منزلت مادری

منزلت مادری؛ پایگاه و احترام مادری در مناسبات خانوادگی.

منزلت مادری از همگانی‌های فرهنگ بشری است؛ مادر در میان تمام اقوام، دارای حرمت بوده و ادیان الهی احترام ویژه برای مادران قایل است. تشابه‌گرایی جنسیتی فمینیست‌ها مفهوم مادری در جهان معاصر را با چالش‌های مواجه ساخته است، آنها مادری را مانع رشد زنان دانسته با تفکیک مفهوم مادری از مادر بودن، نه‌تنها منزلت زنان را ارتقا نبخشیدند که ضربه جدی به منزلت سنتی زنان غربی وارد کردند. اسلام؛ مادری را عنصر کانونی حیات خانوادگی می‌داند و از طریق تقویت نقش‌های مادری، به استحکام خانواده کمک کرده و با تقدیس مقام مادری منزلت زن را ارتقا می‌بخشد.

مفهوم‌شناسی

منزلت در لغت به‌معنای مرتبت و مقام، حرمت و احترام، پایگاه و بزرگی آمده است. پایگاه به منزلت فرد در گروه یا به رتبه یک گروه در مقایسه با گروه‌های دیگر، اطلاق می‌شود. پایگاه منزلتی فرد، حقوق و مزایای یک شخص را معین می‌کند. نقش به آن رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از دارنده یک منزلت معین انتظار دارند. پایگاه‌ مادری حامل منزلت و نقش‌هایی است که دیگران از زن به‌عنوان مادر انتظار دارند. ملاک‌های منزلت در فرهنگ‌های مختلف متفاوت است که عمدترین آنها عبارتند از: ثروت، قدرت، نسب، سن و ارزش‌های فرهنگی و معنوی. هرچند مفهوم مادری تا چند دهه قبل، امر بدیهی تلقی می‌شد؛ اما امروزه در رویکردهای متفاوت، تعریف‌های نسبتا مختلفی از آن ارائه می‌شود؛ در رویکردهای دینی، فلسفی و عمدتا علمی، مادری ویژگی ذاتی زنان و حامل نقش‌های مادرانه دانسته می‌شود؛ اما در رویکرد فمینیستی، مفهوم مادری برساخته اجتماعی شمرده شده و حالت تهوع زنان در زمان بارداری، طغیان بدن علیه پذیرش فرزند، تفسیر می‌شود. مادری در آیات قران به مادر جسمانی، اجتماعی(معنوی) و شیری(مادر رضاعی) تقسیم شده است.

دیدگاه‌های نظری

فمینیست‌ها، اقتدار مرد را منشأ اصلی شکل‌گیری نظام‌های پدرسالار معرفی کرده و مظلومیت تاریخی زنان را بر همین مبنا تفسیر می‌کنند. منزلت اجتماعی را در میزان درآمد شغلی دنبال کرده و نقش‌ مادری را بزرگ‌ترین مانع در این مسیر می‌دانند، برای برداشتن این مانع از یک‌سو به تحقیر نقش‌های مادری پرداخته و آن‌ها را «در آشپزخانه ماندن» و «کهنه شستن» می‌نامند و از سوي ديگر به اهميت اشتغال زنان تأکید دارند. در چنین روندی، نفرت از نقش مادری در ذهنیت جوامع غربی نهادینه شده و به‌ناچار نقش مادری را از مادر بودن تفکیک می‌کنند. مادری را به‌عنوان نقش عام‌ اجتماعي‌ و وظیفه مشترک زن، مرد، خانواده و جامعه می‌دانند. با این تفکیک؛ نه‌تنها نقش مادری در خانواده، عاری از پشتوانه طبیعی شد که مادر بودن نیز منتفی شده و فرزندان با سپرده شدن به‌دست پرستاران، محروم از مهر مادری شدند. برخی متفکران غربی با توجه به پیامدهای پدیده بی‌مادری و تبدیل شدن خانه غربی به خابگاه، بر بازگشت زن به کانون خانواده تأکید دارند. در رویکرد اسلامی؛ مادری از الزامات طبیعی حیات زنانه دانسته شده و نقش‌های مادرانه؛ تکالیف عبادیی معرفی می‌شوند که در دستگاه خلقت به‌عهده زن گذاشته شده است، مادری در این‌ نگاه، یک شغل نیست بلکه راه عبودیت زن از مسیر‏ مادری یعنی انسان‌پروری گذشته و زن را موجود بهشتی می‌سازد.

منزلت مادری در میان اقوام کهن

ایران باستان در مقطعی از تاریخ دارای نظام مادرشاهی بود و سلسله نَسَبی به مادر می‌رسید. در مصر باستان؛ پسران، خود را به ‌جای پدر با نام مادر معرفی می‌کردند. افراد مهم عمدتا در آرام‌گاه‌های خود، چهره مادران‌شان را به تصویر می‌کشیدند تا او را تا ابد همراه خود داشته‌ باشند. زنان آتنی از نفوذ اندکی برخوردار بوده و تا پیش از مادر شدن، چندان مورد عنایت نبودند. مادری دارای مقام ارجمندی بوده و جشنواره‌هایی را برای گرامی‌داشت مادر برگزار می‌کردند. در چین، مادر از موقعیت رفیعی برخوردار بوده است؛ حرمت مادری در افسانه چینی «هاکوگا» بازتاب یافته و چینی‌ها معتقدند؛ هاکوگا هر روز از مادرش تازیانه می‌خورد و هیچ‌گاه ناله نمی‌کرد. تنها زمانی که مادرش پیر شده و قادر به زدن ضربت‌های شدید نبود، برای ناتوانی مادر گریست. در جاهليت؛ ﻧﻘﺶ ﻣﺎدری ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﯾﺮ ﻧﻘﺶﻫﺎي زن پر رنگ‌تر بود و ﻋﺮبﻫﺎ ﺗﺎ زن، ﻣﺎدر ﻧﺸﺪه ﺑﻮد او را ﺧﻮار می‌داﻧﺴﺘﻨﺪ وقتی مادر می‌شد احترام زیادی پیدا کرده و معتقد بودند؛ زن قابل تعویض است ولی مادر عوض‌شدنی نیست.

منزلت مادری در آیین‌های اعتقادی

در آیین‌های اعتقادی عموما، مادری دارای منزلت بالایی دانسته می‌شود؛ در آیین یهود؛ یهودی بودن از مادر به ارث می‌رسد. برخی با استناد به موقعیت ممتاز مادر در خانه یهودی، خواسته‌اند مادرسالاری را از آن استنباط کنند؛ اما پژوهش‌های معتبر این امر را منحصر به محیط خانه می‌دانند. زرتشتیان روزی را به‌عنوان روز زن جشن می‌گرفتند، مادران از فرزندان خود هدایایی دریافت کرده و زنان نیکوکار که فرزندان نیکو پرورش داده بودند مورد تقدیر واقع می‌شدند. برخی محققان، وفور نقاشی مریم با فرزندش عیسی مسیح در میان مسیحیان را حاکی از جایگاه رفیع مادری در این آیین می‌دانند. در آیین کنفوسیوس، اطاعت از پدر و مادر، از اصلی‌ترین آموزه‌‌های آن محسوب می‌شود. در آیین بودایی؛ فرزندان ملزم به احترام به والدین خود بوده و احترام به آنها سبب پیشرفت دنیوی شمرده می‌شود. از نظر بودا؛ فرزندان هرگز نمی‌توانند دین خود نسبت به والدینش را ادا کنند. از آنجایی‌که مادر بیشترین زحمت را برای فرزندان خود متحمل می‌شود، احترام او از احترام به هر شخص دیگری حتی مقام‌های بالای بودایی واجب‌تر است. زن در هندوئیسم به‌عنوان مادر مقام والائی دارد حتّی جایگاه وی برجسته‌تر از معلّم و یا پدر دانسته می‌شود.

منزلت مادری در اسلام

بر مبنای منابع اسلامی؛ مادری از منزلت فوق‌العاده برخوردار است؛ نیکی کردن به مادر در ردیف پرستش خداوند بوده، رضایت و خشم مادر موجب رضایت و خشم خداوند می‌شود. بر مبنای روایتی از پیامبر اسلام؛ زن در مدت بارداری؛ مجاهد، عابد روزه‌دار و شب‌زنده‌دار محسوب شده و پس از وضع حمل پاداشی عظیمی دریافت می‌کند و هنگامی که به فرزندش شیر می‌دهد در برابر هر مکیدنی از ثواب آزاد کردن برده‌ای از فرزندان اسماعیل برخوردار می‌شود با ختم دوران شیردهی، خداوند گناهان او را می‌بخشد؛ لذا در منابع روایی؛ بهشت در زیر پای مادران دانسته می‌شود. خدمت‌گزارى فرزند به مادر نسبت به پدر، لازم‌تر است. حقّ مادر بر گردن فرزند بيشتر و وظيفه فرزند نسبت به مادر سنگين‌تر است. علت اين ترجيح، زحمات بيشترى مادر بوده و عدل الهي ايجاب مي‌کند که در مقابل زحمات بيشتر، حق بيشتري داشته و در مقابل تحمل ناراحتى بيشتر از ارزش بالاتري برخوردار شوند. از منظر رسول خدا؛ حق مادری به قدری سنگین است که اگر انسان تمام عمر، مادرش را خدمت کند معادل یک روزی که در رحم او بوده نمی‌شود.

پاداش‌های نیکی به مادر

در اسلام به پاداش‌های بزرگی برای احسان به مادر اشاره شده که نقش جدی در تقویت تمایل زنان به مادری و آسان ساختن مراقبت فرزندان از مادر دارد. نيکي کردن به والدين از محبوب‌ترين اعمال نزد خداوند بوده و نتيجه آن زياد شدن عمر، رسیدن به بهشت و جلوگيري از بلا و ثواب آن برابر با جهاد در راه خدا است. نکته قابل توجه این‌که؛ همه اين امور مربوط به مقام مادری بوده و درباره مادر کافر نيز صادق است. نیکی به مادر هنجار است که رابطه متقابل فرزندی و مادری را تقویت کرده و موجب می‌شود که فرزندان در مقام مادری یا پدری از مراقبت‌های فرزندان خود برخوردار شده و پاداش زحمات خود را در کهن‌سالی دریافت کنند. از منظر امام سجاد؛ فلسفه اصلی نیکی کردن به مادر زحمات مادرانه است؛ وجود انسان در رحم مادر شکل‌گرفته، مادر از شیره جانش او را تغذیه و با تمام وجودش از او مراقبت کرده است و خود آن‌چنان مراقب رضایت مادرش بود که می‌ترسید لقمه‌ای را بردارد که مادرش به آن تمایل داشته است.

پیامدهای بی‌احترای به مادر

بی‌احترامی به مادر در فرهنگ بشری و در تمام نظام‌های اعتقادی تقبح شده است؛ در آیین بودایی؛ بدرفتاری با مادر دارای پیامدهای بدی دانسته می‌شود. در اسلام، برای اذیت کردن و ناسپاسی والدین که از آن به عاق والدین تعبیر می‌شود، مجازات‌هاي سنگيني تعيين شده است؛ عاق والدین مانع استجابت دعا شده و موجب فقر و ذلت می‌شود. کسی که مادرش از او ناخشنود است، در ردیف شراب‌خوار، رباخوار، مال یتیم‌خوار قرارداشته و هرگز به بهشت راه نمی‌یابد. کسی که مادرش را کتک بزند دور از رحمت الهی بوده و خداوند چنین فردی را در همین دنیا مجازات می‌کند. از منظر جامعه‌شناسی نیز اگر شخصي برخورد تحقيرآميزی با والدين خويش داشته باشد، فرزندانش با الگوگیری از آنها در فرایند جامعه‌پذیری، تحقیر والدین را ناهنجاری تلقی نکرده و با والدین خود همین رفتار را تکرار خواهند کرد.

پانویس

دیدگاه‌های ارزیابان

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• اخلاق چینی»، وب‌سایت تاریخ ما، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1397ش.
• بوذری‌نژاد، یحیی و جهانشاهی، مینا، «بررسي مقايسه‌اي نقش زنان در پايگاه مادري در انديشه عالمه طباطبايي و امینه ودود«، فصلنامه علمي– پژوهشي نظريه‌هاي اجتماعي متفكران مسلمان، شمارة1، بهار و تابستان 1398ش،
• پیرمرادیان، ﻣﺼﻄفی، اﺻﻼحی، ﻣﺘﯿﻦ‌اﻟﺴﺎدات و اﺻﻼحی، ﻣﻬﺸﯿﺪاﻟﺴﺎدات، «ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ وﺿﻌﯿﺖ زن در دوره ﺟﺎﻫﻠﯿﺖ و ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم»، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮ، ﺷﻤﺎرهﯾﺎزدﻫﻢ، ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن 1394ش.
• «تعالیم کنفوسیوس»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1391ش.
• توکلی، نسرین، «زن در ادیان ابراهیمی(اسلام، یهودیت، مسیحیت)»، در پرتال امام خمینی، تاریخ درج: 5 خرداد 1397ش.
• «جایگاه زن در هندوئیسم و اسلام»، وب‌سایت ادیان نیوز، تاریخ درج مطلب: 17 آذر 1397ش.
• «جایگاه زن در یونان باستان»، وب‌سایت پرسمان دانشگاهیان، تاریخ درج مطلب: 7 فروردین 1399ش.
• جعفری، حسین‌علی و دادفر، سحر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال چهارم، شماره 4، تابستان 1392ش.
• ﺟﻮاﻫﺮي، ﺑﻬﺎره، «جایگاه زن در تمدن فراعنه با تأکید ﺑﺮ ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺑﺎﺳﺘﺎنﺷﻨﺎﺳﺎنة دورة امپراطوی جدید (1000-1500ق.م)»، زن در ﻓﺮﻫنگ و ﻫﻨﺮ، دورة 3، ﺷﻤﺎرة 2، زﻣﺴﺘﺎن 1390ش.
• حرعاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعة،‌ قم، مؤسسه آل‌البيت، ‌1409ق‌.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• عزیزی خادم، معصومه و حسینی، علی‌یار، «بررسی نقش زن در یهودیت»، در فصلنامه علمی‌پژوهشی زن و فرهنگ، سال پنجم، شماره 22، زمستان 1393ش.
• «عصر مادر شاهی»، وب‌سایت راسخون، تاریخ دریافت مطلب: 16 اسفند 1403ش.
• قائم‌مقام فراهانی، ناهید السادات، «موقعیت زنان در دین زرتشتی بر اساس کتب فقهی و حقوقی»، در دو فصلنامه هفت آسمان، دوره پانزدهم، شماره شصت، اسفند 1392ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
• «مادر بودن در یونان باستان چگونه بود؟»، وب‌سایت صاحب خبران، تاریخ درج مطلب: 26 اردیبهشت 1402ش.
• محبی، محمدعارف، «مردمی‌شدن خانواده؛ فرایند آسیب‌دیدگی و بحران خانوادگی»، معرفت فرهنگی‌اجتماعی، سال پانزدهم، شماره 1، زمستان 1402ش.
• نورى، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق
• يدالله‌پور، معصومه، «موقعیت زن در دیدگاه زرتشتیان»، در وب‌سایت ویستا، تاریخ بازدید: 20 آذر 1403ش.