خانم جلسه‌ای: تفاوت میان نسخه‌ها

خانم جلسه‌ای به‌عنوان کنشگران مذهبی، نقش محوری در برگزاری مجالس عزا و شادی زنانه شیعی در مناسبت‌ها و به اشکال مختلف دارند. این پدیده از دوره قاجار به صورت مستقل آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی در قالب حضور در انواع مجالس سنتی، عامه‌پسند و معرفت‌گرا تکامل یافته است. کارکردهای چندبُعدی خانم جلسه‌ای در انتقال معارف دینی و ترویج ارزش‌های اهل‌بیت(ع)، همواره با چالش‌های جدی همانند بدعت‌های اعتقادی و گفتاری و رفتاری در این عرصه تهدید می‌شود. ارتقای کیفی فعالیت‌های خانم جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از چالش‌های این حوزه، مستلزم طراحی و اجرای راهکارهای علمی و عملی است که همسو با اصول اصیل دینی و نیازهای جامعه معاصر می‌باشد.

برخلاف دوره صفویه، در دوره قاجار با اقدامات قمرالسلطنه (دختر فتحعلی‌شاه)، تعزیه و روضه‌خوانی زنانه به صورت مستقل و با هویت ویژه‌ای شکل گرفت.<ref>بنجامین، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۹۱؛ بروگش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۲۱.</ref> این مجالس در دربار و سپس در خانه‌های مردم گسترش یافت و زنان به فراگیری فنون روضه‌خوانی و مداحی روی آوردند. خواجه‌های دربار که این مهارت‌ها را در خارج از دربار آموخته بودند، آنها را به بانوان آموزش می‌دادند. زنانی که در اجرای تعزیه مهارت می‌یافتند، با عنوان «ملا» یا «آخوند» شناخته می‌شدند.<ref>مونس­الدوله، خاطرات مونس­الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین­شاه، ۱۳۸۶ش، ص۹6-۹8.</ref> در این دوره، زنان روضه‌خوان یا خانم جلسه‌ای با حجاب کامل در مجالس زنانه حاضر می‌شدند و به اجرای مراسم مذهبی می‌پرداختند.<ref>مستوفی، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۴؛ ویلس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۷.</ref> در میان آنان، روضه‌خوانان یزدی و کاشانی به دلیل صدای دلنشین و اجرای پراحساس اشعار سوزناک، شهرت ویژه‌ای کسب کرده بودند.<ref>مونس­الدوله، خاطرات مونس­الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین­شاه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۵.</ref> برخی از این ملایان و خانم جلسه‌ای‌های زبده همچون خدیجه خانم و ملا زینب، علاوه بر تسلط در روضه‌خوانی، از دانش ادبی و ذوق شعری قابل توجهی نیز برخوردار بودند.<ref>معیر الممالک، یادداشت­هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۸۹.</ref>

این تحولات نشان‌دهنده گذار زنان از «مشارکت حاشیه‌ای» به «مشارکت محوری» در مراسم مذهبی بود که تحول در ساختار اجتماعی مردسالار آن دوران را نشان می‌دهد.<ref>[https://ijar.ut.ac.ir/article_85003.html علی­‌محمدی پزشکی، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه‌­خوانی و مداحی، ۱۳۹۸ش، ص34-35.]</ref>

این مجالس با ترکیب ثابت سخنرانی و مداحی توسط خانم جلسه‌ای، بر محور ادعیه‌خوانی، روضه‌خوانی و سخنرانی‌های فقهی- اخلاقی ویژه زنان سازماندهی می‌شوند. در سخنرانی‌ها خانم جلسه‌ای بیشتر به بیان احکام و مسائل فقهی و اخلاقی مربوط به زنان می‌پردازد و مناسکی مانند انواع نمازها، ذکرها، صلوات‌های خاصه و مانند آن بخش‌های دیگر برنامه مجلس را تشکیل می‌دهد. خانم جلسه‌ای این مجالس که عموماً از تحصیلات حوزوی مقدماتی برخوردارند، با اشعار ساده، تصنیف‌ و  اشعار ناشران مذهبی سازمان تبلیغات اسلامی به ذکر مصائب و سوگواری اهل‌بیت(ع) می‌پردازند و مداحی برای آنها پیشه و در مواردی علاقه و تبرک‌جویی محسوب می‌شود. نقش خانم جلسه‌ای در این هیئت‌ها، علاوه بر اجرای مناسک مذهبی، شامل آموزش‌های دینی ابتدایی و سازماندهی فعالیت‌های خیریه نیز می‌باشد.<ref>[https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356.html دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۹-۷۸.]</ref>

در این مجالس، خانم جلسه‌ای‌ها نقش محوری ایفا می‌کنند. این مجالس با تأکید بر سخنرانی‌های مستند، عرفانی و استفاده از منابع اصیل دینی، فضایی میان‌روی بین هیئت‌های سنتی و نوین ایجاد کرده‌اند. ساختار اجرایی آنها در سوگواری‌ها به صورت ترکیب سخنران و مداح، و در جشن‌ها به شکل سه‌گانه سخنران، مداح و دف‌زن است. نکته قابل توجه، استقبال چشمگیر مخاطبان عمدتاً زنان طبقه متوسط و بالا از بخش‌های معرفتی نسبت به مداحی صرف خانم جلسه‌ای است که نشان‌دهنده گرایش به دانش‌افزایی دینی می‌باشد. خانم جلسه‌ای‌ها که در این نوع از مجالس عموماً از پایگاه فرهنگی- اجتماعی بالاتری برخوردارند، به ترویج معارف ناب شیعی در قالبی جذاب و عمیق همت گمارده‌اند.<ref>[https://jwsps.alzahra.ac.ir/article_1356.html دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۲.]</ref>

خانم‌ جلسه‌ای‌ها به‌عنوان کنشگران محوری در سازماندهی مجالس مذهبی زنان در فرهنگ شیعی که شکل غالب آن شامل جلسه‌های روضه‌خوانی و مداحی، جلسه‌های وعظ و خطابه، سفره‌های نذری، زیارت‌نامه خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت‌ها است، نقش‌های چندوجهی ایفا می‌کنند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/274297/ نوری­‌نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص18-۲۰.]</ref>

خانم جلسه‌ای‌ها با روضه‌خوانی و مداحی عادی یا آهنگین، سبک زندگی و مصائب اهل‌بیت(ع) را به شیوه‌ای مؤثر تبیین می‌کنند<ref>فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۱۱ق، ج۲۷، ص۱۴۲.</ref> و روحیه همدردی و شهادت‌طلبی را در بین مخاطبان القاء می‌کنند. البته روحیه شهادت‌طلبی، به صرف شهید شدن نیست بلکه نوعی زمینه‌سازی برای به وجود آمدن چنین روحیه‌ای در بین افراد جامعه است.<ref>متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۴۱۹.</ref> خانم جلسه‌ای‌ها همچنین با استفاده از اشعار مذهبی، هم بر احساسات مخاطب تأثیر می‌گذارند و هم از طریق ایجاد پیوند روحی بین انسان‌‌ها با خدا و وسائط قیض الهی<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۸۲؛ شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۱۰۳.</ref> به تربیت دینی مخاطبان می‌پردازند. برگزاری مراسم زیارت‌نامه‌خوانی مانند زیارت عاشورا، حدیث کساء و ختم و مناجات‌های دسته‌جمعی همانند ختم انعام نیز پیوند روحیه معنوی با معصومین(ع) را تقویت می‌کند.<ref>اردبیلی، تقریرات فلسفه امام خمینی(ره)، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۳۶۷؛ ابن فهد حلّی، عده الداعی و نجاح الساعی، ۱۴۰۷ق، ص۲۹.</ref>

خانم جلسه‌ای‌ها، بنابر نقش هدایتگری پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع)<ref>کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۹.</ref>، با برگزاری جلسات وعظ و خطابه ساختاریافته و بیان فضائل، مناقب و سیره اهل‌بیت(ع) به وسیله شعر و قرائت ادعیه و زیارات مأثور، معارف دینی را به شیوه‌ای منسجم و جذاب به مخاطبان منتقل می‌کنند و باعث هدایت گفتاری و رفتاری جامعه اسلامی می‌شوند.<ref>شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹. </ref>

همچنین، با بهره‌گیری از مناسبت‌های مذهبی مانند میلادها و شهادت‌های ائمه اطهار(ع)، به آموزش سبک زندگی اسلامی و مدیریت شادی و عزای زنان مخاطب می‌پردازند و ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی را در قالب روایات و سیره معصومین(ع) ترویج می‌کنند.<ref>شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۳۵.</ref> خانم جلسه‌ای‌ها با تبیین احکام و ارزش‌های اسلامی در جلسات مذهبی با لحنی لیّن و نرم، نقش فعالی در ترویج امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان یکی از ارکان مهم تعالیم دینی ایفا می‌کنند. این رویکرد ترکیبی، موجب تعمیق باورهای دینی و تقویت هویت مذهبی در میان زنان شرکت‌کننده می‌شود.<ref>طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۲۸.</ref>

خانم جلسه‌ای‌ها با سازماندهی جلسات و برپایی سفره‌های نذری، نماد زنده همبستگی اجتماعی و کسترش روحیه ظلم‌ستیزی را در جامعه ترویج می‌کنند. آنان با ترویج فرهنگ انفاق و اطعام، الگوی عملی از اقتصاد مقاومتی در سطح خرد ارائه می‌دهند و از ارزش‌های دینی دفاع می‌کنند. خانم‌ جلسه‌ای‌ها به‌عنوان مروجان معارف اسلامی، مسئولیت خطیری در تبیین و ترویج سیاست‌های دینی برآمده از آیات و روایات دارند. این بانوان می‌بایست با بهره‌گیری از ابزارهای ادبی نظیر شعر و نثر، مواضع سیاسی و اجتماعی اسلام را در قالب بیانی شیوا و اثرگذار به مخاطبان منتقل نمایند.<ref>نادری قمی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، برگرفته از مباحث استاد محمدتقس مصباح یزدی، ۱۳۹۶ش، ص۳۳.</ref>

{| class="wikitable"

|+

|'''ابعاد فعالیت'''

|'''شیوه‌های اجرایی'''

|-

|'''عاطفی- تربیتی'''

- القای روحیه همدردی و شهادت‌طلبی

- تقویت پیوند معنوی

- زیارت‌نامه‌خوانی (عاشورا، حدیث کساء)

- مناجات‌های جمعی

- ایجاد همدلی اجتماعی

|}

برخی بدعت‌های اعتقادی، گفتاری و رفتاری در اجرای تعدادی از خانم جلسه‌ای‌ها در سال‌های اخیر، نه تنها موجب وهن مراسم مذهبی شیعه شده، بلکه به ابزاری برای تبلیغات سوء جریان‌های ضدمذهبی مانند وهابیت تبدیل گردیده است. این انحرافات که عمدتاً ناشی از کم‌اطلاعی از مبانی دینی یا گرایش به جذابیت‌های کاذب است موجب از بین رفتن جایگاه رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) و احکام دین اسلام خواهد شد.<ref>مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۷۸.</ref>

بدعت‌های رفتاری مانند به‌کارگیری آهنگ‌ها و ریتم‌های نامتناسب، استفاده از آهنگ‌ها و سبک‌های مبتذل و آلات موسیقی غیرشرعی<ref>ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۱۷۷.</ref> و دریافت دستمزدهای نامتعارف برخی خانم جلسه‌ای‌ها می‌باشد.<ref>حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۴-۱۳۷.</ref>

|}

در سطح علمی، یکی از راهکارها ارتقای دانش تخصصی مداحان است که شامل آموزش مبانی علم کلام، شناخت عمیق مذهب شیعه، درایه‌الحدیث و تدوین مقاتل تخصصی معتبر بر اساس با تکیه بر منابع معتبر و بدیهیات عقلی می‌باشد. این امر مستلزم شناخت دقیق سنت‌های صحیح عزاداری و تمایز آن از بدعت‌ها در مراسم اهل‌بیت(ع) و ایجاد بینش و روش تقریب مذاهبی در بین خانم جلسه‌ای‌ها است.<ref>حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۵۵-۱۴۷.</ref>

----

آبوت، پامال؛ والاس، کلر، جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، ۱۳۸۰ش.

ویلس، چارلز جیمس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سیّد عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، طلوع، ۱۳۶۶ش.