خانم جلسهای: تفاوت میان نسخه‌ها
| خط ۲۴۴: | خط ۲۴۴: | ||
طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه سیّد محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ش. | طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه سیّد محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ش. | ||
علی‌محمدی پزشکی، یاسمین، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه‌خوانی و مداحی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای نمایشی و موسیقی، ۱۳۹۸ش. | |||
فتال نیشابوری، محمد بن‌احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، الرضی، ۱۳۷۵ش. | فتال نیشابوری، محمد بن‌احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، الرضی، ۱۳۷۵ش. | ||
نسخهٔ ۲ شهریور ۱۴۰۴، ساعت ۱۰:۵۷
خانم جلسهای؛ روایتگر مذهبیِ مصائب اهل‌بیت(ع)، دعا و آموزش معارف دینی در جمع زنان.
خانم جلسهای به‌عنوان کنشگران مذهبی، نقش محوری در برگزاری مجالس عزا و شادی زنانه شیعی در مناسبت‌ها و به اشکال مختلف دارند. این پدیده از دوره قاجار به صورت مستقل آغاز شد و پس از انقلاب اسلامی در قالب حضور در انواع مجالس سنتی، عامه‌پسند و معرفت‌گرا تکامل یافته است. کارکردهای چندبُعدی خانم جلسهای در انتقال معارف دینی و ترویج ارزش‌های اهل‌بیت(ع)، همواره با چالش‌های جدی همانند بدعت‌های اعتقادی و گفتاری و رفتاری در این عرصه تهدید می‌شود. ارتقای کیفی فعالیت‌های خانم جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از چالش‌های این حوزه، مستلزم طراحی و اجرای راهکارهای علمی و عملی است که همسو با اصول اصیل دینی و نیازهای جامعه معاصر می‌باشد.
مفهوم‌شناسی
اصطلاح خانم جلسهای به زنانی اشاره دارد که عمدتاً با استفاده از تفاسیر و مقاتل صحیح، ادعیه، زیارات و روایت معتبر ائمه اطهار(ع) و استفاده از اشعار منطبق با مبانی دین و فضائل اهل‌بیت(ع) و همچنین پرهیز از احادیث و روایات و مقاتل ضعیف و جعلی، مسئولیت برگزاری و اجرای مجالس مذهبی زنانه به ویژه مراسم روضه‌خوانی و عزاداری و شادی را در مناسبت‌های مختلف بر عهده می‌گیرند.[۱]
این گروه که عموماً از طریق آموزش‌های سنتی، رسمی و غیررسمی وارد این عرصه شده‌اند، نقش محوری در سازماندهی مناسک مذهبی در سطح خانوادگی، محلی و گاه استانی را بر مبنای نوع متن و محتوا، سبک و نحوه اجرا، موسیقی، آهنگ، لحن و مضمون‌بندی ایفا می‌کنند.[۲] این مفهوم به طور خاص در بستر فرهنگ شیعی ایران و در چارچوب تقسیم کار جنسیتی در امور مذهبی شکل گرفته است.[۳]
تاریخچه
اگرچه در دوره آل‌بویه شواهد موجود به‌تنهایی برای اثبات قطعی برگزاری مجالس مستقل روضه‌خوانی زنان و وجود خانم جلسهای در آن دوره کافی نیستند، اما می‌توانند نشانه‌هایی دال بر احتمال وقوع چنین مراسمی ارائه دهند.[۴] شواهد قطعی درباره برگزاری مجالس مستقل روضه‌خوانی توسط زنان و حضور خانم جلسهای در دوره صفویه نیز قطعی نیست.[۵]
برخلاف دوره صفویه، در دوره قاجار با اقدامات قمرالسلطنه (دختر فتحعلی‌شاه)، تعزیه و روضه‌خوانی زنانه به صورت مستقل و با هویت ویژه‌ای شکل گرفت.[۶] این مجالس در دربار و سپس در خانه‌های مردم گسترش یافت و زنان به فراگیری فنون روضه‌خوانی و مداحی روی آوردند. خواجه‌های دربار که این مهارت‌ها را در خارج از دربار آموخته بودند، آنها را به بانوان آموزش می‌دادند. زنانی که در اجرای تعزیه مهارت می‌یافتند، با عنوان «ملا» یا «آخوند» شناخته می‌شدند.[۷] در این دوره، زنان روضه‌خوان یا خانم جلسهای با حجاب کامل در مجالس زنانه حاضر می‌شدند و به اجرای مراسم مذهبی می‌پرداختند.[۸] در میان آنان، روضه‌خوانان یزدی و کاشانی به دلیل صدای دلنشین و اجرای پراحساس اشعار سوزناک، شهرت ویژه‌ای کسب کرده بودند.[۹] برخی از این ملایان و خانم جلسه‌ای‌های زبده همچون خدیجه خانم و ملا زینب، علاوه بر تسلط در روضه‌خوانی، از دانش ادبی و ذوق شعری قابل توجهی نیز برخوردار بودند.[۱۰]
پس از انقلاب اسلامی، تحولات ناشی از جنگ، دگرگونی‌های سیاسی- اجتماعی و اقتصادی پس از آن و همچنین گسترش نوگرایی، موجب تغییر در باورها و نگرش‌های دینی به‌ویژه زنان شد که این امر منجر به تحول در فهم آنان از سازه‌های اصلی مناسک دینی و سوگواری گردید. این تغییرات در دهه ۱۳۷۰ش، به ظهور اشکال نوینی از جلسات مذهبی زنانه و پیدایش خانم جلسهای در عرصه‌های عمومی انجامید که از نظر ساختار و عناصر تشکیل‌دهنده، تفاوت‌های بنیادینی با انواع سنتی پیشین داشتند،[۱۱] به‌گونه‌ای که زنان از نقش‌های حاشیه‌ای و انفعالی به کنشگران فعال در طراحی و اجرای این مناسک تبدیل شده‌اند.[۱۲]
این تحولات نشان‌دهنده گذار زنان از «مشارکت حاشیه‌ای» به «مشارکت محوری» در مراسم مذهبی بود که تحول در ساختار اجتماعی مردسالار آن دوران را نشان می‌دهد.[۱۳]
انواع خانم جلسهای
جلسات سنتی
این مجالس با ترکیب ثابت سخنرانی و مداحی توسط خانم جلسهای، بر محور ادعیه‌خوانی، روضه‌خوانی و سخنرانی‌های فقهی- اخلاقی ویژه زنان سازماندهی می‌شوند. در سخنرانی‌ها خانم جلسهای بیشتر به بیان احکام و مسائل فقهی و اخلاقی مربوط به زنان می‌پردازد و مناسکی مانند انواع نمازها، ذکرها، صلوات‌های خاصه و مانند آن بخش‌های دیگر برنامه مجلس را تشکیل می‌دهد. خانم جلسهای این مجالس که عموماً از تحصیلات حوزوی مقدماتی برخوردارند، با اشعار ساده، تصنیف و اشعار ناشران مذهبی سازمان تبلیغات اسلامی به ذکر مصائب و سوگواری اهل‌بیت(ع) می‌پردازند و مداحی برای آنها پیشه و در مواردی علاقه و تبرک‌جویی محسوب می‌شود. نقش خانم جلسهای در این هیئت‌ها، علاوه بر اجرای مناسک مذهبی، شامل آموزش‌های دینی ابتدایی و سازماندهی فعالیت‌های خیریه نیز می‌باشد.[۱۴]
جلسات عامه‌پسند زنانه نوین
در این مجالس، خانم جلسه‌ای‌ها با استفاده از لباس‌های نمایشی، اجرای پرتحرک و ترکیب سازهای متنوع مانند دف، تنبک، گیتار و یا حتی نی، فضایی پرهیجان خلق می‌کنند. محوریت اصلی این مراسم با مداحی است که هدف آن ایجاد شور و هیجان از طریق ذکرهای مقدس و موسیقی‌های ریتمیک است، در حالی‌که بخش سخنرانی - در صورت وجود- به موضوعات غیرفقهی محدود می‌شود. ادبیات این مجالس شامل اشعار ضربی، ترانه‌های عامه‌پسند و حتی آیات قرآن مانند سوره ناس در قالب آهنگ‌های شاد است که مخاطبان را به مشارکتی هیجانی ترغیب می‌کند. گفتمان دینی خانم جلسهای در این مجالس، بیشتر بر عشق و ارادت فردی به ائمه(ع) متمرکز است و مسائل شرعی یا فقهی جایگاهی ندارد. این رویکرد خانم جلسهای که با ذائقه قشر جوان و متوسط جامعه همخوانی دارد، نشان‌دهنده تحولی در دینداری زنانه معاصر است که در آن خانم جلسه‌ای‌ها نه تنها به‌عنوان مجریان مراسم، بلکه به عنوان الگوهای سبک زندگی مذهبی- اجتماعی عمل می‌کنند.[۱۵]
جلسات معرفت‌گرا
در این مجالس، خانم جلسه‌ای‌ها نقش محوری ایفا می‌کنند. این مجالس با تأکید بر سخنرانی‌های مستند، عرفانی و استفاده از منابع اصیل دینی، فضایی میان‌روی بین هیئت‌های سنتی و نوین ایجاد کرده‌اند. ساختار اجرایی آنها در سوگواری‌ها به صورت ترکیب سخنران و مداح، و در جشن‌ها به شکل سه‌گانه سخنران، مداح و دف‌زن است. نکته قابل توجه، استقبال چشمگیر مخاطبان عمدتاً زنان طبقه متوسط و بالا از بخش‌های معرفتی نسبت به مداحی صرف خانم جلسهای است که نشان‌دهنده گرایش به دانش‌افزایی دینی می‌باشد. خانم جلسه‌ای‌ها که در این نوع از مجالس عموماً از پایگاه فرهنگی- اجتماعی بالاتری برخوردارند، به ترویج معارف ناب شیعی در قالبی جذاب و عمیق همت گمارده‌اند.[۱۶]
نقش‌های خانم جلسهای
خانم جلسه‌ای‌ها به‌عنوان کنشگران محوری در سازماندهی مجالس مذهبی زنان در فرهنگ شیعی که شکل غالب آن شامل جلسه‌های روضه‌خوانی و مداحی، جلسه‌های وعظ و خطابه، سفره‌های نذری، زیارت‌نامه خوانی و دعا، گفتن احکام و تفسیر قرآن و بزرگداشت مناسبت‌ها است، نقش‌های چندوجهی ایفا می‌کنند.[۱۷]
نقش‌های عاطفی- تربیتی
خانم جلسه‌ای‌ها با روضه‌خوانی و مداحی عادی یا آهنگین، سبک زندگی و مصائب اهل‌بیت(ع) را به شیوه‌ای مؤثر تبیین می‌کنند[۱۸] و روحیه همدردی و شهادت‌طلبی را در بین مخاطبان القاء می‌کنند. البته روحیه شهادت‌طلبی، به صرف شهید شدن نیست بلکه نوعی زمینه‌سازی برای به وجود آمدن چنین روحیه‌ای در بین افراد جامعه است.[۱۹] خانم جلسه‌ای‌ها همچنین با استفاده از اشعار مذهبی، هم بر احساسات مخاطب تأثیر می‌گذارند و هم از طریق ایجاد پیوند روحی بین انسان‌‌ها با خدا و وسائط قیض الهی[۲۰] به تربیت دینی مخاطبان می‌پردازند. برگزاری مراسم زیارت‌نامه‌خوانی مانند زیارت عاشورا، حدیث کساء و ختم و مناجات‌های دسته‌جمعی همانند ختم انعام نیز پیوند روحیه معنوی با معصومین(ع) را تقویت می‌کند.[۲۱]
نقش‌های آموزشی- تبلیغی
خانم جلسه‌ای‌ها، بنابر نقش هدایتگری پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع)[۲۲]، با برگزاری جلسات وعظ و خطابه ساختاریافته و بیان فضائل، مناقب و سیره اهل‌بیت(ع) به وسیله شعر و قرائت ادعیه و زیارات مأثور، معارف دینی را به شیوه‌ای منسجم و جذاب به مخاطبان منتقل می‌کنند و باعث هدایت گفتاری و رفتاری جامعه اسلامی می‌شوند.[۲۳]
آنان در جلساتِ روضه، تفسیر قرآن و بیان احکام، به شبهات شرعی پاسخ داده و با استناد به منابع اصیل اسلامی، مروج اخلاق اسلامی هستند که البته یکی از شروط مهم آن، چگونگی عمل کردن خود بانوان مداح به دستورات اخلاقی قید شده در دین اسلام است.[۲۴] چنانچه امام علی(ع) در حدیثی می‌فرمایند: «اى مردم، به خدا سوگند، كه من شما را به هيچ فرمانى ترغيب نمى‌كنم، جز آنكه، خود به انجام دادن آن بر شما پيشى مى‌گيرم و شما را از معصيتى نهى نمى‌كنم جز آنكه، خود پيش از شما از انجام دادن آن باز مى‌ايستم».[۲۵]
همچنین، با بهره‌گیری از مناسبت‌های مذهبی مانند میلادها و شهادت‌های ائمه اطهار(ع)، به آموزش سبک زندگی اسلامی و مدیریت شادی و عزای زنان مخاطب می‌پردازند و ارزش‌های اخلاقی و اجتماعی را در قالب روایات و سیره معصومین(ع) ترویج می‌کنند.[۲۶] خانم جلسه‌ای‌ها با تبیین احکام و ارزش‌های اسلامی در جلسات مذهبی با لحنی لیّن و نرم، نقش فعالی در ترویج امر به معروف و نهی از منکر به‌عنوان یکی از ارکان مهم تعالیم دینی ایفا می‌کنند. این رویکرد ترکیبی، موجب تعمیق باورهای دینی و تقویت هویت مذهبی در میان زنان شرکت‌کننده می‌شود.[۲۷]
کارکرد سیاسی- اجتماعی- اقتصادی
خانم جلسه‌ای‌ها با سازماندهی جلسات و برپایی سفره‌های نذری، نماد زنده همبستگی اجتماعی و کسترش روحیه ظلم‌ستیزی را در جامعه ترویج می‌کنند. آنان با ترویج فرهنگ انفاق و اطعام، الگوی عملی از اقتصاد مقاومتی در سطح خرد ارائه می‌دهند و از ارزش‌های دینی دفاع می‌کنند. خانم جلسه‌ای‌ها به‌عنوان مروجان معارف اسلامی، مسئولیت خطیری در تبیین و ترویج سیاست‌های دینی برآمده از آیات و روایات دارند. این بانوان می‌بایست با بهره‌گیری از ابزارهای ادبی نظیر شعر و نثر، مواضع سیاسی و اجتماعی اسلام را در قالب بیانی شیوا و اثرگذار به مخاطبان منتقل نمایند.[۲۸]
الگوی رفتاری ایشان می‌بایست منطبق بر آموزه‌های اهل‌بیت(ع) باشد،[۲۹] چنانکه امام علی(ع) در وصیت به فرزندان خویش فرمودند: «دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید».[۳۰] این سیاست کلان اسلامی در عصر حاضر به وضوح در مظلومیت مردم فلسطین و جنایات رژیم غاصب اسرائیل متجلی است. اسلام هرگونه سازش با ظالم را نفی کرده و بر یاری مظلومان تأکید دارد. خانم جلسه‌ای‌ها نیز به‌عنوان راویان مکتب اهل‌بیت(ع) موظف هستند این موضع‌گیری روشن اسلامی را در کلام و عمل خویش نهادینه کنند. این رویکرد نه تنها یک تکلیف دینی، بلکه تجلی عینی پیروی از سیره سیاسی و اجتماعی ائمه اطهار(ع) محسوب می‌شود.[۳۱]
نقش‌های چندبُعدی خانم جلسه‌ای‌ها در فرهنگ شیعی
| حوزه نقشی | ابعاد فعالیت | شیوه‌های اجرایی | اهداف و نتایج |
| عاطفی- تربیتی | - تبیین مصائب اهل‌بیت(ع)
- القای روحیه همدردی و شهادت‌طلبی - تقویت پیوند معنوی |
- روضه‌خوانی و مداحی آهنگین
- زیارت‌نامه‌خوانی (عاشورا، حدیث کساء) - مناجات‌های جمعی |
- تربیت دینی غیرمستقیم
- ایجاد همدلی اجتماعی - تعمیق باورهای مذهبی |
| آموزشی- تبلیغی | - انتقال معارف دینی
- پاسخ به شبهات شرعی - ترویج اخلاق اسلامی |
- جلسات وعظ و خطابه
- تفسیر قرآن و بیان احکام - استفاده از شعر و ادعیه مأثور |
- هدایت گفتاری و رفتاری
- ارتقای سواد دینی - اصلاح سبک زندگی |
| سیاسی- اجتماعی | - ترویج ظلم‌ستیزی
- دفاع از مظلومان - تحلیل رویدادهای سیاسی |
- تحلیل وقایع با استناد به سیره اهل‌بیت
- بیان مواضع اسلامی درباره جهاد - حمایت از نهضت‌های آزادی‌بخش |
- تقویت بصیرت سیاسی
- حفظ هویت انقلابی - مقابله با استکبار جهانی |
| اقتصادی- حمایتی | - ترویج اقتصاد مقاومتی
- سازماندهی شبکه‌های امدادی - کاهش فاصله طبقاتی |
- برگزاری سفره‌های نذری
- جمع‌آوری کمک‌های مردمی - حمایت از تولید داخلی |
- تقویت همبستگی اجتماعی
- کاهش آسیب‌های اقتصادی - الگوسازی مصرف بهینه |
چالش‌های پیش‌روی خانم جلسه‌ای‌ها
برخی بدعت‌های اعتقادی، گفتاری و رفتاری در اجرای تعدادی از خانم جلسه‌ای‌ها در سال‌های اخیر، نه تنها موجب وهن مراسم مذهبی شیعه شده، بلکه به ابزاری برای تبلیغات سوء جریان‌های ضدمذهبی مانند وهابیت تبدیل گردیده است. این انحرافات که عمدتاً ناشی از کم‌اطلاعی از مبانی دینی یا گرایش به جذابیت‌های کاذب است موجب از بین رفتن جایگاه رسول خدا(ص) و ائمه اطهار(ع) و احکام دین اسلام خواهد شد.[۳۲]
بدعت‌های اعتقادی شامل نقل خواب‌های غیرمستند، ترویج خرافات،[۳۳] تفسیرهای نادرست از محبت اهل‌بیت(ع) خصوصاْ امام حسین(ع) به‌عنوان مجوز گناه[۳۴] و استفاده از اشعار غلوآمیز[۳۵] می‌باشد.[۳۶]
بدعت‌های گفتاری نیز مشتمل بر روایت‌های تاریخی غیرمستند،[۳۷] اهانت به مقدسات دیگر مذاهب حتی علیه دشمنان[۳۸] و تحریف وقایع تاریخی[۳۹] است.[۴۰]
بدعت‌های رفتاری مانند به‌کارگیری آهنگ‌ها و ریتم‌های نامتناسب، استفاده از آهنگ‌ها و سبک‌های مبتذل و آلات موسیقی غیرشرعی[۴۱] و دریافت دستمزدهای نامتعارف برخی خانم جلسه‌ای‌ها می‌باشد.[۴۲]
طبقه‌بندی بدعت‌های رایج در مداحی بانوان و پیامدهای آن
| حوزه بدعت | مصادیق | پیامدها | راهکارهای اصلاحی |
| بدعت‌های اعتقادی | - نقل خواب‌های غیرمستند
- ترویج خرافات - تفسیر نادرست از محبت اهل‌بیت به عنوان مجوز گناه - اشعار غلوآمیز |
- تحریف مفاهیم دینی
- تضعیف بنیان‌های اعتقادی - ایجاد انحراف در باورهای مذهبی |
- آموزش مبانی اعتقادی
- نظارت محتوایی توسط مراجع ذیصلاح - تدوین منابع معتبر شعری |
| بدعت‌های گفتاری | - روایت‌های تاریخی غیرمستند
- اهانت به مقدسات دیگر مذاهب - تحریف وقایع تاریخی |
- ایجاد تفرقه مذهبی
- وهن تشیع - کاهش اعتبار تاریخی روضه‌خوانی |
- آموزش تاریخ اسلام معتبر
- منشور اخلاقی گفتاری - بازبینی محتوای روضه‌ها |
| بدعت‌های رفتاری | - استفاده از آهنگ‌ها و ریتم‌های نامتناسب
- به‌کارگیری آلات موسیقی غیرشرعی - دستمزدهای نامتعارف |
- ابتذال مراسم مذهبی
- تجاری‌شدن عزاداری - کاهش قداست مجالس |
- تعیین استانداردهای اجرایی
- نظام‌مندسازی پرداخت‌ها - نظارت بر محتوای موسیقایی |
ارتقای موقعیت خانم جلسهای
در سطح علمی، یکی از راهکارها ارتقای دانش تخصصی مداحان است که شامل آموزش مبانی علم کلام، شناخت عمیق مذهب شیعه، درایه‌الحدیث و تدوین مقاتل تخصصی معتبر بر اساس با تکیه بر منابع معتبر و بدیهیات عقلی می‌باشد. این امر مستلزم شناخت دقیق سنت‌های صحیح عزاداری و تمایز آن از بدعت‌ها در مراسم اهل‌بیت(ع) و ایجاد بینش و روش تقریب مذاهبی در بین خانم جلسه‌ای‌ها است.[۴۳]
در بعد عملی، ساماندهی و آموزش نظام‌مند مداحان از طریق ایجاد دوره‌های آموزشی تخصصی، معرفی و تکریم مداحان الگو و ترویج سیره عملی پیامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) توسط خانم جلسه‌ای‌ها ضروری است. همچنین ارتباط نزدیک و تعامل مستمر با مراجع تقلید و علمای دین می‌تواند به هدایت فکری و عملی این قشر بینجامد. در سطح کلان، تدوین آیین‌نامه‌های رسانه‌ای برای نشر مداحی‌های صحیح، نظارت علمی بر محتوای جلسات توسط اساتید مجرب و پیشگیری و مقابله نظام‌مند با جریان‌های انحرافی از جمله اقدامات مؤثر است. این نظام نظارتی می‌بایست همزمان روش‌های تقریبی بین مذاهب اسلامی را نیز مدنظر قرار دهد. در نهایت، برخورد قانونمند با متخلفان و خانم جلسه‌ای‌هایی که اصول را رعایت نمی‌کنند، به‌عنوان مکمل این راهکارها می‌تواند ضامن سلامت این عرصه باشد. این مجموعه اقدامات در کنار هم می‌تواند به ارتقای کیفی فعالیت‌های مذهبی خانم جلسه‌ای‌ها و پیشگیری از آسیب‌های احتمالی منجر شود.[۴۴]
پانویس
- ↑ حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۰۸-۸۵.
- ↑ صفا و نجاتی حسینی، «تحلیل محتوای مداحی‌های مذهبی مردم‌پسند (مقایسه مداحی‌های سنتی و مدرن)»، ۱۳۹۰ش، ص۱۵۰.
- ↑ آبوت و والاس، جامعه‌شناسی زنان، ۱۳۸۰ش، ص۴۸.
- ↑ رحمانی، آیین و اسطوره در ایران شیعی، ۱۳۹۵ش، ص۶۰.
- ↑ فیگوئروا، سفرنامه، 1363ش، ص309-310.
- ↑ بنجامین، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ۱۳۶۳ش، ص۲۹۱؛ بروگش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ۱۳۶۷ش، ج۱، ص۲۲۱.
- ↑ مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدینشاه، ۱۳۸۶ش، ص۹6-۹8.
- ↑ مستوفی، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، ۱۳۸۶ش، ج۱، ص۴۲۴؛ ویلس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ۱۳۶۶ش، ص۲۶۷.
- ↑ مونسالدوله، خاطرات مونسالدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدینشاه، ۱۳۸۶ش، ص۲۲۵.
- ↑ معیر الممالک، یادداشتهایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، ۱۳۶۱ش، ص۸۹.
- ↑ دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۱.
- ↑ نیکخواه قمصری و دستوری، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، ۱۳۹۱ش، ص۲۳۹.
- ↑ علی‌محمدی پزشکی، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه‌خوانی و مداحی، ۱۳۹۸ش، ص34-35.
- ↑ دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۷۹-۷۸.
- ↑ دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۱-۷۹.
- ↑ دستوری، «بررسی دگرگونی هیئت‌های مذهبی زنانه: هیئت‌های سنتی و نوین»، ۱۳۸۹ش، ص۸۲.
- ↑ نوری‌نیا، «هیئت‌های مذهبی زنان»، ۱۳۷۸ش، ص18-۲۰.
- ↑ فخر رازی، تفسیر کبیر، ۱۴۱۱ق، ج۲۷، ص۱۴۲.
- ↑ متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ۱۴۰۵ق، ج۴، ص۴۱۹.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۱، ص۸۲؛ شیح حر عاملی، وسائل الشیعه، ۱۴۰۹ق، ج۷، ص۱۰۳.
- ↑ اردبیلی، تقریرات فلسفه امام خمینی(ره)، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۳۶۷؛ ابن فهد حلّی، عده الداعی و نجاح الساعی، ۱۴۰۷ق، ص۲۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۴، ص۵۵۹.
- ↑ شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۱۹.
- ↑ مصطفوی، مصباح الشریعه، ۱۳۶۸ش، ص۳۷۰.
- ↑ شریف الرضی، نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، خطبه 175.
- ↑ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۶۲ش، ج۲، ص۶۳۵.
- ↑ طباطبایی، المیزان، ۱۳۷۴ش، ج۲، ص۲۲۸.
- ↑ نادری قمی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، برگرفته از مباحث استاد محمدتقس مصباح یزدی، ۱۳۹۶ش، ص۳۳.
- ↑ فتال نیشابوری، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، ۱۳۷۵ش، ج۱، ص۱۳۶.
- ↑ شریف الرضی، نهج‌البلاغه، ۱۴۱۴ق، نامه۴۷.
- ↑ خمینی، صحیفه نور، ۱۳۷۵ش، ص۲۱-۲۰.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۱۷، ص۷۸.
- ↑ مطهری، حماسه حسینی، ۱۳۹۸ش، ج۱، ص۴۴؛ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۹ش، ج۲۶، ص۴۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۵، ص۳۴۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۸۹.
- ↑ حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۳-۱۱۹.
- ↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۶۹.
- ↑ پاینده، نهج‌الفصاحه: کلمات قصار پیامبر اعظم(ص)، ۱۳۸۲ش، ص۶۶۹.
- ↑ صحتی سردرودی، تحریف‌شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین(ع)، ۱۳۸۵ش، ص۱۶۶-۱۶۵.
- ↑ حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۴-۱۳۷.
- ↑ ابن قولویه، کامل الزیارات، ۱۳۵۶ش، ص۱۷۷.
- ↑ حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۴۴-۱۳۷.
- ↑ حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۱۵۵-۱۴۷.
- ↑ حیدرزاده، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، ۱۳۹۹ش، ص۲۰۸-۱۸۱.
منابع
آبوت، پامال؛ والاس، کلر، جامعه‌شناسی زنان، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، ۱۳۸۰ش.
ابن فهد حلّی، احمد بن‌محمد، عده الداعی و نجاح الساعی، ترجمه احمد موحدی قمی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
ابن قولویه، محمد بن‌علی، کامل الزیارات، ترجمه عبدالحسین امینی، نجف، دارالمرتضویه، ۱۳۵۶ش.
اردبیلی، سیّد عبدالغنی، تقریرات فلسفه امام خمینی(ره)، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۸۱ش.
بروگش، هنریش، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، اطلاعات، ۱۳۶۷ش.
بنجامین، ساموئل گرین ویلز، ایران و ایرانیان، عصر ناصرالدین شاه، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران، جاویدان، ۱۳۶۳ش.
پاینده، ابوالقاسم، نهج‌الفصاحه: کلمات قصار پیامبر اعظم(ص)، تهران، دنیای دانش، ۱۳۸۲ش.
حیدرزاده، عباس، «نقش مداحان در گسترش معارف صحیح دینی و جلوگیری از شیعه‌هراسی در جهان اسلام»، رساله دکتری، دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشکده مذاهب، ۱۳۹۹ش.
خمینی، سیّد روح‌الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۷۵ش.
دستوری، مژگان، «بررسی دگرگونی هیئت¬های مذهبی زنانه: هیئت¬های سنتی و نوین»، مطالعات اجتماعی روانشناختی زنان، سال ۸، شماره ۱، ۱۳۸۹ش.
رحمانی، جبار، آیین و اسطوره در ایران شیعی، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
شریف الرضی، محمد بن‌حسین، نهج‌البلاغه، مصحح صالح صبحی، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق.
شیح حر عاملی، محمد بن‌حسن، وسائل الشیعه، قم، آل‌البیت(ع)، ۱۴۰۹ق.
شیخ صدوق، محمد بن‌علی، من لا یحضره الفقیه، ترجمه علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۳ق.
شیخ صدوق، محمد بن‌علی، الخصال، ترجمه علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۶۲ش.
شیخ صدوق، محمد بن‌علی، امالی، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
شیخ مفید، اعتقاد الامامیه و تصحیح الاعتقاد، ۱۴۱۴ق.
صحتی سردرودی، محمد، تحریف‌شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین(ع)، تهران، امیرکبیر، ۱۳۸۵ش.
صفا، داود؛ نجاتی حسینی، سیّدمحمود، «تحلیل محتوای مداحی‌های مذهبی مردم‌پسند (مقایسه مداحی‌های سنتی و مدرن)»، معرفت فرهنگی اجتماعی، سال۲، شماره۴، ۱۳۹۰ش.
طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ترجمه سیّد محمدباقر موسوی همدانی، قم، جامعه مدرسین، ۱۳۷۴ش.
علی‌محمدی پزشکی، یاسمین، فرهنگ موسیقایی مجالس مذهبی زنانه تهران: مطالعه موردی روضه‌خوانی و مداحی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده هنرهای نمایشی و موسیقی، ۱۳۹۸ش.
فتال نیشابوری، محمد بن‌احمد، روضه الواعظین و بصیره المتعظین، قم، الرضی، ۱۳۷۵ش.
فخر رازی، محمد بن‌عمر، تفسیر کبیر، بیروت، دارالکتب العلمی، ۱۴۱۱ق.
فیگوئروا، دن گارسیا، سفرنامه، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران، نو، 1363ش.
کلینی، محمد بن‌یعقوب، الکافی، ترجمه علی‌اکبر غفاری و محمد آخوندی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
متقی هندی، علی بن‌حسام، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، بیروت، الرساله، ۱۴۰۵ق.
مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۰۳ق.
مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجار، تهران، هرمس، ۱۳۸۶ش.
مصطفوی، حسن، مصباح الشریعه، تهران، قلم، ۱۳۶۸ش.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹ش.
مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، تهران، صدرا، ۱۳۹۸ش.
معیر الممالک، دوستعلی¬خان، یادداشت¬هایی از زندگانی خصوصی ناصرالدین شاه، تهران، تاریخ ایران، ۱۳۶۱ش.
مونس¬الدوله، خاطرات مونس¬الدوله، ندیمه حرمسرای ناصرالدین¬شاه، به کوشش سیروس سعدونیان، تهران، زرین، ۱۳۸۶ش.
نادری قمی، محمدمهدی، نگاهی گذرا به نظریه ولایت فقیه، برگرفته از مباحث استاد محمدتقس مصباح یزدی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی آثار امام خمینی(ره)، ۱۳۹۶ش.
نوری‌نیا، حسین، «هیئت‌های مذهبی زنان»، اندیشه جامع، شماره ۵، ۱۳۷۸ش.
نیکخواه قمصری، نرگس و دستوری، مژگان، «بازنمود تحولات فرهنگی در مناسک عزاداری زنانه»، انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، ۱۳۹۱ش.
ویلس، چارلز جیمس، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، ترجمه سیّد عبدالله، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام، تهران، طلوع، ۱۳۶۶ش.