بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
'''<big>جنسیت‌پذیری مهاجرت</big>؛''' تاثیر جنسیت بر انواع مهاجرت. | '''<big>جنسیت‌پذیری مهاجرت</big>؛''' تاثیر جنسیت بر انواع مهاجرت. | ||
جنسیت‌پذیری مهاجرت | جنسیت‌پذیری مهاجرت واکاوی روایت زنانه از مهاجرت به‌عنوان واقعیتی متمایز و برساخته از تقابل عاملیت زنان با ساختارهای مردسالارانه و شرایط زمینه‌ای خاص است. افزایش سهم زنان در جریان‌های مهاجرت بینالمللی می‌توانند همانند یک عامل تسهیل‌گر برای تحولات اجتماعی-اقتصادی در جامعه مبدأ عمل کند. در این چهارچوب، مهاجرت می‌تواند به عاملی برای افزایش سرمایه انسانی، انتقال دانش و مهارت‌های بینالمللی و تقویت گفتمان برابری‌طلبی از طریق درگیری با جهان‌های اجتماعی جدید تبدیل شود و به‌طور غیرمستقیم بر کاهش شکاف‌های جنسیتی در بازار کار و عرصه عمومی ایران تأثیر بگذارد، هرچند این مسیر با چالش‌هایی همراه است. | ||
=='''مفهوم‌شناسی'''== | =='''مفهوم‌شناسی'''== | ||
مهاجرت در لغت به معنای جابه‌جایی یا کوچ مردم از مکانی به مکانی دیگر برای کار یا زندگی است.<ref>کستلز و میلر، «عصر مهاجرت جابه‌جایی بینالمللی جمعیت در دنیای مدرن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱.</ref> مهاجرت در انواع موقت، دائمی، فصلی، رفت‌وبرگشتی و اجباری (نظیر پناهندگی و قاچاق انسان) به‌عنوان تحرک داخلی یا خارجی با قصد اقامت در استان یا کشوری دیگر تعریف می‌شود، لکن تعریف دقیق آن از نظر مدت زمان اقامت و هدف نیاز به تمایزگذاری مفهومی دارد.<ref>Fleury, “Understanding women and migration: A literature review”, 2016, p.55.</ref> | مهاجرت در لغت به معنای جابه‌جایی یا کوچ مردم از مکانی به مکانی دیگر برای کار یا زندگی است.<ref>کستلز و میلر، «عصر مهاجرت جابه‌جایی بینالمللی جمعیت در دنیای مدرن»، ۱۳۹۶ش، ص۱۱.</ref> مهاجرت در انواع موقت، دائمی، فصلی، رفت‌وبرگشتی و اجباری (نظیر پناهندگی و قاچاق انسان) به‌عنوان تحرک داخلی یا خارجی با قصد اقامت در استان یا کشوری دیگر تعریف می‌شود، لکن تعریف دقیق آن از نظر مدت زمان اقامت و هدف نیاز به تمایزگذاری مفهومی دارد.<ref>Fleury, “Understanding women and migration: A literature review”, 2016, p.55.</ref> | ||
جنسیت‌پذیری مهاجرت یک چارچوب تحلیلی انتقادی در مطالعات مهاجرت و | جنسیت‌پذیری مهاجرت به‌عنوان یک چارچوب تحلیلی انتقادی در مطالعات مهاجرت و جنسیت بر این اصل استوار است که پدیده مهاجرت یک فرآیند خنثی نیست، بلکه به طور عمیقی توسط سازوکارهای جنسیتی شکل می‌گیرد و متقابلاً بر آنها تأثیر می‌گذارد. این مفهوم نشان‌دهنده آن است که چگونه جنسیت به‌عنوان یک مؤلفه ساختاری کلیدی، در تمامی مراحل مهاجرت از انگیزه و تصمیم‌گیری تا تجربه مسیر، ادغام در مقصد و ارسال تأثیر می‌گذارد.<ref>Riley and Gardner, “Migration Decisions: The Role of Gender”, 1993, p.195.</ref> | ||
از طرفی یکی از بارزترین ویژگی‌های عصر مهاجرت، پدیده زنانه شدن مهاجرت است که به موجب آن، هم سهم کمّی زنان در جریان‌های مهاجرتی به بیش از ۵۰٪ افزایش یافته<ref>Castles and Miller, The Age of Migration, 2003, p.65.</ref> و هم نقش کیفی آنان از مهاجر تبعی به عاملیت مستقل و فعال در تصمیم‌گیری و مدیریت فرآیند مهاجرت ارتقا یافته است. به عبارتی فرآيند مهاجرت زنان درهم‌تنيده با جنسيت به‌عنوان سازهاي اجتماعي-فرهنگي است.<ref>Dannecke and Sieveking, “Gender, Migration and Development: An Analysis of the Current Discussion on Female Migrants as Development Agents”, 2009, p.7-8.</ref> | از طرفی یکی از بارزترین ویژگی‌های عصر مهاجرت، پدیده زنانه شدن مهاجرت است که به موجب آن، هم سهم کمّی زنان در جریان‌های مهاجرتی به بیش از ۵۰٪ افزایش یافته<ref>Castles and Miller, The Age of Migration, 2003, p.65.</ref> و هم نقش کیفی آنان از مهاجر تبعی به عاملیت مستقل و فعال در تصمیم‌گیری و مدیریت فرآیند مهاجرت ارتقا یافته است. به عبارتی فرآيند مهاجرت زنان درهم‌تنيده با جنسيت به‌عنوان سازهاي اجتماعي-فرهنگي است.<ref>Dannecke and Sieveking, “Gender, Migration and Development: An Analysis of the Current Discussion on Female Migrants as Development Agents”, 2009, p.7-8.</ref> | ||
| خط ۱۳: | خط ۱۳: | ||
بر اساس گزارش مؤسسه جهانی گالوپ، در بازه زمانی ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶م، حدود ۷۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان تمایل به مهاجرت داشته‌اند.<ref>IOM, Glossary on Migration, 2021, p.16.</ref> | بر اساس گزارش مؤسسه جهانی گالوپ، در بازه زمانی ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶م، حدود ۷۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان تمایل به مهاجرت داشته‌اند.<ref>IOM, Glossary on Migration, 2021, p.16.</ref> | ||
ایران | ایران به رغم مهاجرپذیری قابل توجه، از نظر شاخص مهاجرت فرستایی بینالمللی و با توجه به چالش‌های مهاجرتی ایران در منطقه و جهان، همچنان به‌عنوان یکی از کشورهای مهاجرفرست مطرح است.<ref>[https://csr.basu.ac.ir/article_4273.html رضایی و صادقی، «سودای مهاجرت: تمایل ایرانی‌ها به مهاجرت و عوامل تعیین‌کننده آن»، ۱۳۹۹ش، ص۳۷.]</ref> رتبه ایران در میان ۲۳۲ کشور جهان از نظر شاخص‌های کلی مهاجرت بینالمللی شامل مهاجرفرستی و مهاجرپذیری در سال ۲۰۲۰م به ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده است. همچنین، رتبه دانشجوفرستی ایران در سال ۲۰۲۱م از بین ۲۴۱کشور، برابر با ۱۹ گزارش شده است.<ref>[https://www.iase-jrn.ir/index.php/se/article/view/137 فیروزی سوره و همکاران، «تحلیل اجتماعی تمایل به مهاجرت دانشگاهیان : مطالعه موردی دانشجویان تحصیلات تکمیلی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاداسلامی تهران»، ۱۳۹۹ش، ص۱۳۴.]</ref> | ||
در خصوص شاخص جمعیت بالقوه مهاجرت نیز در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷م و در بین ۱۵۲ کشور، رتبه ایران ۸۷ بوده است. جمعیت مهاجر ایران در دنیا در سال ۱۹۹۰م، حدود ۸۲۰ هزار نفر بوده است که این رقم در سال ۲۰۲۰م به | در خصوص شاخص جمعیت بالقوه مهاجرت نیز در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷م و در بین ۱۵۲ کشور، رتبه ایران ۸۷ بوده است. جمعیت مهاجر ایران در دنیا در سال ۱۹۹۰م، حدود ۸۲۰ هزار نفر بوده است که این رقم در سال ۲۰۲۰م بنابر آمار غیررسمی به 1.8 میلیون نفر رسیده است. در واقع طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجر ایرانی 2.2 برابر شده است. این امر نشان‌دهنده وجود قابلیت‌توجه در زمینه‌های مختلف مهاجرت‌های بینالمللی است که با فرصت‌ها و چالش‌های متعددی در این زمینه مواجه است.<ref>[https://www.isih.ir/article_405.html عبداللهی و رضایی، «تمایل به مهاجرت از ایران و عوامل مؤثر بر آن: نتایج تحلیل ثانویه پیمایش سرمایه اجتماعی در سال 1397»، ۱۴۰۱ش، ص۱۶۱.]</ref> | ||
بر اساس مطالعه پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۴۰۱ش، حدود چهارصد هزار نفر از ایرانیان در مرحله عملی مهاجرت قرار داشته‌اند، در حالی‌که آمار بسیار بزرگتری حدود یک میلیون و هشتصد هزار نفر تنها تمایل به مهاجرت از کشور را ابراز کرده‌اند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/609191/ حیدری و ترکان، «مطالعه پدیدارشناختی مهاجرت بینالمللی دختران تحصیل‌کردۀ ایرانی (مورد مطالعه دختران مراجعه‌کننده به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی شهرستان اصفهان) »، ۱۴۰۴ش، ص۲۶.]</ref> | بر اساس مطالعه پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۴۰۱ش، حدود چهارصد هزار نفر از ایرانیان در مرحله عملی مهاجرت قرار داشته‌اند، در حالی‌که آمار بسیار بزرگتری حدود یک میلیون و هشتصد هزار نفر تنها تمایل به مهاجرت از کشور را ابراز کرده‌اند.<ref>[https://ensani.ir/fa/article/609191/ حیدری و ترکان، «مطالعه پدیدارشناختی مهاجرت بینالمللی دختران تحصیل‌کردۀ ایرانی (مورد مطالعه دختران مراجعه‌کننده به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی شهرستان اصفهان) »، ۱۴۰۴ش، ص۲۶.]</ref> | ||
| خط ۹۰: | خط ۹۰: | ||
==مهاجران افغانستانی== | ==مهاجران افغانستانی== | ||
مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران | مهاجرت افغانستانی‌ها به ایران به‌عنوان یک پدیده اجتماعی-فرهنگی، زمینه‌ساز تعاملات سازنده و تبادلات ارزشمند بین دو فرهنگ شده است. این همزیستی چنددهه‌ای موجب غنای فرهنگی، تقویت پیوندهای انسانی و ایجاد شبکه‌های اجتماعی فرامرزی گردیده است. حضور مهاجران افغانستانی در عرصه‌های اقتصادی ایران، به ویژه در مشاغل خدماتی و صنعتی، سهم قابل توجهی در رشد و توسعه زیرساخت‌های کشور ایفا نموده است. همچنین این مهاجرت بستری برای انتقال مهارت‌های حرفه‌ای و تجارب کاری ارزشمند فراهم کرده که به ارتقای بهره‌وری در بخش‌های مختلف اقتصادی منجر شده است. همچنین این مهاجرت دسترسی بی‌سابقه‌ای به نظام آموزشی و خدمات بهداشتی برای زنان و دختران افغان فراهم کرده که در بسیاری موارد منجر به ارتقای شاخص‌های سلامت، سواد و مشارکت اجتماعی آنان گردیده است.<ref>[https://www.magiran.com/article/4617342 حقیقت‌طلب، «ایران و صورت مسئله مهاجران افغانستانی، پایانی بر میزبانی 40 ساله»، وب‌سایت مگ‌ایران.]</ref> | ||
==انواع مهاجرت== | ==انواع مهاجرت== | ||
از دیدگاه علمی، مهاجرت را می‌توان بر اساس معیارهای کلیدی به انواع اصلی تقسیم نمود. از نظر مدت و هدف، «مهاجرت قطعی» با قصد اقامت دائم، در مقابل «مهاجرت موقت با قصد بازگشت» قرار می‌گیرد. بر مبنای علل حرکت، «مهاجرت داوطلبانه» برای بهبود شرایط زندگی، با «مهاجرت اجباری» که ناشی از تهدیدات جانی و فشارهای بیرونی است، متفاوت است. همچنین از نظر مقیاس، «مهاجرت انفرادی» که تصمیمی شخصی است، در تقابل با «مهاجرت توده‌ای» که حرکت گسترده گروه‌های بزرگ جمعیتی تحت تأثیر عوامل کلان است، قرار دارد. این طبقه‌بندی به درک انگیزه‌ها و پیامدهای متمایز هر نوع مهاجرت کمک می‌کند.<ref>محمدی، «پیامدهای مهاجرت افغان‌ها به ایران از سال ۱۳۵۷ به بعد»، ۱۳۸۵ش، ص۲۰-۱۸.</ref> | از دیدگاه علمی، مهاجرت را می‌توان بر اساس معیارهای کلیدی به انواع اصلی تقسیم نمود. از نظر مدت و هدف، «مهاجرت قطعی» با قصد اقامت دائم، در مقابل «مهاجرت موقت با قصد بازگشت» قرار می‌گیرد. بر مبنای علل حرکت، «مهاجرت داوطلبانه» برای بهبود شرایط زندگی، با «مهاجرت اجباری» که ناشی از تهدیدات جانی و فشارهای بیرونی است، متفاوت است. همچنین از نظر مقیاس، «مهاجرت انفرادی» که تصمیمی شخصی است، در تقابل با «مهاجرت توده‌ای» که حرکت گسترده گروه‌های بزرگ جمعیتی تحت تأثیر عوامل کلان است، قرار دارد. این طبقه‌بندی به درک انگیزه‌ها و پیامدهای متمایز هر نوع مهاجرت کمک می‌کند.<ref>محمدی، «پیامدهای مهاجرت افغان‌ها به ایران از سال ۱۳۵۷ به بعد»، ۱۳۸۵ش، ص۲۰-۱۸.</ref> | ||
نرخ مهاجرت از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه‌یافته در حال افزایش است، به طوری که این رقم از ۲.۳ درصد در سال ۲۰۱۶م به ۳.۶ درصد در سال | |||
نرخ مهاجرت از کشورهای در حال توسعه به کشورهای توسعه‌یافته در حال افزایش است، به طوری که این رقم از ۲.۳ درصد در سال ۲۰۱۶م به ۳.۶ درصد در سال ۲۰۲۰م، رسیده است. این رشد که عمدتاً ناشی از کمبود فرصت‌های شغلی در کشورهای مبدأ است، منجر به سکونت حدود ۲۸۱ میلیون مهاجر در کشورهای توسعه‌یافته شده است.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_719873.html علمی و پاسندی‌یساقی، «عوامل مؤثر بر مهاجرت از ایران با تأکید بر تورم و بیکاری»، ۱۴۰۳ش، ص۳۷۵.]</ref> | |||
==='''انواع مهاجرت زنان'''=== | ==='''انواع مهاجرت زنان'''=== | ||
| خط ۱۱۱: | خط ۱۱۲: | ||
چالش‌های زنانه شدن مهاجرت در قالب عوامل سبب‌ساز، در پنج مقوله کلیدی ساختاریافته‌اند: «مردسالاری» به‌عنوان بستر اصلی سلطه ساختاری، «احساس ناامنی جنسیتی»، «کلیشه‌های جنسیتی» بازتولیدکننده نابرابری، «محرومیت‌های جنسیت‌بنیان» شامل محرومیت از استقلال، سلب آزادی‌های فردی (قفس زنانگی)، داغ اجتماعی طلاق، و کم‌توان‌انگاری سیستماتیک زنان، و در نهایت «طرد اجتماعی نظام‌مند» شامل نهادینه شدن تبعیض جنسیتی و استانداردهای دوگانه نظارتی (دوگانه نجابت-غیرت). این مقولات در مجموع سازوکارهای پیچیده‌ای را نشان می‌دهند که شرایط مهاجرت زنان را رقم می‌زنند.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_712274.html شریفی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بینالمللی زنان ایرانی»، ۱۴۰۲ش، ص۳۳۴-۳۲۱.]</ref> | چالش‌های زنانه شدن مهاجرت در قالب عوامل سبب‌ساز، در پنج مقوله کلیدی ساختاریافته‌اند: «مردسالاری» به‌عنوان بستر اصلی سلطه ساختاری، «احساس ناامنی جنسیتی»، «کلیشه‌های جنسیتی» بازتولیدکننده نابرابری، «محرومیت‌های جنسیت‌بنیان» شامل محرومیت از استقلال، سلب آزادی‌های فردی (قفس زنانگی)، داغ اجتماعی طلاق، و کم‌توان‌انگاری سیستماتیک زنان، و در نهایت «طرد اجتماعی نظام‌مند» شامل نهادینه شدن تبعیض جنسیتی و استانداردهای دوگانه نظارتی (دوگانه نجابت-غیرت). این مقولات در مجموع سازوکارهای پیچیده‌ای را نشان می‌دهند که شرایط مهاجرت زنان را رقم می‌زنند.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_712274.html شریفی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بینالمللی زنان ایرانی»، ۱۴۰۲ش، ص۳۳۴-۳۲۱.]</ref> | ||
در کنار این عوامل سبب‌ساز، عوامل زمینه‌ساز کلان‌تری نیز در شکل‌گیری پدیده مهاجرت زنان نقش دارند که عبارت از: «ناپایداری وضعیت عمومی کشور» | در کنار این عوامل سبب‌ساز، عوامل زمینه‌ساز کلان‌تری نیز در شکل‌گیری پدیده مهاجرت زنان نقش دارند که عبارت از: «ناپایداری وضعیت عمومی کشور» به‌عنوان بستر بی‌ثباتی فراگیر، «فرادستی ایدئولوژیک» حاکم بر ساختارهای تصمیم‌گیری، «عدم شایسته‌سالاری» در نظام اداری و اجتماعی، و «ناکارآمدی آکادمیک» در پاسخگویی به نیازهای علمی و حرفه‌ای زنان است. این عوامل زمینه‌ساز به تشدید و تعمیق عوامل سبب‌ساز دامن زده و مهاجرت را به راهبردی اجتناب‌ناپذیر برای بسیاری از زنان تبدیل می‌کنند.<ref>[https://www.jpaiassoc.ir/article_712274.html شریفی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بینالمللی زنان ایرانی»، ۱۴۰۲ش، ص۳۴۱-۳۳۴.]</ref> | ||
=='''راهکارهای ساختاری'''== | =='''راهکارهای ساختاری'''== | ||
| خط ۱۳۲: | خط ۱۳۳: | ||
==پیامدهای فرهنگی مهاجرت== | ==پیامدهای فرهنگی مهاجرت== | ||
پیامدهای فرهنگی مهاجرت در مبدأ و مقصد، به‌ویژه در ایران و کشورهای مهاجرپذیر، در چارچوب تبادل فرهنگی و تقویت همزیستی مسالمت‌آمیز قابل تحلیل است. مهاجران ایرانی با انتقال ارزش‌های فرهنگی مانند | پیامدهای فرهنگی مهاجرت در مبدأ و مقصد، به‌ویژه در ایران و کشورهای مهاجرپذیر، در چارچوب تبادل فرهنگی و تقویت همزیستی مسالمت‌آمیز قابل تحلیل است. مهاجران ایرانی با انتقال ارزش‌های فرهنگی مانند حجاب و آداب اجتماعی به کشورهای اروپایی، به غنای تنوع فرهنگی و تقویت پلورالیسم در جوامع میزبان کمک می‌کنند. این پدیده همچنین از طریق (انتقال دانش، هنر و ارزش‌های بومی) زمینه‌ای برای تعامل متقابل و شناخت عمیق‌تر بین تمدن‌ها فراهم می‌سازد. در کشورهای مقصد، این فرآیند به چندفرهنگی‌شدن جامعه و توسعه مدل‌های نوین همگرایی فرهنگی منجر می‌شود که در قالب پذیرش متقابل و احترام به تفاوت‌ها تجلی می‌یابد. چنین تعاملی در نهایت نه تنها به حفظ هویت‌های فرهنگی اصیل کمک می‌کند، بلکه به تولد فرم‌های هیبریدی فرهنگی و تقویت تاب‌آوری اجتماعی در سطح جهانی می‌انجامد.<ref>[https://quarterly.risstudies.org/article_3026.html زرقانی و موسوی، «مهاجرت‌های بینالمللی و امنیت ملی»، ۱۳۹۲ش، ص۲۲-۱۷.]</ref> | ||
==قوانین مهاجرت== | ==قوانین مهاجرت== | ||
سیاست‌های مهاجرتی در سطح جهانی عموماً در دو قالب کلی «امنیت‌محور» و «توسعه‌محور» دسته‌بندی می‌شوند. ایران | سیاست‌های مهاجرتی در سطح جهانی عموماً در دو قالب کلی «امنیت‌محور» و «توسعه‌محور» دسته‌بندی می‌شوند. ایران به‌عنوان نمونه بارز رهیافت امنیت‌محور، قوانین مهاجرت خود را تحت مدیریت مرکز امور اتباع و مهاجرین خارجی عمدتاً بر پایه ملاحظات امنیتی و کنترل مرزی طراحی کرده است که شامل مکانیزم‌هایی نظیر ثبت‌نام، صدور کارت‌های اقامت موقت (مانند کارت آمایش)، و اعمال محدودیت‌های گسترده در اشتغال، تحصیل و دسترسی به خدمات برای مهاجران به‌ویژه اتباع افغان می‌شود. در مقابل، کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند کانادا، آلمان و ایالات متحده از الگوی توسعه‌محور پیروی می‌کنند که بر جذب سرمایه انسانی متخصص، ارائه برنامه‌های پناهندگی ساختاریافته، ویزاهای تحصیلی و تسهیلات ادغام اجتماعی (نظیر آموزش رایگان و حمایت از یکپارچگی اجتماعی) متمرکز است. این تفاوت در پارادایم حکمرانی مهاجرت، بازتابی از شرایط اقتصادی، اولویت‌های سیاسی و سطح تعهدات بینالمللی کشورها است.<ref>[https://sid.ir/paper/1033815/fa رستگاری و همکاران، «ایرانیان خارج از کشور؛ فرصت یا تهدید»، ۱۴۰۰ش، ص۲۵-۲۴۸.]</ref> | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
