سفر زیارتی

سفر زیارتی؛ عزیمتی باطنی یا ظاهری به اماکن مذهبی.

سفر زیارتی به‌عنوان پدیده‌ای دینی-فرهنگی، در ادیان ابراهیمی همانند اسلام، مسیحیت، یهودیت و غیرابراهیمی مانند زرتشت، هندوئیسم و بودیسم توسط زنان و مردان انجام می‌شود. دیدگاه‌های نظری زیارت را هم به مثابه فرآیند فردی تحول معنوی، هم نظام جمعی مناسک‌محور و هم شبکه‌ای از نمادهای واسط درک می‌کنند که در تعامل با یکدیگر، ابعاد مختلف این پدیده را روشن می‌سازند. از منظر جنسیت، این سفرها اغلب بازتاب‌دهنده‌ بازتولید هویت‌های جنسیتی، محدودیت‌ها یا فرصت‌های جنسیتی و تجربیات متفاوت زنان و مردان از فضای قدسی هستند.

مفهوم‌شناسی

در تمامی دائره‌المعارف‌های دینی همانند دائره‌المعارف از گنگ تا گریسلند، دائره‌المعارف جودائیکا، دائره‌المعارف نیو کاتولیک، دائره‌المعارف اسلام، دائره‌المعارف قرآن، دائره‌المعارف دین و اخلاق، دائره‌المعارف بودیسم و دائره‌المعارف هندوئیسم که در آنها مدخل زیارت وجود دارد، بر عنصر سفر به عنوان یکی از ارکان اصلی زیارت تأکید شده است. زیارت به عنوان الگوی ساختاریافته سفر مذهبی شناخته می‌شود که ابژه زیارت نقش محوری در تعریف و کارکرد آن ایفا می‌کند. سفر زیارتی، عزیمتی باطنی یا ظاهری است که به‌طور خاص با انگیزه دینی در جهت بازدید از این ابژه و تجربه آن انجام می‌پذیرد. سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدس، یکی از قدیمی‌ترین و رایج‌ترین انواع سفر در تاریخ بشر و بخش جدانشدنی دنیای باستان بوده‌اند که احتمالاً به نخستین روزهای شکل‌گیری ادیان بزرگ جهان بازمی‌گردد. این نوع سفر، سفری مشتاقانه، آگاهانه و عاشقانه است که از سرای دل آغاز می‌شود، از راه دل عبور می‌کند و سرانجام نیز در منزل دل به مقصد و مقصود می‌رسد و بار بر زمین می‌نهد.

انگیزه سفر

هدف اصلی سفر به مقصدی اشاره دارد که انگیزه محوری و اولیه سفر را شکل می‌دهد. می‌توان اهداف سفر را به صورت علمی در هشت دسته اصلی گردش و تفریح، دیدار دوستان و بستگان، زیارت، درمان، خرید، آموزش، کسب‌وکار و مأموریت شغلی و سایر اهداف طبقه‌بندی کرد. تفریحات پیش از انقلاب اسلامی عمدتاً جنبه مردانه داشته و تفریحات زنان، در سطح شرکت در مهمانی‌ها، مجالس مذهبی زنانه و حمام و از منظر سفر در سطح رفتن به زیارت محدود می‌شد. بیشترین سفرهای بومی با اقامت شبانه در فصل بهار سال ۱۴۰۳ش، با هدف دیدار دوستان و بستگان (۵۹%)، گردش و تفریح (۲۳%)، درمان (۸%) و زیارت (۷%) انجام پذیرفته است. سفرهای با اهداف فوق در بین زنان و مردان حدود ۹۷% از سفرها را تشکیل داده است. حدود ۳% از سفرها با سایر اهداف نظیر آموزش، خرید و کسب و کار انجام شده است.

تحولات آماری

براساس تحقیقات ژورنال بین‌المللی گردشگری زیارتی در سال ۲۰۱۷م نشان می‌دهد حدود ۳۰۰ تا ۳۳۰ میلیون گردشگر هر ساله به اماکن زیارتی مهم جهان سفر‌ می‌کنند. این تعداد گردشگران تقریباً با ۶۰۰میلیون سفر زیارتی ملی و بین‌المللی در خاورمیانه با میانگین رشد سالانه ۱۰درصدی به‌عنوان قلب جهان اسلام، سهم قابل توجهی دارند.

عربستان سعودی

هر سال بیش از ۳ میلیون زائر از سراسر جهان به شهر مکه و مکان‌های مذهبی آن همانند خانه کعبه، مسجدالنبی، مسجدالحرام و قدمگاه ابراهیم سفر می‌کنند. آمارهای سفر زیارتی سال ۲۰۲۵م در عربستان سعودی نشان می‌دهد که از مجموع ۱,۶۷۳,۲۳۰ زائر حج، ۸۷۷,۸۴۱ نفر (۵۲.۵%) مرد و ۷۹۵,۳۸۹ نفر (۴۷.۵%) زن بودند که بیانگر تعادل نسبی جنسیتی در این سفر زیارتی است. در میان زائران ایرانی که تعدادشان به ۸۱,۴۵۰ نفر می‌رسید، سهم زنان با ۴۴,۵۰۰ نفر (۵۴%) نسبت به مردان با ۳۶,۹۵۰ نفر (۴۶%) بیشتر بود و کاهش یک درصدی سهم مردان نسبت به سال گذشته را نشان می‌داد.

عراق

در اربعین سال ۲۰۲۴م بیش از ۲۱ میلیون و ۴۸۰ هزار و ۵۲۵ زائر از سراسر جهان به شهر عراق و عتبات مقدس سفر کردند. در اربعین سال مذکور ۳ میلیون و ۲۸۰ هزار و ۱۶۹ نفر از ایران به زیارت بارگاه امام حسین(ع) رفتند. مردان با سهم ۶۲% معادل ۱ میلیون و 861 هزار و 951 نفر در ثبت‌نام پیشتاز بوده‌اند، در حالیکه سهم زنان ۳۷% برابر با ۱ میلیون و 127 هزار و 943 نفر بوده است.

ایران

در ایران، حرم امام رضا(ع) در مشهد با جذب سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر مهم‌ترین مقصد زیارتی کشور محسوب می‌شود و در رتبه‌بندی سفرهای زیارتی داخلی، همواره در جایگاه اول یا دوم قرار دارد. شهر قم نیز با میزبانی میلیون‌ها زائر در سال، به ویژه در مناسبت‌هایی مانند نیمه شعبان، جایگاه هفتم یا بالاتر را در سفرهای زیارتی به خود اختصاص داده است. در طی سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳ش در شهر مشهد و قم، ۸ تا ۱۱% مسافران در فصل بهار و ۱۴ تا ۱۶% در فصل تابستان به این شهرها سفر کرده‌اند که میزان فراوانی از کل سفرهای کل کشور است. شمار زیادی از مردم نیز به دیگر زیارتگاه‌ها همانند قدمگاه امام رضا(ع) در نیشابور و بیت‌النور به‌عنوان قدمگاه حضرت معصومه(س) در قم یا نظایر آن سفر می‌کنند؛ به‌طوری‌که مجموع زائران در سطح کشور حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شوند.

دیدگاه‌ها

براساس دیدگاه فرآیندی-تفسیری وایدرکر و توجه به بُعد فردی و روان‌شناختی، زیارت را سفر آیینی تحول‌آفرین با یک هدف مقدس می‌داند که فرد را از طریق فرآیندهای درونی به بینش‌های جدید و رستگاری می‌رساند. در مقابل، روبر لانکوار با رویکرد جامعه‌شناختی و توجه به به بُعد جمعی و نهادی بر سازمان‌یافتگی زیارت در نظام پیچیده‌ای از رمزها، آیین‌ها و رفتارهای نهادی تأکید دارد. النکوار بر وجه معنایی و مناسکی مبتنی بر دین در زیارت و سفر مذهبی تأکید دارد و آن را در پیوند با ابژه زیارت (شی یا رویداد یا مکان) می‌داند. جاستین دگانس با تکمیل این دیدگاه‌ها و از منظر بُعد نمادین زیارت، ابژه‌های زیارتی را نه دارای ارزش ذاتی، بلکه به عنوان واسطه‌هایی برای تجربه نیروهای ماورایی تحلیل می‌کند. ادیت ترنر نیز در چارچوب نظریه آیین گذار نیز سفر زیارتی را فرآیندی سه مرحله‌ای تحلیل می‌کند. ۱) مرحله جدایی به معنای جدایی فیزیکی و روانی از زندگی روزمره، ۲) مرحله آستانه‌ای به معنای تجربه امر قدسی در فضای زیارتگاه و شکل‌گیری جامعه بی‌ساختار زائران و ۳) مرحله بازگشت به معنای بازگشت به جامعه با هویت متحول شده و منزلت جدید. این مدل نشان می‌دهد سفر زیارتی صرفاً یک جابجایی جغرافیایی نیست، بلکه گذاری نمادین برای تحول معنوی فرد است.

مقاصد سفر زیارتی

مکان مقدس به فضایی فیزیکی اطلاق می‌شود که از نظر دینی، معنوی یا فرهنگی برای یک جامعه باورمند، ارزشی فرامادی دارد و به‌عنوان محل تجلی امر قدسی، ارتباط با الوهیت یا یادبود شخصیت‌های مذهبی شناخته می‌شود. این مکان‌ها اغلب با آیین‌ها، اسطوره‌ها یا رویدادهای معجزه‌آسا پیوند خورده‌اند و کارکردهای زیارتی، عبادی و اجتماعی همانند حج، نذر یا تجربه جمعی معنویت را تسهیل می‌کنند. مقاصد زیارتی معمولاً شامل معابد و مکان‌های مقدس، مزارهای پیشوایان و افراد مقدس، مکان‌های طبیعی دارای تقدس و اماکن مرتبط با زندگی و فعالیت شخصیت‌های مذهبی است. گاه حتی اشیای معجزه‌آور، نقوش یا آثار خاص و نیز پدیده‌هایی مانند چاه‌ها، چشمه‌ها، سرداب‌های محلی، سنگ‌ها و درخت‌های مقدس به‌عنوان مقصد سفر زیارتی مورد توجه زائران اعم از زنان و مردان قرار می‌گیرند.

ادیان ابراهیمی

ادیان ابراهیمی در الهیات سفر زیارتی، اگرچه تفاوت‌هایی دارند، اما همگی بر سه عنصر مشترکِ تقدس مکان، تجربه امر قدسی، و تأثیرات اجتماعی-روانی زیارت تأکید می‌کنند. این مقاصد نه تنها کارکرد دینی، بلکه نقش مهمی در بازتولید هویت‌های جنسیتی، تقسیم‌بندی نقش‌های مذهبی براساس جنسیت و تداوم سنت‌های مذهبی جنسیت‌محور ایفا می‌کنند.

اسلام

در اسلام نمونه بارز آن برای زنان و مردان، عربستان سعودی شامل شهرهای مکه و مدینه، به‌ویژه قبرستان بقیع به‌عنوان مدفن چهار امام شیعه می‌باشد. در عراق، شهرهای مقدس کربلا (حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل‌العباس(ع))، نجف (حرم امام علی(ع))، سامرا (حرم امام هادی(ع) و امام عسکری(ع))، کاظمین (حرم امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)) و کوفه (مسجد کوفه) به‌عنوان اصلی‌ترین کانون‌های سفر زیارتی جهان تشیع محسوب می‌گردند. در ایران نیز شهر مشهد با وجود حرم مطهر امام رضا(ع) و شهر قم با وجود حرم حضرت معصومه(س)، شهر شیراز و شهر ری به ترتیب با وجود حرم شاهچراغ و حرم حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به‌عنوان مهم‌ترین قطب سفر زیارتی کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار هستند. در اسلام بر سر به قصد زیارت مکان‌های مذهبی تأکید شده است و جز افراد محدودی همچون ابن تیمیه که زیارت را بدعت و سفر زیارتی را حرام دانسته است، فقهای شیعه و علمای اهل‌سنت سفر به قصد زیارت را جایز دانسته‌اند. هیچ روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست. زنان در سفر زیاتی به مکان‌های مذهبی، تجربه خود را از طریق چهار فرآیند کلیدی «خودتعلیقی» برای رهایی از محدودیت‌های جنسیتی، «مشروعیت‌‌‌یابی» با استناد به الگوهای زنانه در تاریخ تشیع، «غیبت مشروع» از فضای رسمی برای خلق فضاهای خودمختار، و «عاملیت در گفتمان ظهور» برای بازتعریف نقش‌های جنسیتی بازمی‌سازند. این مناسک، هم ساختارهای جنسیتی را به چالش می‌کشد و هم اشکال جدیدی از سوژگی زنانه را در چارچوب مذهبی ممکن می‌سازد.

مسیحیت

زیارت و سفر زیارتی یکی از اصول و سنت‌ها برای پیروان آیین مسیحیت و به خصوص کاتولیک‌ها است. سفر زیارتی در قرون وسطی برای زنان دهقان نه تنها فرصتی برای رهایی موقت از ستم فئودال‌ها بود، بلکه فضایی بی‌نظیر برای کسب استقلال نسبی در سفرهای طولانی مانند مسیر سانتیاگو محسوب می‌شد. اگرچه این سفرها با چالش‌های جنسیتی همراه بود، اما به زنان امکان می‌داد نقش‌های سنتی را پشت سر گذارند و هویت دینی مستقلی برای خود بسازند. کلیسای مقبره مقدس در اورشلیم به‌عنوان مکان رستاخیز، عمدتاً بر روایت مردانه مسیح متمرکز است، در حالیکه مکان‌های مرتبط با مریم مقدس (لورد، فاتیما) به کانون‌های زیارتی زنان تبدیل شده‌اند. سانتیاگو دِ کومپوستلا در اسپانیا، با تأکید بر سنت یعقوب، الگوی زیارتی مردانه را تقویت می‌کند، اما در عمل شاهد مشارکت چشمگیر زنان زائر بوده است. واتیکان به‌عنوان مرکز قدرت مردانه کلیسای کاتولیک، در تقابل با زیارتگاه‌های ماریانی قرار می‌گیرد که به زنان فضایی برای ابراز دینداری می‌دهند.

یهودیت

سفر زیارتی به زیارتگاه‌های یهودیت مانند اورشلیم، دیوار ندبه و کوه سینا، ساختارهای جنسیتی سنتی را بازتولید می‌کنند، اما همزمان فضاهایی برای بازتعریف نقش زنان ایجاد می‌نمایند. دیوار ندبه به شدت تحت کنترل نهادهای مذهبی سنتی است که عبادت زنان و مردان را به صورت جداگانه سازماندهی می‌کنند. بخش زنان تنها یک‌ششم فضای عبادتی را تشکیل می‌دهد، که نشان‌دهنده نابرابری ساختاری است. تفکیک جنسیتی در دیوار ندبه و تمرکز مردانه بر کوه سینا با تلاش‌های فمینیستی یهودی برای بازخوانی نقش زنان در این مکان‌ها مواجه شده است. سفر به زیارتگاه‌های یهودی به‌عنوان عرصه‌ای برای همبستگی و تضاد بین سنت و تجدد عمل می‌کنند و تجربه زنان در این فضاها نشان‌دهنده پویایی پیچیده‌ای است که هم بازتولید و هم مقاومت را دربرمی‌گیرد.

ادیان غیرابراهیمی

سفرهای زیارتی در ادیان غیرابراهیمی مانند زرتشت، هندوئیسم و بودیسم با تنوعی چشمگیر در مقاصد و مناسک همراه هستند که بازتابی از نظام‌های اعتقادی و بافتارهای فرهنگی خاص هر سنت است. از منظر جنسیت، این زیارتگاه‌ها اغلب الگوهای پیچیده‌ای از مشارکت زنان را نشان می‌دهند.

زرتشت

سفر زیارتی به زیارتگاه‌های زرتشتی در سه دسته آتشکده‌ها مانند آتشکده بهرام یزد، زیارتگاه‌های طبیعی مانند پیر سبز چک‌چک و آرامگاه پیامبران و بزرگان زرتشتی، الگوهای جنسیتی متفاوتی را نمایش می‌دهند. در آتشکده‌ها که تحت مدیریت موبدان مرد است، زنان با محدودیت‌هایی در مناسک مرتبط با آتش مواجه هستند، اما در زیارتگاه‌های طبیعی که با عناصری مانند آب و درختان مقدس پیوند خورده‌اند، زنان نقش فعال‌تری در اجرای آیین‌های زنانه و نیایش‌های شخصی ایفا می‌کنند. مقابر مقدس نیز با وجود تقسیم کار جنسیتی همانند مطالعه متون توسط مردان و تهیه نذورات توسط زنان، فضای عمومی‌تری برای حضور زنان در سفر را فراهم می‌آورند. این تنوع نشان می‌دهد که چگونه نظام سفر زیارتی زرتشتی از سویی ساختارهای سنتی جنسیتی را حفظ می‌کند و از سوی دیگر در برخی فضاها به زنان امکان بازتعریف نقش‌های دینی را می‌دهد.

هندوئیسم

رود گانگا به عنوان مقدس‌ترین رود، کانون اصلی زیارت محسوب می‌شود که شهرهای واراناسی (بنارس)، اله‌آباد (پریاگ راج)، هاریدوار آجودیا و پوری و زیارتگاه‌های دیگر مهم‌ترین مقاصد زیارتی آن هستند. معابد مهمی مانند کاشی ویاشوانات در واراناسی و معبد ویروپاکشا در هامپی نیز جایگاه ویژه‌ای در زیارت هندوها دارند. امروزه مکان‌های مقدس و زیارتی به‌عنوان کانون‌های زنده‌ باورهای دینی، نقش بسزایی در حفظ و تداوم سنت‌های مذهبی مرتبط با خدایان و خدابانوان (الهه‌های متعدد)، حکیمان باستانی و قهرمانان اسطوره‌ای مرد و قهرمانان زن ایفا می‌کنند. این دوگانگی، نظام زیارتی هندو را هم حافظ سلسله مراتب جنسیتی و هم بستری برای بازتعریف نقش زنان نشان می‌دهد. در آیین سیک، اگرچه متون مقدس بر زیارت درونی و انفسی تأکید دارند، در عمل مشارکت فعال زنان و مردان در سفرهای زیارتی به مکان‌های مقدسی همچون معبد طلایی امریتسار مشاهده می‌شود.

بودائیسم

چهار مکان اصلی زیارتی بوداییان، لومبینی (تولد)، بودگایا (روشن‌شدگی)، سارنات (اولین موعظه) و کوشینگار (وفات) نه تنها نقاط عطف زندگی بودا را نشان می‌دهند، بلکه بازتابی از ساختارهای جنسیتی در سنت سفر زیارتی بودایی هستند. در حالیکه این مکان‌ها عمدتاً تحت مدیریت مردانه و راهبان قرار دارند، زیارتگاه‌هایی مانند معبد مایادوی در لومبینی (مربوط به مادر بودا) یا پاگودای شویداگون با نقش پررنگ زنان در نذورات فضاهایی برای مشارکت زنان ایجاد کرده‌اند. این تقابل، هم حفظ سلسله مراتب جنسیتی سنتی و هم امکان بازتعریف نقش زنان در سفرهای زیارتی آیین بودا را نشان می‌دهد.

منابع

آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره۱، شماره۲۵، ۱۴۰۲ش.

ابن‌ عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، به کوشش علی شیری، بیروت، دارالفکر، ۱۴۱۵ق.

«اخبار اقتصادی عربستان سعودی – جده»، وب‌سایت معاونت دیپلماسی اقتصادی وزارت امور خارجه، تاریخ درج مطلب: ۲۱ خرداد ۱۴۰۴ش.

اردبیلی، احمدبن محمد، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.

بحرانى اصفهانى، عبدالله‌بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلى الإمام الجواد)، قم، موسسه الامام المهدي(عج)، ۱۴۱۳ق.

بیات، علیرضا، «۵۴ درصد زائران حج تمتع امسال را بانوان تشکیل می‌دهند»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۴ش.

پوراحمد، احمد؛ سالاروندیان، ‌فاطمه، «روند تحولات تاریخی فضاهای گذران اوقات فراغت زنان از قاجاریه تاکنون در شهر تهران»، زن در توسعه و سیاست، دوره۱۰، شماره3، 1391ش.

«تولیت آستان قدس رضوی: هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به مشهد سفر می‌کنند»، وب‌سایت شفقنا، تاریخ درج مطلب: ۱۸ فروردین ۱۴۰۴ش.

«ثبت‌نام مرد ۱۰۳ ساله و نوزاد ۱۷ روزه برای اربعین ۱۴۰۳»، وب‌سایت عصر ایران، تاریخ درج مطلب: ۲ شهریور ۱۴۰۳ش.

جنکینز، ریچارددین، هویت اجتماعی، ترجمه تورج یاراحمدی، تهران، شیراز، ۱۳۸۱ش.

جوادی عاملی، عبدالله، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، ۱۳۸۱ش.

حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.

«حضور بیش از ۲۱ میلیون زائر در اربعین حسینی ۱۴۰۳»، وب‌سایت ایرنا، تاریخ درج مطلب: ۴ شهریور ۱۴۰۳ش.

خان‌محمدی، کریم؛ مؤذن، معصومه، «انسان‌شناسی قدمگاه (مطالعه موردی بیت‌النور)، فرهنگ رضوی، سال۳، شماره۱۱، ۱۳۹۴ش.

دقیقیان، شیرین‌دخت، نردبانی به آسمان: نیایشگاه در تاریخ و فلسفه یهود، تهران، ویدا، ۱۳۷۹ش.

رضوی‌زاده، ندا، «ادراک و تجربه زیسته زائران پیاده ایرانی در عراق (مورد مالعه: پیاده‌روی اربعین آذر ۱۳۹۳-عراق»، مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، سال۶، شماره۴، ۱۳۹۶ش.

روحانی، سیّدمحمد، دین سیک‌ها، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۸ش.

شرفایی، محسن؛ اکبری چناری، علی، «سفر و زیارت در ادیان: مطالعه تطبیقی»، پژوهشنامه ادیان، سال۱۷، شماره۳۳، ۱۴۰۲ش.

شرنبلانی، حسن‌بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.

شمسی، سارا، «گردشگری مذهبی چیست | بهترین مقاصد سفر زیارتی»، وب‌سایت قطب‌نما، تاریخ درج مطلب: 16 مرداد 1401ش.

غلامی جلیسه، مجید، «چاپ نوشت (3): طومارهای زیارتی چاپ سنگی از هونولولو تا قم»، آینه پژوهش، دوره۳۳، شماره۱۹۶، ۱۴۰۱ش.

لانکوار، روبر، جامعه‌شناسی جهانگردی و مسافرت، ترجمه ترانه ابراهیمی و صلاح‌الدین محلاتی، تهران، دانشگاه شهید بهشتی، ۱۳۸۱ش.

«مرکز آمار: ۵۲ درصد خانوارهای ایرانی بهار ۱۴۰۳ حداقل یک سفر رفته‌اند»، وب‌سایت انتخاب، تاریخ درج مطلب: ۱۵ اسفند ۱۴۰۳ش.

مکارم‌شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه. تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۴ش.

مهرشاهی، داریوش، «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارتگاه‌های زرتشتیان در یزد»، تحقیقات جغرافیایی، دوره15، شماره1-2، ۱۳۷۹ش.

نتايج آمارگيري از گردشگران ملي، ریاست جمهوری، سازمان برنامه و بودجه كشور، مرکز آمار ایران، ۱۴۰۰ش.

Cain, Andrew, “Jerome's epitaphium paulae: Hagiography, pilgrimage, and the cult of Saint Paula”, Journal of Early Christian Studies, Vol. 18(1), 2010.

Constance, A; Rayan, Jones; Rayan, James, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Hinduism, New York, Facts on File, 2007.

Davidson, Kay; Gitlitz, Linda and David M, Pilgrimage : from the Ganges to Graceland : an encyclopedia, Santa Barbara, ABC-CLIO, Inc, 2002.

Digance, Justine, “Pilgrimage at Contested Sites”, Annals of Tourism Research, Vol 30(1), 2003.

Griffin, Kevin; Razaq, Raj, “The Importance of Religious Tourism and Pilgrimage: Reflecting on Definitions, Motives and Data”, International Journal of Religious Tourism and Pilgrimage, Vol. 5(3), 2017.

Hawting, Gerald, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Quran, Ed by: Jane Dammen Mc Auliffe, Brill, Leiden –Boston, Vol 4, 2004.

Hyman, Semah Cecil, Pilgrimage, Encyclopaedia Judaica, Ed by: Fred Skolnik, Jerusalem, Keter Publishing House LTD ,vol. 16, 2007.

Jutla, Rajinder s., “Pilgrimage in Sikh Religion”, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge :Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.

Meri, J.w, “Ziyāra”, Encyclopedia of Islam, Ed by Lewis and others, Leiden, Brill, Vol 11, 1986.

Nieminen, Katri, “Religious Tourism – A Finnish Perspective”, Thesis submitted to HAAGA-HELIA University of Applied Science, Finland, 2012.

Pinches, T. G, “Pilgrimage”, Encyclopedia of Religion and Ethics, Ed by: James Hastings, New York, Charls Scribners’s Sons, Vol. 10,1917.

Polan, s.m, “Pilgrimages”, New Catholic Encyclopedia, second Edition, Wahhington D.C, Gale, Vol. 11, 2003.

Rinschede, Gisbert, “Forms of Religious Tourism”, Annals of Tourism Research, Vol. 19(1), 1992.

Trainor , Kevin, “pilgrimage”, Encyclopedia of Buddhism, Ed by: Robent E. Buswell, New York, Gale, 2004.

The Gospels of the Guru-Granth Sahib, tr. By: Duncan Greenlees, Adyar, The Theosophical Publishing House, 1952.

Turner, V. & Turner, Image and Pilgrimage in Christian Culture, New York, Colombia University Press, 1978.

Vukonić, Boris, Tourism, Religion and Spiritual Journeys, Ed by: Dallen J. Timothy and Daniel H. Olsen, Routledge: Taylor & Francis Group, London & New york, 2006.

Wiederkehr, Macrina, Behold Your Life: A Pilgrimage Through Your Memories, Paris: Ave Maria Press, 2001.