پرش به محتوا

دانشمند زن: تفاوت میان نسخه‌ها

افزودن پیوند
از ویکی‌جنسیت
نمایش تاریخچه به صورت تعاملی
→ تفاوت با ویرایش قدیمی‌ترتفاوت با ویرایش جدیدتر ←
دیداریویکی‌متن
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱: خط ۱:
'''<big>دانشمندان زن؛</big>''' زنان متخصص علوم و پیش‌برندگان دانش.
'''<big>دانشمندان زن؛</big>''' زنان متخصص علوم و پیش‌برندگان دانش.


در سطح جهانی، دانشگاه‌ها و شرکت‌ها روز جهانی دانشمندان زن را از طریق ابتکارات خود برای ارتقای نقش زنان در STEM به رسمیت می‌شناسند. براساس دیدگاه‌ها، موانع فردی و شخصی،  سازمانی، اجتماعی و فرهنگی و موانع قانونیِ درون‌سازمانی و برون‌سازمانی از عوامل محدودکننده حضور آنان در موقعیت‌های علمی نخبه‌گرا محسوب می‌شوند. با این حال، امروزه تلاش‌های جهانی برای افزایش حضور دانشمندان زن در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات (STEM) ادامه دارد، اما شکاف جنسیتی در برخی حوزه‌ها هنوز پابرجا است.
در سطح جهانی، دانشگاه‌ها و شرکت‌ها روز جهانی دانشمندان زن را از طریق ابتکارات خود برای ارتقای نقش زنان در STEM به رسمیت می‌شناسند. براساس دیدگاه‌ها، موانع فردی و شخصی،  سازمانی، اجتماعی و فرهنگی و موانع قانونیِ درون‌سازمانی و برون‌سازمانی از عوامل محدودکننده حضور آنان در موقعیت‌های علمی نخبه‌گرا محسوب می‌شوند. با این حال، امروزه تلاش‌های جهانی برای افزایش حضور دانشمندان زن در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات ادامه دارد، اما شکاف جنسیتی در برخی حوزه‌ها هنوز پابرجا است.


=='''مفهوم‌شناسی'''==
=='''مفهوم‌شناسی'''==
خط ۷: خط ۷:


=='''تاریخچه'''==
=='''تاریخچه'''==
علی‌رغم رشد تدریجی تعداد زنان فارغ‌التحصیل در رشته‌های علوم و مهندسی در دانشگاه‌های آمریکا طی دهه‌های 1960 تا 1980م، این روند از دهه 1980م، با رکود مواجه شده و به سطحی ثابت رسیده است.<ref>[https://www.jstor.org/stable/29774475 Brush, “Women in Science and Engineering”, 1991, p.405.]</ref> مطالعات انجام‌شده در بریتانیا در سال 2013م، نیز حاکی از آن است که در طول 25 سال منتهی به این تاریخ، مشارکت زنان در حوزه‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رشد قابل‌توجهی نداشته و حضور آنان در این زمینه‌ها همچنان کمرنگ باقی مانده است.<ref>Fiegener, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, 2013, p.98.</ref>
علی‌رغم رشد تدریجی تعداد زنان فارغ‌التحصیل در رشته‌های مختلف علمی و مهندسی در دانشگاه‌های آمریکا طی دهه‌های 1960 تا 1980م، این روند از دهه 1980م، با رکود مواجه شده و به سطحی ثابت رسیده است.<ref>[https://www.jstor.org/stable/29774475 Brush, “Women in Science and Engineering”, 1991, p.405.]</ref> مطالعات انجام‌شده در بریتانیا در سال 2013م، نیز حاکی از آن است که در طول 25 سال منتهی به این تاریخ، مشارکت زنان در حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رشد قابل‌توجهی نداشته و حضور آنان در این زمینه‌ها همچنان کمرنگ باقی مانده است.<ref>Fiegener, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, 2013, p.98.</ref>


تحقیقات یونسکو نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵م، زنان تنها 35٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های STEM در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، رقمی که در طول دهه گذشته تغییر محسوسی نداشته است. این پدیده نگران‌کننده ناشی از دو عامل کلیدی است. اولاً، وجود شکاف اعتماد به نفس در مهارت‌های ریاضی در میان دختران، علیرغم عملکرد تحصیلی مطلوب آنان و ثانیاً، تداوم کلیشه‌های جنسیتی عمیق‌نهادینه‌شده که به صورت سیستماتیک مسیر پیشرفت زنان را در مشاغل علمی و فناورانه محدود می‌سازد.<ref>https://scorize.com/blog/women-stem-graduates/</ref>
تحقیقات یونسکو نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵م، زنان تنها 35٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های STEM در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، رقمی که در طول دهه گذشته تغییر محسوسی نداشته است. این پدیده نگران‌کننده ناشی از دو عامل کلیدی است؛ اولاً، وجود شکاف اعتماد به نفس در مهارت‌های ریاضی در میان دختران، علیرغم عملکرد تحصیلی مطلوب آنان و ثانیاً، تداوم کلیشه‌های جنسیتی عمیق‌ نهادینه‌شده که به صورت سیستماتیک مسیر پیشرفت زنان را در مشاغل علمی و فناورانه محدود می‌سازد.<ref>https://scorize.com/blog/women-stem-graduates/</ref>


سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴م، هر ساله با انتخاب موضوعات محوری در روز جهانی دانشمندان زن، به بررسی ابعاد مختلف چالش‌های برابری جنسیتی در حوزه‌های STEM پرداخته است. «دگرگونی جهان: برابری در علم» در سال ۲۰۱۶م، با تأکید بر نقش تحول‌آفرین زنان در علوم و «جنسیت، علم و توسعه پایدار: تأثیر رسانه‌ها» در سال ۲۰۱۷م، که به تحلیل نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به کلیشه‌های جنسیتی پرداخت. «برابری و توازن در علم برای صلح و توسعه» در سال ۲۰۱۸م، با محوریت ارتباط علوم و اهداف صلح جهانی، «سرمایه‌گذاری در زنان و دختران برای رشد سبز فراگیر» در سال ۲۰۱۹م، که بر اقتصاد پایدار متمرکز بود. «برابری در علم، فناوری و نوآوری: روندها و چالش‌های جهانی» در سال ۲۰۲۰م، با بررسی موانع ساختاری، «فراتر از مرزها: برابری در علم برای جامعه» در سال ۲۰۲۱م، با نگاهی به حل چالش‌های اجتماعی، «برابری، تنوع و شمول: آب ما را متحد می‌کند» در سال ۲۰۲۲م، که بحران آب را به عنوان محور عدالت جنسیتی مطرح کرد. همچنین «نوآوری کنید. نشان دهید. ارتقا دهید. پیشرفت دهید. حفظ کنید» در سال ۲۰۲۳م، با تأکید بر اقدامات عملی و سرانجام «زنان و دختران در رهبری علمی: عصری جدید برای پایداری» در سال ۲۰۲۴م، که بر ضرورت حضور زنان در پست‌های کلیدی علمی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار تأکید داشت.<ref>https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly</ref>
سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴م، هر ساله با انتخاب موضوعات محوری در روز جهانی دانشمندان زن، به بررسی ابعاد مختلف چالش‌های برابری جنسیتی در حوزه‌های STEM پرداخته است. «دگرگونی جهان: برابری در علم» در سال ۲۰۱۶م، با تأکید بر نقش تحول‌آفرین زنان در علوم و «جنسیت، علم و توسعه پایدار: تأثیر رسانه‌ها» در سال ۲۰۱۷م، که به تحلیل نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به کلیشه‌های جنسیتی پرداخت. «برابری و توازن در علم برای صلح و توسعه» در سال ۲۰۱۸م، با محوریت ارتباط علوم و اهداف صلح جهانی، «سرمایه‌گذاری در زنان و دختران برای رشد سبز فراگیر» در سال ۲۰۱۹م، که بر اقتصاد پایدار متمرکز بود. «برابری در علم، فناوری و نوآوری: روندها و چالش‌های جهانی» در سال ۲۰۲۰م، با بررسی موانع ساختاری، «فراتر از مرزها: برابری در علم برای جامعه» در سال ۲۰۲۱م، با نگاهی به حل چالش‌های اجتماعی، «برابری، تنوع و شمول: آب ما را متحد می‌کند» در سال ۲۰۲۲م، که بحران آب را به عنوان محور عدالت جنسیتی مطرح کرد. همچنین «نوآوری کنید. نشان دهید. ارتقا دهید. پیشرفت دهید. حفظ کنید» در سال ۲۰۲۳م، با تأکید بر اقدامات عملی و سرانجام «زنان و دختران در رهبری علمی: عصری جدید برای پایداری» در سال ۲۰۲۴م، که بر ضرورت حضور زنان در پست‌های کلیدی علمی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار تأکید داشت.<ref>https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly</ref>


=='''آمار ایران و جهان'''==
=='''آمار ایران و جهان'''==
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سهم دانشمندان زن در سطح جهانی از سال ۲۰۰۲م، برابر با ۲۹% به ۴۱% در سال ۲۰۲۲م، افزایش یافته است، که نشان‌دهنده پیشرفت قابل توجه در عرصه‌های علمی است. با این حال، توزیع این مشارکت از سال ۲۰۱۸م تا ۲۰۲۲م، ناهمگون است و کشورهایی مانند پرتغال، اسپانیا و آرژانتین بالاترین سهم را داشته‌اند. این نسبت برای دانشمندان زن در ایالات متحده، برابر ۴۲٪ بود که بالاتر از میانگین جهانی است.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref>
بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سهم دانشمندان زن در سطح جهانی از ۲۹% در سال ۲۰۰۲م، به ۴۱% در سال ۲۰۲۲م، افزایش یافته است، که نشان‌دهنده پیشرفت قابل توجه در عرصه‌های علمی است. با این حال، توزیع این مشارکت از سال ۲۰۱۸م تا ۲۰۲۲م، ناهمگون است و کشورهایی مانند پرتغال، اسپانیا و آرژانتین بالاترین سهم را داشته‌اند. این نسبت برای دانشمندان زن در ایالات متحده، برابر ۴۲٪ بود که بالاتر از میانگین جهانی است.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref>


دانشمندان زن در رشته‌های شیمی، زیست‌شناسی مولکولی، ایمونولوژی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها به برابری دست یافتند در حالی‌که در رشته‌های مهندسی و ریاضیات، دانشمندان زن به ترتیب تنها ۲۸% و ۲۷% است.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref>
دانشمندان زن در رشته‌های شیمی، زیست‌شناسی مولکولی، ایمونولوژی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها به برابری دست یافتند در حالی‌که سهم زنان در رشته‌های مهندسی و ریاضیات، دانشمندان زن به ترتیب تنها ۲۸% و ۲۷% است.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref>


بر اساس گزارش یوروست در سال ۲۰۲۳م، تعداد دانشمندان زن در اتحادیه اروپا به ۷.۷ میلیون نفر رسید که افزایشی ۳۸۱٬۲۰۰ نفری نسبت به سال ۲۰۲۲م، را نشان می‌دهد. توزیع جغرافیایی این حضور ناهمگون بوده است، به طوری که دانمارک (۵۰.۸٪) و اسپانیا (۵۰٪)  و بلغارستان (۳۹.۱٪) بالاترین سهم و مجارستان (۳۰.۷٪) و فنلاند (۳۱.۴٪) و ایتالیا با (۳۱.۴٪) کمترین میزان مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و مهندسی را داشتند.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref>
بر اساس گزارش یوروست در سال ۲۰۲۳م، تعداد دانشمندان زن در اتحادیه اروپا به ۷.۷ میلیون نفر رسید که افزایشی ۳۸۱٬۲۰۰ نفری نسبت به سال ۲۰۲۲م، را نشان می‌دهد. توزیع جغرافیایی این حضور ناهمگون بوده است، به طوری که دانمارک (۵۰.۸٪) و اسپانیا (۵۰٪) و بلغارستان (۳۹.۱٪) بالاترین سهم و مجارستان (۳۰.۷٪) و فنلاند (۳۱.۴٪) و ایتالیا با (۳۱.۴٪) کمترین میزان مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و مهندسی را داشتند.<ref>https://www.iscanews.ir/news/1261972/</ref>


سهم جهانی دانشمندان زن در سال ۲۰۲۴م، تنها حدود ۳۳.۳٪ از کل محققان جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار از گزارش‌های سازمان ملل متحد و یونسکو استنباط می‌شود و نشان می‌دهد که از هر ۳ دانشمند، ۱ نفر زن است.<ref>https://www.imna.ir/news/727449/</ref>
سهم جهانی دانشمندان زن در سال ۲۰۲۴م، تنها حدود ۳۳.۳٪ از کل محققان جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار از گزارش‌های سازمان ملل متحد و یونسکو استنباط می‌شود و نشان می‌دهد که از هر ۳ دانشمند، ۱ نفر زن است.<ref>https://www.imna.ir/news/727449/</ref>
خط ۲۵: خط ۲۵:
دانشمندان زن ایرانی و جهانی، با کشف‌ها و دستاوردهایشان نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کرده‌اند. این زنان الهام‌بخش نسل‌های آینده در عرصه‌های علمی هستند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/513321/ نامور و ورع، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، ۱۴۰۱ش، ص۱۳۱.]</ref>
دانشمندان زن ایرانی و جهانی، با کشف‌ها و دستاوردهایشان نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کرده‌اند. این زنان الهام‌بخش نسل‌های آینده در عرصه‌های علمی هستند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/513321/ نامور و ورع، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، ۱۴۰۱ش، ص۱۳۱.]</ref>


==='''دانشمندان زن ایرانی'''===
==='''دانشمندان زن ایرانی'''<ref group="دیدگاه">با وجود رشد زیاد دانشمندان زن در ایران، در این بند به دانشمندان ایرانی مقیم غرب برجسته شده است که خلاف واقعیت است. </ref>===
مریم میرزاخانی نخستین زن برنده مدال فیلدز با تحقیقات پیشگامانه در هندسه و نظریه ارگودیک تحولی در ریاضیات ایجاد کرد. پردیس ثابتی، متخصص ژنتیک، با مطالعاتش روی تکامل ویروس‌ها و مبارزه با ابولا نقش کلیدی در علوم زیستی ایفا کرده است. پریسا تبریز، مدیر امنیت سایبری گوگل، به‌عنوان شاهزاده امنیت شناخته می‌شود. انوشه انصاری نخستین زن مسلمان فضانورد علاوه بر سفر تاریخی به فضا، تحقیقاتی در زمینه تأثیر تشعشعات فضایی انجام داد. آلنوش طریان، "مادر نجوم ایران"، پایه‌گذار رصدخانه خورشیدی و اولین استاد تمام زن در ایران بود. مونا جراحی، استاد دانشگاه کالیفرنیا، در فناوری نانو و تراهرتز پیشگام است. رکسانا مصلحی، همه‌گیرشناس ژنتیکی، در تحقیقات سرطان فعالیت دارد. طاهره حسینی‌نیا متخصص تغذیه و بیوتکنولوژی با تمرکز بر درمان سرطان است. آزاده تبازاده در تحقیقات جوی سیارات با ناسا همکاری می‌کند و شعله نیکزاد، دانشمند آزمایشگاه پیشرانه جت، در زمینه فناوری‌های نجوم پیشرفته فعالیت دارد. این دانشمندان با دستاوردهای بین‌المللی، جایگاه زنان را در علم تثبیت کرده‌اند.<ref>https://zigap.ir/mag/top-10-iranian-female-scientists-by-zigap/</ref>
مریم میرزاخانی نخستین زن برنده مدال فیلدز با تحقیقات پیشگامانه در هندسه و نظریه ارگودیک تحولی در ریاضیات ایجاد کرد. پردیس ثابتی، متخصص ژنتیک، با مطالعاتش روی تکامل ویروس‌ها و مبارزه با ابولا نقش کلیدی در علوم زیستی ایفا کرده است. پریسا تبریز، مدیر امنیت سایبری گوگل، به‌عنوان شاهزاده امنیت شناخته می‌شود. انوشه انصاری نخستین زن مسلمان فضانورد علاوه بر سفر تاریخی به فضا، تحقیقاتی در زمینه تأثیر تشعشعات فضایی انجام داد. آلنوش طریان، "مادر نجوم ایران"، پایه‌گذار رصدخانه خورشیدی و اولین استاد تمام زن در ایران بود. مونا جراحی، استاد دانشگاه کالیفرنیا، در فناوری نانو و تراهرتز پیشگام است. رکسانا مصلحی، همه‌گیرشناس ژنتیکی، در تحقیقات سرطان فعالیت دارد. طاهره حسینی‌نیا متخصص تغذیه و بیوتکنولوژی با تمرکز بر درمان سرطان است. آزاده تبازاده در تحقیقات جوی سیارات با ناسا همکاری می‌کند و شعله نیکزاد، دانشمند آزمایشگاه پیشرانه جت، در زمینه فناوری‌های نجوم پیشرفته فعالیت دارد. این دانشمندان با دستاوردهای بین‌المللی، جایگاه زنان را در علم تثبیت کرده‌اند.<ref>https://zigap.ir/mag/top-10-iranian-female-scientists-by-zigap/</ref>


خط ۴۳: خط ۴۳:


==='''نظریه ریزش'''===
==='''نظریه ریزش'''===
به فرآیند کاهش تدریجی حضور زنان در سطوح بالای حرفه‌ای و علمی اشاره دارد، که در آن زنان علیرغم مشارکت اولیه در مقاطع پایین‌تر مانند تحصیلات کارشناسی، به‌طور نامتناسبی در پست‌های ارشد مدیریتی، استادی تمام‌وقت، یا موقعیت‌های نخبه‌گرای علمی کمتر نمایندگی می‌شوند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.</ref> بر اساس دیدگاه هیلی، این پدیده ناشی از کلیشه‌های جنسیتی است که ویژگی‌های رهبری را با مردانگی مرتبط می‌دانند و زنان را به‌دلیل ناهمخوانی با این تصورات سنتی، در معرض ارزیابی‌های ناعادلانه قرار می‌دهند. این سوگیری‌ها در فرآیندهای استخدام و ارتقا تشدید می‌شود و همراه با بار مضاعف کاری (ترکیب نقش‌های خانوادگی و حرفه‌ای)، به حذف سیستماتیک زنان از عرصه‌های علمی نخبه‌گرا منجر می‌گردد. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند اصلاح ساختارهای نهادی و فرهنگ سازمانی است.<ref>Healy and et. al., “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, 2005, p.251.</ref>
نظریه ریزش به فرآیند کاهش تدریجی حضور زنان در سطوح بالای حرفه‌ای و علمی اشاره دارد، که در آن زنان علیرغم مشارکت اولیه در مقاطع پایین‌تر مانند تحصیلات کارشناسی، به‌طور نامتناسبی در پست‌های ارشد مدیریتی، استادی تمام‌وقت، یا موقعیت‌های نخبه‌گرای علمی کمتر نمایندگی می‌شوند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.</ref> بر اساس دیدگاه هیلی، این پدیده ناشی از کلیشه‌های جنسیتی است که ویژگی‌های رهبری را با مردانگی مرتبط می‌دانند و زنان را به‌دلیل ناهمخوانی با این تصورات سنتی، در معرض ارزیابی‌های ناعادلانه قرار می‌دهند. این سوگیری‌ها در فرآیندهای استخدام و ارتقا تشدید می‌شود و همراه با بار مضاعف کاری (ترکیب نقش‌های خانوادگی و حرفه‌ای)، به حذف سیستماتیک زنان از عرصه‌های علمی نخبه‌گرا منجر می‌گردد. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند اصلاح ساختارهای نهادی و فرهنگ سازمانی است.<ref>Healy and et. al., “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, 2005, p.251.</ref>


نظریه ریزش کاهش حضور زنان در سطوح بالای علمی را به عوامل ساختاری نسبت می‌دهد.<ref>Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.19.</ref> این نظریه سه راهکار اصلی برای بهبود وضعیت از جمله افزایش تعداد زنان ورودی به سیستم علمی، کاهش نرخ خروج آنان از مسیر علمی و تسهیل بازگشت زنان پس از وقفه‌های شغلی پیشنهاد می‌کند. این رویکردها در کنار هم می‌توانند شکاف جنسیتی در عرصه‌های علمی نخبه‌گرا را کاهش دهند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.</ref>
نظریه ریزش کاهش حضور زنان در سطوح بالای علمی را به عوامل ساختاری نسبت می‌دهد.<ref>Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.19.</ref> این نظریه سه راهکار اصلی برای بهبود وضعیت از جمله افزایش تعداد زنان ورودی به سیستم علمی، کاهش نرخ خروج آنان از مسیر علمی و تسهیل بازگشت زنان پس از وقفه‌های شغلی پیشنهاد می‌کند. این رویکردها در کنار هم می‌توانند شکاف جنسیتی در عرصه‌های علمی نخبه‌گرا را کاهش دهند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.</ref>
خط ۵۶: خط ۵۶:
نظریه کمبودها به موانع ساختاری (قانونی، سیاسی و اجتماعی) که دانشمندان زن را در محیط‌های علمی با محدودیت مواجه می‌سازد، اشاره دارد. این نظریه بر این اصل استوار است که دانشمندان زن به‌عنوان یک گروه، با فرصت‌های کمتر و موانع بیشتری در مسیر پیشرفت علمی مواجه هستند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.42.</ref> موانع ساختاری شامل دو دسته رسمی و غیررسمی می‌شوند که اگرچه موانع رسمی در دهه‌های اخیر کاهش یافته‌اند، اما موانع غیررسمی و ظریف‌تر همچنان پابرجا هستند.<ref>Settles and et. al., “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, 2006, p.47-48.</ref> این موانع شامل تبعیض جنسیتی، آزار جنسی و محدودیت در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی حرفه‌ای می‌شود که همگی منجر به نتایج کاری ضعیف‌تر برای زنان در مقایسه با همتایان مردشان می‌گردد.<ref>McGrayne, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 1998, p.63.</ref>
نظریه کمبودها به موانع ساختاری (قانونی، سیاسی و اجتماعی) که دانشمندان زن را در محیط‌های علمی با محدودیت مواجه می‌سازد، اشاره دارد. این نظریه بر این اصل استوار است که دانشمندان زن به‌عنوان یک گروه، با فرصت‌های کمتر و موانع بیشتری در مسیر پیشرفت علمی مواجه هستند.<ref>Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.42.</ref> موانع ساختاری شامل دو دسته رسمی و غیررسمی می‌شوند که اگرچه موانع رسمی در دهه‌های اخیر کاهش یافته‌اند، اما موانع غیررسمی و ظریف‌تر همچنان پابرجا هستند.<ref>Settles and et. al., “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, 2006, p.47-48.</ref> این موانع شامل تبعیض جنسیتی، آزار جنسی و محدودیت در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی حرفه‌ای می‌شود که همگی منجر به نتایج کاری ضعیف‌تر برای زنان در مقایسه با همتایان مردشان می‌گردد.<ref>McGrayne, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 1998, p.63.</ref>


از منظر هنجار عام‌گرایی رابرت کی مرتون، که بر ارزیابی افراد صرفاً بر اساس شایستگی‌های علمی تأکید دارد، تحقیقات نشان می‌دهد که این هنجار در عمل نقض می‌شود. زنان برای دستیابی به موقعیت‌های برابر با مردان، نیازمند ارائه عملکردی به مراتب بهتر هستند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که حتی با وجود برابری در شایستگی‌های علمی، مردان در فرآیندهای ارزیابی و انتخاب ترجیح داده می‌شوند. علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی غیررسمی که برای پیشرفت حرفه‌ای حیاتی هستند، عمدتاً مردانه‌محور باقی مانده‌اند. در حالی که دانشمندان مرد از حمایت اساتید راهنما و دسترسی به این شبکه‌ها بهره‌مند می‌شوند، بسیاری از دانشمندان زن احساس انزوا و محرومیت می‌کنند. این وضعیت منجر به خروج تعداد زیادی از زنان بااستعداد از محیط‌های علمی یا کاهش موفقیت‌های حرفه‌ای آنان می‌گردد.<ref>Andersen, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, 2001, p.256.</ref> تحقیقات فاکس و کولات‌الا نیز نشان می‌دهد که حدود 95٪ از زنان عضو هیئت علمی معتقدند عوامل شخصی و جنسیتی تأثیر منفی بر پیشرفت شغلی آنان داشته است.<ref>Fox and Colatrella, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, 2006, p.381.</ref>
از منظر هنجار عام‌گرایی رابرت کی مرتون، که بر ارزیابی افراد صرفاً بر اساس شایستگی‌های علمی تأکید دارد، تحقیقات نشان می‌دهد که این هنجار در عمل نقض می‌شود. زنان برای دستیابی به موقعیت‌های برابر با مردان، نیازمند ارائه عملکردی به مراتب بهتر هستند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که حتی با وجود برابری در شایستگی‌های علمی، مردان در فرآیندهای ارزیابی و انتخاب ترجیح داده می‌شوند. علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی غیررسمی که برای پیشرفت حرفه‌ای حیاتی هستند، عمدتاً مردانه‌محور باقی مانده‌اند. در حالی که دانشمندان مرد از حمایت اساتید راهنما و دسترسی به این شبکه‌ها بهره‌مند می‌شوند، بسیاری از دانشمندان زن احساس انزوا و محرومیت می‌کنند. این وضعیت منجر به خروج تعداد زیادی از زنان با استعداد از محیط‌های علمی یا کاهش موفقیت‌های حرفه‌ای آنان می‌گردد.<ref>Andersen, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, 2001, p.256.</ref> تحقیقات فاکس و کولات‌الا نیز نشان می‌دهد که حدود 95٪ از زنان عضو هیئت علمی معتقدند عوامل شخصی و جنسیتی تأثیر منفی بر پیشرفت شغلی آنان داشته است.<ref>Fox and Colatrella, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, 2006, p.381.</ref>


این چالش‌ها در کنار مسئولیت‌های چندگانه زنان (خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی) و انتظارات فرهنگی از نقش‌های سنتی، چرخه‌ای از محرومیت را ایجاد می‌کند که تغییر آن مستلزم بازنگری در ساختارهای نهادی، فرهنگ سازمانی و ایجاد مکانیزم‌های حمایتی برای زنان در محیط‌های علمی است.<ref>Kemelgor and Etzkowitz, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, 2001, p.239.</ref>
این چالش‌ها در کنار مسئولیت‌های چندگانه زنان (خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی) و انتظارات فرهنگی از نقش‌های سنتی، چرخه‌ای از محرومیت را ایجاد می‌کند که تغییر آن مستلزم بازنگری در ساختارهای نهادی، فرهنگ سازمانی و ایجاد مکانیزم‌های حمایتی برای زنان در محیط‌های علمی است.<ref>Kemelgor and Etzkowitz, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, 2001, p.239.</ref>


=='''چالش‌های دانشمندان زن در محیط‌های علمی'''==
=='''چالش‌های دانشمندان زن در محیط‌های علمی'''<ref group="دیدگاه">مقاله خوبی است اما دو بحث دانشمندن زن و هیئت علمی زن کمی خلط شده است. و بیشتر به دومی پرداخته شده است. مقاله آتش نشانان زن را ملاحظه کنید به معرفی تاریخچه و وضعیت فعلی زنان در یک شغل یا منصب پرداخته می شود و بعد از مشکلات هم سخن گفته می شود. به نظرم لازم است اقلا در خصوص ایران از دانشمندان زن بیشتری نام ببرید و در رشته های مختلف به معرفی آنان بپردازید. </ref>==
موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی و فرهنگی و موانع قانونیِ درون‌سازمانی و برون‌سازمانی<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_36532.html h احمدی کهنعلی و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، ۱۳۹۲ش، ص۳۴۶-۳۳۸.]</ref> که جایگاه دانشمندان زن در محیط‌های علمی و تخصصی را به‌طور ساختاری تحت تأثیر قرار می‌دهند، در چند سطح خودکارآمدی پایین و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های تبعیض سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی قابل ‌تفکیک هستند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_13277.html فراستخواه، «زنان، آموزش عالی و بازار کار»، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۹]</ref>
موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی و فرهنگی و موانع قانونیِ درون‌سازمانی و برون‌سازمانی<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_36532.html h احمدی کهنعلی و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، ۱۳۹۲ش، ص۳۴۶-۳۳۸.]</ref> که جایگاه دانشمندان زن در محیط‌های علمی و تخصصی را به‌طور ساختاری تحت تأثیر قرار می‌دهند، در چند سطح خودکارآمدی پایین و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های تبعیض سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی قابل ‌تفکیک هستند.<ref>[https://jwdp.ut.ac.ir/article_13277.html فراستخواه، «زنان، آموزش عالی و بازار کار»، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۹]</ref>


نسخهٔ ‏۱۷ مرداد ۱۴۰۴، ساعت ۰۹:۳۳

دانشمندان زن؛ زنان متخصص علوم و پیش‌برندگان دانش.

در سطح جهانی، دانشگاه‌ها و شرکت‌ها روز جهانی دانشمندان زن را از طریق ابتکارات خود برای ارتقای نقش زنان در STEM به رسمیت می‌شناسند. براساس دیدگاه‌ها، موانع فردی و شخصی، سازمانی، اجتماعی و فرهنگی و موانع قانونیِ درون‌سازمانی و برون‌سازمانی از عوامل محدودکننده حضور آنان در موقعیت‌های علمی نخبه‌گرا محسوب می‌شوند. با این حال، امروزه تلاش‌های جهانی برای افزایش حضور دانشمندان زن در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات ادامه دارد، اما شکاف جنسیتی در برخی حوزه‌ها هنوز پابرجا است.

مفهوم‌شناسی

[دیدگاه ۱]روز جهانی زنان و دختران در علم، یک رویداد سالانه است که در ۱۱ فوریه با هدف ترویج مشارکت کامل و برابر زنان در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات برگزار می‌شود. این روز در سال ۲۰۱۵م، با تصویب قطعنامه ۲۱۲/۷۰ مجمع عمومی سازمان ملل متحد به رسمیت شناخته شد و هر سال با تمرکز بر یک موضوع خاص، چالش‌های مرتبط با برابری جنسیتی در عرصه علمی را مورد توجه قرار می‌دهد.[۱] این رویداد با حمایت هیأت‌های نمایندگی دائمی چندین کشور از جمله آندورا، آنتیگوا و باربودا، ارمنستان، استرالیا، بوتان، شیلی، اکوادور، فنلاند، یونان، لتونی، مکزیک، نیجریه، جمهوری کره، سن مارینو و ازبکستان برگزار می‌شود.[۲]

تاریخچه

علی‌رغم رشد تدریجی تعداد زنان فارغ‌التحصیل در رشته‌های مختلف علمی و مهندسی در دانشگاه‌های آمریکا طی دهه‌های 1960 تا 1980م، این روند از دهه 1980م، با رکود مواجه شده و به سطحی ثابت رسیده است.[۳] مطالعات انجام‌شده در بریتانیا در سال 2013م، نیز حاکی از آن است که در طول 25 سال منتهی به این تاریخ، مشارکت زنان در حوزه‌های علم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رشد قابل‌توجهی نداشته و حضور آنان در این زمینه‌ها همچنان کمرنگ باقی مانده است.[۴]

تحقیقات یونسکو نشان می‌دهد در سال ۲۰۲۵م، زنان تنها 35٪ از فارغ‌التحصیلان رشته‌های STEM در سطح جهانی را تشکیل می‌دهند، رقمی که در طول دهه گذشته تغییر محسوسی نداشته است. این پدیده نگران‌کننده ناشی از دو عامل کلیدی است؛ اولاً، وجود شکاف اعتماد به نفس در مهارت‌های ریاضی در میان دختران، علیرغم عملکرد تحصیلی مطلوب آنان و ثانیاً، تداوم کلیشه‌های جنسیتی عمیق‌ نهادینه‌شده که به صورت سیستماتیک مسیر پیشرفت زنان را در مشاغل علمی و فناورانه محدود می‌سازد.[۵]

سازمان ملل متحد از سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۴م، هر ساله با انتخاب موضوعات محوری در روز جهانی دانشمندان زن، به بررسی ابعاد مختلف چالش‌های برابری جنسیتی در حوزه‌های STEM پرداخته است. «دگرگونی جهان: برابری در علم» در سال ۲۰۱۶م، با تأکید بر نقش تحول‌آفرین زنان در علوم و «جنسیت، علم و توسعه پایدار: تأثیر رسانه‌ها» در سال ۲۰۱۷م، که به تحلیل نقش رسانه‌ها در شکل‌دهی به کلیشه‌های جنسیتی پرداخت. «برابری و توازن در علم برای صلح و توسعه» در سال ۲۰۱۸م، با محوریت ارتباط علوم و اهداف صلح جهانی، «سرمایه‌گذاری در زنان و دختران برای رشد سبز فراگیر» در سال ۲۰۱۹م، که بر اقتصاد پایدار متمرکز بود. «برابری در علم، فناوری و نوآوری: روندها و چالش‌های جهانی» در سال ۲۰۲۰م، با بررسی موانع ساختاری، «فراتر از مرزها: برابری در علم برای جامعه» در سال ۲۰۲۱م، با نگاهی به حل چالش‌های اجتماعی، «برابری، تنوع و شمول: آب ما را متحد می‌کند» در سال ۲۰۲۲م، که بحران آب را به عنوان محور عدالت جنسیتی مطرح کرد. همچنین «نوآوری کنید. نشان دهید. ارتقا دهید. پیشرفت دهید. حفظ کنید» در سال ۲۰۲۳م، با تأکید بر اقدامات عملی و سرانجام «زنان و دختران در رهبری علمی: عصری جدید برای پایداری» در سال ۲۰۲۴م، که بر ضرورت حضور زنان در پست‌های کلیدی علمی برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار تأکید داشت.[۶]

آمار ایران و جهان

بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، سهم دانشمندان زن در سطح جهانی از ۲۹% در سال ۲۰۰۲م، به ۴۱% در سال ۲۰۲۲م، افزایش یافته است، که نشان‌دهنده پیشرفت قابل توجه در عرصه‌های علمی است. با این حال، توزیع این مشارکت از سال ۲۰۱۸م تا ۲۰۲۲م، ناهمگون است و کشورهایی مانند پرتغال، اسپانیا و آرژانتین بالاترین سهم را داشته‌اند. این نسبت برای دانشمندان زن در ایالات متحده، برابر ۴۲٪ بود که بالاتر از میانگین جهانی است.[۷]

دانشمندان زن در رشته‌های شیمی، زیست‌شناسی مولکولی، ایمونولوژی، روان‌شناسی و سایر رشته‌ها به برابری دست یافتند در حالی‌که سهم زنان در رشته‌های مهندسی و ریاضیات، دانشمندان زن به ترتیب تنها ۲۸% و ۲۷% است.[۸]

بر اساس گزارش یوروست در سال ۲۰۲۳م، تعداد دانشمندان زن در اتحادیه اروپا به ۷.۷ میلیون نفر رسید که افزایشی ۳۸۱٬۲۰۰ نفری نسبت به سال ۲۰۲۲م، را نشان می‌دهد. توزیع جغرافیایی این حضور ناهمگون بوده است، به طوری که دانمارک (۵۰.۸٪) و اسپانیا (۵۰٪) و بلغارستان (۳۹.۱٪) بالاترین سهم و مجارستان (۳۰.۷٪) و فنلاند (۳۱.۴٪) و ایتالیا با (۳۱.۴٪) کمترین میزان مشارکت زنان در حوزه‌های علمی و مهندسی را داشتند.[۹]

سهم جهانی دانشمندان زن در سال ۲۰۲۴م، تنها حدود ۳۳.۳٪ از کل محققان جهان را تشکیل می‌دهند. این آمار از گزارش‌های سازمان ملل متحد و یونسکو استنباط می‌شود و نشان می‌دهد که از هر ۳ دانشمند، ۱ نفر زن است.[۱۰]

دانشمندان زن

دانشمندان زن ایرانی و جهانی، با کشف‌ها و دستاوردهایشان نقش مهمی در پیشرفت علم ایفا کرده‌اند. این زنان الهام‌بخش نسل‌های آینده در عرصه‌های علمی هستند.[۱۱]

دانشمندان زن ایرانی[دیدگاه ۲]

مریم میرزاخانی نخستین زن برنده مدال فیلدز با تحقیقات پیشگامانه در هندسه و نظریه ارگودیک تحولی در ریاضیات ایجاد کرد. پردیس ثابتی، متخصص ژنتیک، با مطالعاتش روی تکامل ویروس‌ها و مبارزه با ابولا نقش کلیدی در علوم زیستی ایفا کرده است. پریسا تبریز، مدیر امنیت سایبری گوگل، به‌عنوان شاهزاده امنیت شناخته می‌شود. انوشه انصاری نخستین زن مسلمان فضانورد علاوه بر سفر تاریخی به فضا، تحقیقاتی در زمینه تأثیر تشعشعات فضایی انجام داد. آلنوش طریان، "مادر نجوم ایران"، پایه‌گذار رصدخانه خورشیدی و اولین استاد تمام زن در ایران بود. مونا جراحی، استاد دانشگاه کالیفرنیا، در فناوری نانو و تراهرتز پیشگام است. رکسانا مصلحی، همه‌گیرشناس ژنتیکی، در تحقیقات سرطان فعالیت دارد. طاهره حسینی‌نیا متخصص تغذیه و بیوتکنولوژی با تمرکز بر درمان سرطان است. آزاده تبازاده در تحقیقات جوی سیارات با ناسا همکاری می‌کند و شعله نیکزاد، دانشمند آزمایشگاه پیشرانه جت، در زمینه فناوری‌های نجوم پیشرفته فعالیت دارد. این دانشمندان با دستاوردهای بین‌المللی، جایگاه زنان را در علم تثبیت کرده‌اند.[۱۲]

همچنین در سال‌های اخیر، دانشمندان زن ایرانی با دستاوردهای علمی برجسته در سطح جهانی مطرح شده‌اند. دکتر فاطمه فرجادیان (نانودارورسانی)[۱۳]، دکتر زرین اسحاقی (شیمی تجزیه)[۱۴] و دکتر آزیتا افراشی (زبان‌شناسی) از جمله ۱۸پژوهشگر زن ایرانی هستند که در فهرست دانشمندان برتر جهان قرار گرفته‌اند.[۱۵]

دانشمندان زن جهان

از هیپاتیا در قرن چهارم میلادی، نخستین ریاضیدان زن و فیلسوف نوافلاطونی که در اسکندریه به تدریس ریاضیات و نجوم پرداخت و به دست افراطیون مذهبی کشته شد،[۱۶] تا ماری کوری، تنها دانشمندی که دو جایزه نوبل در فیزیک و شیمی دریافت کرد، زنان همواره نقش کلیدی در پیشرفت علم داشته‌اند. روزالیند فرانکلین با تحقیقاتش در کریستالوگرافی DNA، پایه‌های کشف ساختار مارپیچ دوگانه را بنا نهاد، اما جایزه نوبل به همکاران مردش رسید. آدا لاولیس، اولین برنامه‌نویس جهان، با همکاری چارلز بابیج، مفاهیم پایه‌ای محاسبات کامپیوتری را توسعه داد. لیز مایتنر در کشف شکافت هسته‌ای نقش داشت، اما همکارش اوتو هان جایزه نوبل را دریافت کرد. ژوسلین بل برنل، کاشف تپ‌اخترها، نیز از سوی کمیته نوبل نادیده گرفته شد. دوروتی هاگکین با تکمیل تکنیک پراش اشعه ایکس، ساختار مولکول‌های پیچیده را رمزگشایی کرد و نوبل شیمی ۱۹۶۴م، را برد. سوفی ژرمن، ریاضیدان خودآموخته، در نظریه اعداد پیشگام بود. ورا روبین با اثبات وجود ماده تاریک، درک ما از کیهان را دگرگون کرد. ریتا لوی مونتالچینی، نوروبیولوژیست، فاکتور رشد عصبی را کشف کرد و نوبل پزشکی ۱۹۸۶م، را دریافت نمود.[۱۷]

دیدگاه‌ها

بررسی چراییِ محدودیتِ حضورِ زنان در موقعیت‌های حرفه‌ای و نهادهای علمیِ نخبه‌گرا، موضوعِ چندین دیدگاهِ نظریِ متفاوت بوده است. این رویکردهای تحلیلی به واکاویِ عوامل و موانعِ ساختاری، اجتماعی، فرهنگی و فردی می‌پردازند که منجر به شکل‌گیریِ نابرابریِ جنسیتی در عرصه‌های علمیِ نخبه‌پسند شده و سبب گردیده تا سهمِ زنان در دستیابی به جایگاه‌های برجسته‌ی آکادمیک و تخصصی، نسبت به مردان، به‌طور چشمگیری محدود باقی بماند.[۱۸]

نظریه تفاوت‌های بیولوژیکی

بحث تفاوت‌های بیولوژیکی به‌عنوان عامل اصلی کم‌نمایی زنان در علوم نخبه‌گرا، با چالش‌های جدی مواجه است. لورنس سامرس با استناد به یافته‌های تحقیقاتی در کتاب اگزای و شومن(۲۰۰۳) تحت عنوان «زنان در علوم؛ فرآیندها و پیامدهای شغلی»، عوامل ذاتی را مؤثرتر دانست. در حالی‌که نویسندگان این کتاب تفسیر او را رد کرده و نشان دادند که حتی اگر تفاوت‌های زیستی و عامل بیولوژیکی وجود داشته باشد، این عامل به‌تنهایی قادر به توجیه شکاف جنسیتی نیست و ترکیب پیچیده‌ای از عوامل اجتماعی-فرهنگی مانند تفاوت‌‌های جنسی به لحاظ بیولوژی مغز، جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده، مدرسه گروه همسالان، معلمان و مشاوران نقش تعیین‌کننده‌تری دارند. این یافته‌ها با تحقیقات جدیدتر که بر ساختارهای نظام‌مند تبعیض تأکید می‌کنند، همخوانی دارد.[۱۹]

نظریه تصورات قالبی جنسیتی

بر اساس دیدگاه ریس و شی بینگر، این تصورات قالبی به‌صورت ناخودآگاه در نهادهای اجتماعی نهادینه شده‌اند و منجر به سوگیری‌های سیستماتیک در فرآیندهای ارزیابی، استخدام و ارتقای شغلی می‌شوند. ریس با نظریه سلسله‌مراتب جنسیتی استدلال می‌کند که حتی در محیط‌های مدرن، ویژگی‌های رهبری مانند قاطعیت و استقلال به‌صورت ناخواسته با مردانگی مرتبط دانسته می‌شوند، در حالی‌که زنان به‌رغم دارا بودن این ویژگی‌ها، به‌دلیل ناهمخوانی با کلیشه‌های سنتی زنانه همانند مهربانی و جمع‌گرایی، اغلب به‌عنوان نامتناسب برای نقش‌های کلیدی ارزیابی می‌شوند.[۲۰] از سوی دیگر، شی بینگر در نظریه تله شیشه‌ای نشان می‌دهد که این تصورات قالبی نه‌تنها در سطح فردی، بلکه در ساختارهای سازمانی نیز بازتولید می‌شوند؛ به‌گونه‌ای که شبکه‌های غیررسمی قدرت مانند حلقه‌های مشاوره‌ای یا تخصیص منابع پژوهشی عمدتاً مردانه‌محور باقی می‌مانند و زنان را از دسترسی به فرصت‌های برابر محروم می‌کنند.[۲۱]

نظریه ریزش

نظریه ریزش به فرآیند کاهش تدریجی حضور زنان در سطوح بالای حرفه‌ای و علمی اشاره دارد، که در آن زنان علیرغم مشارکت اولیه در مقاطع پایین‌تر مانند تحصیلات کارشناسی، به‌طور نامتناسبی در پست‌های ارشد مدیریتی، استادی تمام‌وقت، یا موقعیت‌های نخبه‌گرای علمی کمتر نمایندگی می‌شوند.[۲۲] بر اساس دیدگاه هیلی، این پدیده ناشی از کلیشه‌های جنسیتی است که ویژگی‌های رهبری را با مردانگی مرتبط می‌دانند و زنان را به‌دلیل ناهمخوانی با این تصورات سنتی، در معرض ارزیابی‌های ناعادلانه قرار می‌دهند. این سوگیری‌ها در فرآیندهای استخدام و ارتقا تشدید می‌شود و همراه با بار مضاعف کاری (ترکیب نقش‌های خانوادگی و حرفه‌ای)، به حذف سیستماتیک زنان از عرصه‌های علمی نخبه‌گرا منجر می‌گردد. غلبه بر این چالش‌ها نیازمند اصلاح ساختارهای نهادی و فرهنگ سازمانی است.[۲۳]

نظریه ریزش کاهش حضور زنان در سطوح بالای علمی را به عوامل ساختاری نسبت می‌دهد.[۲۴] این نظریه سه راهکار اصلی برای بهبود وضعیت از جمله افزایش تعداد زنان ورودی به سیستم علمی، کاهش نرخ خروج آنان از مسیر علمی و تسهیل بازگشت زنان پس از وقفه‌های شغلی پیشنهاد می‌کند. این رویکردها در کنار هم می‌توانند شکاف جنسیتی در عرصه‌های علمی نخبه‌گرا را کاهش دهند.[۲۵]

نظریه تعارض نقش‌ها

زنان در محیط‌های علمی با تعارض نقش‌های سه‌گانه خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی مواجه هستند که این مسئله می‌تواند به خستگی جسمی و روانی، کاهش بهره‌وری پژوهشی و تأخیر در پیشرفت علمی آنان منجر شود.[۲۶] تحقیقات نشان می‌دهد که ارزش‌های فرهنگی و ساختارهای سازمانی به‌صورت سیستماتیک بر مشاغل دانشگاهی زنان، به‌ویژه در رشته‌های علوم و مهندسی، تأثیر منفی می‌گذارند. این چالش‌ها در مرحله گذار از دانشجوی دکتری به استادیاری تشدید می‌شود، زیرا این دوره اغلب با زمان فرزندآوری زنان همزمان می‌گردد.[۲۷]

نظریه مکانیزم‌های ممانعت

نظریه مکانیزم‌های ممانعت نشان می‌دهد که چگونه نظام‌های علمی و حرفه‌ای به‌صورت تاریخی و ساختاری زنان را از دستیابی به موقعیت‌های نخبه‌گرا محروم کرده‌اند. این مکانیسم‌ها شامل دو استراتژی اصلی بوده‌اند. نخست؛ ممانعت مستقیم از ورود زنان به محیط‌های علمی مانند ممنوعیت حضور زنان در دانشگاه‌های معتبر تا دهه ۱۹۶۰م، و دوم؛ تبعیض سیستماتیک پس از ورود، که از طریق گفتمان‌های تضعیف‌کننده توانمندی‌های فکری زنان و تأکید بر نقش‌های سنتی خانگی اعمال شده است. این فرآیندها با ایجاد پیوندهای معنایی بین مردانگی و عقلانیت علمی از یک سو، و زنانگی و حوزه خصوصی از سوی دیگر، مشروعیت حضور زنان در عرصه‌های علمی را به چالش کشیده‌اند.[۲۸] رومیتو و ولپی‌تو تأکید می‌کنند که این مکانیسم‌های ممانعت، اگرچه امروز کمتر آشکار هستند، اما در قالب سوگیری‌های نهادی و فرهنگی تداوم یافته‌اند.[۲۹]

نظریه کمبودها

نظریه کمبودها به موانع ساختاری (قانونی، سیاسی و اجتماعی) که دانشمندان زن را در محیط‌های علمی با محدودیت مواجه می‌سازد، اشاره دارد. این نظریه بر این اصل استوار است که دانشمندان زن به‌عنوان یک گروه، با فرصت‌های کمتر و موانع بیشتری در مسیر پیشرفت علمی مواجه هستند.[۳۰] موانع ساختاری شامل دو دسته رسمی و غیررسمی می‌شوند که اگرچه موانع رسمی در دهه‌های اخیر کاهش یافته‌اند، اما موانع غیررسمی و ظریف‌تر همچنان پابرجا هستند.[۳۱] این موانع شامل تبعیض جنسیتی، آزار جنسی و محدودیت در دسترسی به شبکه‌های اجتماعی حرفه‌ای می‌شود که همگی منجر به نتایج کاری ضعیف‌تر برای زنان در مقایسه با همتایان مردشان می‌گردد.[۳۲]

از منظر هنجار عام‌گرایی رابرت کی مرتون، که بر ارزیابی افراد صرفاً بر اساس شایستگی‌های علمی تأکید دارد، تحقیقات نشان می‌دهد که این هنجار در عمل نقض می‌شود. زنان برای دستیابی به موقعیت‌های برابر با مردان، نیازمند ارائه عملکردی به مراتب بهتر هستند. مطالعات متعدد نشان داده‌اند که حتی با وجود برابری در شایستگی‌های علمی، مردان در فرآیندهای ارزیابی و انتخاب ترجیح داده می‌شوند. علاوه بر این، شبکه‌های اجتماعی غیررسمی که برای پیشرفت حرفه‌ای حیاتی هستند، عمدتاً مردانه‌محور باقی مانده‌اند. در حالی که دانشمندان مرد از حمایت اساتید راهنما و دسترسی به این شبکه‌ها بهره‌مند می‌شوند، بسیاری از دانشمندان زن احساس انزوا و محرومیت می‌کنند. این وضعیت منجر به خروج تعداد زیادی از زنان با استعداد از محیط‌های علمی یا کاهش موفقیت‌های حرفه‌ای آنان می‌گردد.[۳۳] تحقیقات فاکس و کولات‌الا نیز نشان می‌دهد که حدود 95٪ از زنان عضو هیئت علمی معتقدند عوامل شخصی و جنسیتی تأثیر منفی بر پیشرفت شغلی آنان داشته است.[۳۴]

این چالش‌ها در کنار مسئولیت‌های چندگانه زنان (خانوادگی، حرفه‌ای و مدیریت محیط جنسیتی) و انتظارات فرهنگی از نقش‌های سنتی، چرخه‌ای از محرومیت را ایجاد می‌کند که تغییر آن مستلزم بازنگری در ساختارهای نهادی، فرهنگ سازمانی و ایجاد مکانیزم‌های حمایتی برای زنان در محیط‌های علمی است.[۳۵]

چالش‌های دانشمندان زن در محیط‌های علمی[دیدگاه ۳]

موانع فردی و شخصی، موانع سازمانی، موانع اجتماعی و فرهنگی و موانع قانونیِ درون‌سازمانی و برون‌سازمانی[۳۶] که جایگاه دانشمندان زن در محیط‌های علمی و تخصصی را به‌طور ساختاری تحت تأثیر قرار می‌دهند، در چند سطح خودکارآمدی پایین و تعارض نقش‌های خانوادگی-شغلی، ساختارهای سلسله‌مراتبی مردانه و مکانیسم‌های تبعیض سیستماتیک، هنجارهای جنسیتی شده و انگاره‌های قالبی و در نهایت نقصان در نظام‌های حمایتی درون‌سازمانی و کلان‌سیاستی قابل ‌تفکیک هستند.[۳۷]

راهکارهای ساختاری

با توجه به جایگاه برجسته دانشمندان زن در پیشبرد مرزهای علم، رفع موانع پیش روی آنان مستلزم اتخاذ راهکارهای چندسطحی است. در سطح فردی، ارائه بورسیه‌های هدفمند در رشته‌های STEM، تسهیلات مرخصی زایمان و برنامه‌های منتورشیپ می‌تواند به توانمندسازی آنان بینجامد.[۳۸] در سطح سازمانی، تعیین سهمیه‌های جنسیتی در پست‌های مدیریتی، ایجاد چارچوب‌های ارزیابی عاری از تبعیض و راه‌اندازی واحدهای حمایتی ضروری است.[۳۹] در بستر اجتماعی، بازنگری محتوای آموزشی با تأکید بر نقش‌آفرینی زنان، معرفی الگوهای موفق و اجرای کارزارهای آگاهی‌بخش می‌تواند کلیشه‌های جنسیتی را تعدیل کند.[۴۰] در سطح کلان، تصویب قوانین ضمانت‌کننده برابری فرصت‌ها، اختصاص گرنت‌های پژوهشی ویژه و ایجاد شبکه‌های حرفه‌ای از جمله اقدامات مؤثر است.[۴۱]

منابع

احمدی کهنعلی، رضا؛ بهبودی، محمرضا؛ جام‌جور، طاهره، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱۱، شماره۳، ۱۳۹۲ش.

جانعلیزاده چوب بستی، حیدر، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، پژوهش زنان، دوره۵، شماره۱، ۱۳۸۶ش.

فراستخواه، مقصود، «زنان، آموزش عالی و بازار کار»، پژوهش زنان، دوره۲، شماره۱، ۱۳۸۳ش.

نامور، زهرا؛ ورع، نرجس، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، مطالعات قدرت نرم، سال۱۲، شماره۱، ۱۴۰۱ش.

Amâncio, Ligia, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, Social Science Information, Vol.44(1), pp. 65-83, 2005.

Andersen, Heine, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, Journal of Scientometrics, Vol.50(2), pp. 255-272, 2001.

Bass, Bernard M, Bass and Stogdill‟s Handbook of Leadership: Theory, Research, and Managerial Applications, 3rd Ed. London, UK: Free Press, 1999.

Brush, Stephen G, “Women in Science and Engineering”, Journal of American Scientist, Vol.79 (5), pp.404–419, 1991.

Etzkowitz, Henry; Gupta, Namrata, “Women in Science: A Fair Shake?”, Journal of Minerva, Vol.44(2), pp. 185-199, 2006.

Fiegener, Mark K, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, Human Resources Statistics Program, 2013.

Fox, Mary Frank; Colatrella, Carol, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, Journal of Technology Transfer, Vol.31, pp. 377-386, 2006.

Frank, Ellen J, “Chinese Students‟ Perceptions of Women in Management: Will It Be Easier?”, Women in Management Review, Vol.16(7), pp. 316–324, 2001.

Healy, Geraldine; özbilgin, Mustafa; Aliefendioğlu, Hanife, “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, European Journal of Industrial Relations, Vol.11(2), pp. 247-264, 2005.

Jordan, Richard, “Why we need an International Day?”, Journal of Medical and Surgical Research, Vol.11 (3), pp.197–198, 2016.

Kemelgor, Carol; Etzkowitz,  Henry, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, Journal of Minerva, Vol.39, pp. 239-257, 2001.

McGrayne, Sharon Bertsch, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 2nd ed., Washington D.C.: Joseph Henry Press, 1998.

O'Sullivan, Jane; Sheridan, Alison, “Ms Representations: Women, Management,and Popular Culture”, Women in Management Review, Vol.14(1), pp14–20, 1999.

Rees, Teresa, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, Journal of Gender and Education, Vol.13(3), pp. 243 –260. 2001.

Settles, H. S; Cortia, L. M; Malley, J; Stewart, A. J; “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, Journal of Psychology of Women Quarterly, Vol.30, pp. 47-58, 2006.

Sonnert, Gerhard, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, In: Selby, C. C. Choices and Successes: Women in Science and Engineering, Annuals of the New York Academy of Sciences, Vol. 869. Women in Science and Engineering: Choices for Success. Proceedings of a conference, New York, Academy of Sciences, 1999.

Traves, Gender; Brockbank, Anne; Tomlinson, Frances; “Careers of women managers in the retail industry”, Service Industries Journal, Vol.17 (1), pp. 133–154, 1997.

پانویس

  1. ↑ Jordan, “Why we need an International Day?”, 2016, p.197–198.
  2. ↑ https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly
  3. ↑ Brush, “Women in Science and Engineering”, 1991, p.405.
  4. ↑ Fiegener, “Science and Engineering Degrees: 1966–2010”, 2013, p.98.
  5. ↑ https://scorize.com/blog/women-stem-graduates/
  6. ↑ https://www.un.org/en/observances/women-and-girls-in-science-day/assembly
  7. ↑ https://www.iscanews.ir/news/1261972/
  8. ↑ https://www.iscanews.ir/news/1261972/
  9. ↑ https://www.iscanews.ir/news/1261972/
  10. ↑ https://www.imna.ir/news/727449/
  11. ↑ نامور و ورع، «جایگاه و نقش علمی زنان در قدرت نرم (مطالعه موردی نقش زنان در ارکان نشریات علمی»، ۱۴۰۱ش، ص۱۳۱.
  12. ↑ https://zigap.ir/mag/top-10-iranian-female-scientists-by-zigap/
  13. ↑ https://www.migna.ir/news/62320/
  14. ↑ https://www.irna.ir/news/84113068/
  15. ↑ https://www.ihcs.ac.ir/encyclopedia/fa/news/24706/
  16. ↑ https://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%DB%8C%D9%BE%D8%A7%D8%AA%DB%8C%D8%A7
  17. ↑ https://www.asriran.com/fa/news/77708/
  18. ↑ جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۷۷.
  19. ↑ Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.187-188.
  20. ↑ Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.254-255.
  21. ↑ جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۲.
  22. ↑ Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.
  23. ↑ Healy and et. al., “Academic Employment and Gender: A Turkish Challenge to Vertical Sex Segregation”, 2005, p.251.
  24. ↑ Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.19.
  25. ↑ Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.39.
  26. ↑ Etzkowitz and Gupta, “Women in Science: A Fair Shake?”, 2006, p.194.
  27. ↑ Rees, “Mainstreaming Gender Equality in Science in the European Union: The ‘ETAN Report’”, 2001, p.253.
  28. ↑ Amâncio, “Reflections on Science as a Gendered Endeavour: Changes and Continuities”, 2005, p.77-78.
  29. ↑ جانعلیزاده چوب بستی، «تحلیلی بر جایگاه زنان در نهادهای علمی و تخصصی نخبه»، ۱۳۸۶ش، ص۱۸۴.
  30. ↑ Sonnert, “Women in Science and Engineering: Advances, Challenges, and Solutions”, 1999, p.42.
  31. ↑ Settles and et. al., “The Climate for Women in Academic Science: The Good, the Bad, and the Changeable”, 2006, p.47-48.
  32. ↑ McGrayne, Nobel Women in Science: Their Lives, Struggles, and Momentous Discoveries, 1998, p.63.
  33. ↑ Andersen, “The Norm of Universalism in Sciences, Social Origins and Gender of Researchers in Denmark”, 2001, p.256.
  34. ↑ Fox and Colatrella, “Participation, Performance, and Advancement of Women in Academic Science and Engineering: What is at Issue and Why?”, 2006, p.381.
  35. ↑ Kemelgor and Etzkowitz, “Overcoming Isolation: Women's Dilemmas in American Academic Science”, 2001, p.239.
  36. ↑ h احمدی کهنعلی و همکاران، «موانع دستیابی زنان به پست‌های مدیریتی از دیدگاه مدیران زن (مطالعه‌ای کیفی در شهر بندرعباس)»، ۱۳۹۲ش، ص۳۴۶-۳۳۸.
  37. ↑ فراستخواه، «زنان، آموزش عالی و بازار کار»، ۱۳۸۳ش، ص۱۵۹
  38. ↑ Bass, Bass and Stogdill‟s Handbook of Leadership: Theory, Research, and Managerial Applications, 1990, p.58.
  39. ↑ Frank, “Chinese Students’ Perceptions of Women in Management: Will It Be Easier?”, 2001, p.321-322.
  40. ↑ O'Sullivan and Sheridan, “Ms Representations: Women, Management,and Popular Culture”, 1999, p.16-17.
  41. ↑ Traves and et. al., “Careers of women managers in the retail industry”, 1997, p.137.


خطای یادکرد: برچسب <ref> برای گروهی به نام «دیدگاه» وجود دارد، اما برچسب متناظر با <references group="دیدگاه"/> یافت نشد.

برگرفته از «https://fa.gender.wiki/w/index.php?title=دانشمند_زن&oldid=42193»