱۴، ۱۳۹۲ش.

*حشمت‌يغمايي، محمدتقي، «دينداري نوجوانان و عوامل مؤثر بر آن»، پايان‌نامه كارشناسي‌ارشد، تهران، دانشگاه علامه طباطبايي، دانشکده علوم اجتماعی، ۱۳۸۰.

*حلی، ابوالقاسم نجم‌الدین جعفربن حسن، شرایع‌الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.

*خمینی، سیدروح‌الله، تحریر الوسیله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1421ق.

*رستگار خالد، امیر، «زنان، دینداری و مادری»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱۴، شماره۱، ۱۳۹۵ش.

*ساروخانی، باقر؛ رفعت‌جاه، مریم، «عوامل جامعه‌شناختی مؤثر درباره تعریف هویت اجتماعی زنان»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱، شماره۱، ۱۳۸۳ش.

*ساروخانی، باقر؛ رفعت‌جاه، مریم، «باز‌اندیشی در تعامل‌های جنسیتی و هویت‌های زنانه»، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، دوره۲۵، شماره۴، ۱۳۸۶ش.

*سرایی، حسن؛ روشن‌شمال، پگاه، «سنجش عوامل اجتماعی مؤثر بر نگرش زنان باردار نسبت به سقط عمدی»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱۰، شماره۲، ۱۳۹۲ش.

*شاوردی، تهمینه؛ صحراگرد منفرد، ریحانه سادت، «آسیب‌شناسی تأثیر استفاده از شبکه‌های اجتماعی بر دینداری دختران و زنان»، پژوهش انحرافات و مسائل اجتماعی، شماره۴، ۱۴۰۱ش.

*طباطبايی، سيّدمحمدحسين، الميزان، قم، اسماعیلیان، 1393ق.

*فرجی، مهدی؛ کاظمی، عباس، «بررسی وضعیت دین‌داری در ایران: (با تأکید بر داده‌های پیمایش‌های سه دهه گذشته)»، تحقیقات فرهنگی ایران، دوره۲، شماره۲، ۱۳۸۸ش.

*فورشت، اینگر؛ رپستاد، پل، درآمدی بر جامعه‌شناسی دین، چشم‌اندازهای کلاسیک و معاصر، ترجمه‌ مجید جعفریان، قم، ادیان و مذاهب، ۱۳۹۴ش.

*مدیری، فاطمه؛ آزاد ارمکی، تقی، «جنسیت و دینداری»، جامعه‌شناسی کاربردی، دوره۲۴، شماره۳، ۱۳۹۲ش.

*مصباح یزدی، محمدتقی، معارف قرآن(خداشناسی)، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، ۱۳۹۳ش.

*مولایی پارده، برزو و همکاران، «نقش زنان در ترویج فرهنگ اسلامی و تقویت هویت دینی و ملی فرزندان»، رویکردهای پژوهشی نوین در مدیریت و حسابداری، سال6، شماره23، ۱۴۰۱ش.