جنسیت و زیارت

جنسیت و زیارت؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های مردان و زنان در زیارت از اماکن مقدسه.
زیارت از شعائر، مناسک و آیین‌های مهم دینی است که با آداب ویژه در بین فرهنگ‌های گوناگون، اقوام و جنسیت‌های مختلف انجام می‌شود و اهمیت آن به‌ویژه به‌دلیل جایگاه و معنای درونی آن در سنت‌های دینی است. فقهای مسلمان در طول تاریخ بر استحباب و جواز زیارت به‌طور عام و حضور زنان به‌طور خاص (به شرط عدم اشتمال بر حرام یا مفسده) فتوا داده‌اند. مؤلفه‌های تجربه زیارت مردان و زنان در ابعاد اندیشه‌ها، کنش‌ها و احساسات سه عامل مهم در دسته‌بندی سنخ‌های زیارت زائران در نظر گرفته می‌شود.

مفهوم‌شناسی

زیارت در لغت به‌معنای قصدکردن، تمایل‌داشتن یا میل‌نمودن خواه چه از دور و چه از نزدیک است، خواه این میل همراه با گرایش قلبی و نیت باشد یا نه، خواه با تعظیم و تکریم زیارت‌شونده همراه باشد یا نه و همچنین به‌معنای «قصدکردن و ملاقات‌کردن» و «میل‌کردن و تمایل» به کار رفته است.

زیارت در اصطلاح به هر نوع ملاقات و دیداری اطلاق نمی‌شود. زیارت تمایلی همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قبلی (حرکت باطنی) و نیز انس روحی و پاسداشت زیارت‌شونده است. زیارت به‌معنای ملاقات و حاضر شدن بر قبور پیامبران و امامان و بزرگان دینی همراه با رعایت آداب خاصی است که از نظر زیارت‌کنندگان آنان دارای تکریم، برتری، شرافت و خارق‌العادگی باشند.

منشاء تلقی از زیارت، تؤامان دانستن مناسبات بین امر دینی، معنوی و عرفانی و امر دنیوی در آموزه‌های اسلامی است که بر پایۀ معرفت دینی معینی شکل می‌گیرد. زیارت از حیث درونی برای حصول اهداف معنوی انجام می‌شود و از حیث بیرونی معطوف به مکانی مقدس است.

زائر را نیز از آن جهت زائر می‌گویند، که وقتی به زیارت شخصیتی می‌رود از غیر، عدول کرده و رو برمی‌گرداند.

سنخ‌شناسی زیارت

براي سنخ‌شناسي زيارت می‌توان از مؤلفه‌ها و ابعاد تجربۀ زيارت در سه بعد انديشه‌ها، كنش‌ها و احساسات و عواطف بهره برد. این ابعاد در تناظر با ابعاد كلي دينداري تعریف می‌شود و به ميزاني كه هر زائر در یک بُعد يا مؤلفه‌هایی از تجربۀ زيارت داراي تقيد بيشتر به گونه‌ها و اشكالِ سنتيِ دين‌ورزي باشد، يك دستۀ خاص از زيارت را تجربه می‌کند و در دسته‌بندی جداگانه‌ای قرار می‌گیرد. گونه‌های تجربۀ زیارت زائران شامل ۵ دسته زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا، زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا، زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا، زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا و نهایتاْ زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش در نظر گرفته می‌شوند که البته در واقعیت بیشتر به‌صورت ترکیبی مشاهده می‌شوند.

زیارت سنت‌­گرا-عادت‌­گرا

این گروه از زائران به باورها و اعمال عامیانه و اسطوره‌ای قدیمی اتکا دارند و در کنش‌های زیارتی خود به‌شدت متکی بر کتاب‌های دعا و چارچوب‌های توصیه‌شده هستند.

زیارت شریعت­‌گرا-مناسک­‌گرا

این گروه در اعمال زیارتی خود به آموزه‌های فقهی و دستورات مراجع دینی پای‌بند هستند و بر انجام مناسک شرعی مانند نمازهای یومیه، آیین‌های جمعی و دعاهای رسمی تأکید ویژه دارند.

زیارت عاطفه‌­گرا-معناگرا

این گروه زیارت را فرایندی عرفانی-احساسی می‌دانند که در آن، رابطه‌ای شهودی و سرشار از هیجانات دینی همانند شرم، انابه، صمیمیت، آرامش و سبک‌باری روحی با امام شکل می‌گیرد. این تجربه، هم‌زمان حاوی ابعاد معنوی مثل احساس حضور قدسی و طلب معنا و ابعاد حسی همچون واکنش به فضای معماری و نمادهای حرم است که در تعاملی پویا، زیارتی چندلایه می‌آفرینند.

زیارت مبادله­‌گرا-کارکردگرا

زائران این دسته، زیارت را علاوه بر آثار معنوی و روحی، نتیجه عینی نظر لطف امام به خودشان با واسطه خیرشدن امام برای استجابت دعایشان می‌نگرند که در آن، عمل زیارت به‌عنوان بذل محبت به اهل‌بیت در ازای انتظار حل مشکلات مادی و استجابت حاجات قرار می‌گیرد. این گروه زیارت را در چارچوب رابطه‌ای دوسویه از جنس «خدمت-پاداش» تعریف می‌کنند.

زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش

این گروه از زائران، زیارت را با نگاهی انتقادی و مبتنی بر بازاندیشی عقلانی تجربه می‌کنند و با واکاوی برخی از اعتقادات سنتی یا احکام شرعی در مورد آداب زیارت یا به‌جا آوردن نسبی اعمال و مناسک زیارت در چارچوب معیار عقل و منطبق با معیارهای انسانی، به بازتعریف معنای زیارت می‌پردازند. تجربه زیارت برای این گروه از زائران تجربه‌ای توأم با بازاندیشی مداوم است.

آمار زائران

حج به‌عنوان یک فریضۀ دینی و شناخته‌ شده‌ترین زیارت در جهان اسلام است که هر سال بیش از ۳ میلیون زائر از سراسر جهان به شهر مکه سفر می‌کنند. در اربعین (ماه صفر سال ۱۴۰۳ش) بیش از ۲۱ میلیون و ۴۸۰ هزار و ۵۲۵ زائر به‌صورت پیاده از سراسر جهان در عراق و عتبات مقدس حضور یافتند. در اربعین سال مذکور ۳ میلیون و ۲۸۰ هزار و ۱۶۹ نفر از ایران به زیارت بارگاه امام حسین رفتند. همچنین هر ساله بیش از ۳۰ میلیون زائر به حرم امام رضا در مشهد مقدس سفر می‌کنند. شمار زیادی از مردم به دیگر زیارتگاه‌ها می‌روند؛ به‌طوری‌که مجموع زائران در سطح کشور حدود ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر تخمین زده می‌شود.

دیدگاه‌ها

نظر به این که زیارت امری مشترک بین مردان و زنان است، تفاوت‌های جامعه‌شناختی و روان‌شناختی میان مردان و زنان در امر زیارت را می‌توان در ابعاد مختلفی که تحت‌تأثیر عوامل فرهنگی، اجتماعی و روانی شکل می‌گیرند، بیان کرد. از نظر جامعه‌شناختی تمایزات تجربۀ زیارت زنان و مردان تحت‌تأثیر نقش‌های جنسیتی و انتظارات و ساختارهای اجتماعی، دسترسی و محدودیت‌های ساختاری، شیوه‌های مشارکت جمعی و انگیزه‌های اجتماعی قرار می‌گیرند. این تفاوت‌ها نشان‌دهندۀ تنوع در نگرش‌ها و رفتارهای دینی زنان و مردان است.

از نظر روان‌شناختی، انگیزه‌ها و شیوه‌های عاطفی و معنوی زیارت، شیوه‌های ابراز دینداری، تجربه زیارت و تاب‌آوری روانی در سفرهای زیارتی نیز در بین زنان و مردان متفاوت است. این تفاوت‌ها لزوماً به‌معنای برتری یک جنسیت بر دیگری نیست، بلکه بیانگر شیوه‌های مختلف ارتباط با امر مقدس و تجربۀ معنویت در زندگی است.

زیارت در اسلام

در اسلام، مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارند، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد.

زیارت در قرآن کریم

قرآن‌کریم با آیاتی همانند آیۀ ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیۀ ۶۴ سوره نساء، آیۀ ۸۴ سوره توبه، آیات ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیۀ ۱۰۰ سوره نساء درباره زیارت قبور، مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیات دیگری همانند آیۀ ۲ سوره مائده، آیۀ ۳۲ سوره حج و آیۀ ۱۵۸ سوره بقره به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است و فقهای معاصر زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر به‌حساب می‌آورند.

زیارت در روایات

روایات متعددی نیز وجود دارد که بر جواز یا استحباب این زیارت‌ها دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا هر جمعه قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه و علمای اهل‌سنت برای جواز زیارت‌رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند. در روایت دیگری رسول خدا چگونگی زیارت‌کردن را به همسرش عایشه یاد داده است. در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن‌ بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت. روایت دیگری نیز آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت. زنان دیگری هم بودند که پیامبر با مشاهدۀ زنان زیارت‌کنندۀ قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.

هیچ روایتی از پیامبر مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به‌طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به‌طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.

زیارت در فقه شیعه

در میان فقهای امامی، در خصوص مسئلۀ زیارت قبور توسط زنان، سه دیدگاه اصلی جواز، استحباب و کراهت وجود دارد. اکثریت فقهای شیعه قائل به استحباب زیارت قبور زنان هستند. برخی از فقها همانند مرحوم نراقی استحباب زیارت را با شرط صبر، عدم جزع و تا زمانی که متضمن مفسده‌ای نباشد، بیان کرده‌اند. هرچند برخی مانند محقق حلی و فقهای بعد از وی با استناد به اولویت حفظ حجاب و پرهیز از معرض دید نامحرمان، گرایش به کراهت دارند.

نکتۀ مهم در زمینۀ علت فتوای کراهت، در خصوصِ ذات عمل زیارت زنان نیست؛ بلکه کراهت ناظر به شرایط اجتماعی و محفوظ‌ماندن زنان است. «ﻓﺎﻟﻈﺎﻫﺮ ﻋﺪم اﻟﮑﺮاﻫه ﻟﻠﻨﺴﺎء أﯾﻀﺎ زﯾﺎرة ﻗﺒﻮر أﻗﺎرﺑﻬﻢ (ﻫﻦ خ ل)، ﻓﺎﻻﺋﻤﺔ ﻋﻠﯿﻬﻢ‌اﻟﺴﻼم باﻟﻄﺮﯾﻖ اﻻوﻟﯽ و ﯾﻨﺒﻐﻲ ﮐﻮن ذﻟﻚ ﺑﺤﯿﺚ ﻻ ﯾﺮاﻫﻦ اﻟﺮﺟﺎل»؛ در حکم جواز، شایسته است هیچ مردی، در هنگام زیارت زن را نبیند. محقق حلی در شرائع الاسلام با استدلال به سیرۀ عملی حضرت فاطمه‌ زهرا در زیارت قبر حمزه سیدالشهداء و نیز رفتار عایشه در زیارت قبر برادرش، ابتدا جواز را اثبات می‌کند، اما سپس با تبیین اصل اولویت ستر و صیانت زنان، گرایش به کراهت را ترجیح می‌دهد.

زیارت در فقه اهل سنت

در میان فقهای شافعی اقوال حرمت زیارت قبور توسط زنان متفاوت است. برخی قائل به عدم جواز هستند.

مالکی‌ها قائل به حرام‌دانستن زیارت زنان، منحصراْ به‌دلیل زیارت نیستند؛ بلکه دلیل آنها در منع زیارت قبور توسط زنان به‌ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان است.

برخی از فقهای حنبلی قائل به حرمت رفتن زنان برای زیارت قبور به جز زیارت قبر رسول خدا هستند.

حنفی‌ها همچون محمد‌ بن احمد شربینی، زیارت رفتن را برای مردان و زنان یکسان می‌دانند و گاهی برای زنان همانند مردان، قائل به استحباب هستند.

با وجود این روایات، در برخی مذاهب اسلامی تلویحاً فتاوی دربارۀ کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.

الگوهای زیارت و تمایزات جنسیتی

از منظر جنسیتی در راستای فرهنگ زیارت و زیارتگاه، دو مؤلفۀ جنسیتی قابل تحقق است که یا خود را در مَزور (شخص یا شیء مورد زیارت) و یا منحصر بودن ورود مردان و زنان به زیارتگاه‌ها نشان می‌دهد.

در مورد مَزور، با وجود این که بیشتر اماکن زیارتی و زیارتگاه‌ها مربوط به پیامبر، ائمۀ اطهار، اولیاء و شخصیت‌های اسلامی مرد است، اما زیارتگاه‌هایی برای برخی زنان همانند حضرت فاطمه زهرا، حضرت زینب، حضرت رقیه، حضرت معصومه، بی‌بی حکمیه، سیده‌رقیه و غیره وجود دارد.

در بُعد جنسیت، در امر زیارت، در سفرنامه‌ها و کتاب‌های سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، شاهزاده خانم قاجاری و عالیه خانم شیرازی با عنوان «سه روز به آخر دریا»، «چادر کردیم رفتیم تماشا» و «خانم! فردا کوچ است» اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در آن دوره به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از چگونگی آغاز، توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان که در نوع خود بی‌نظیر بوده و نشانی از اهمیت فوق‌العادۀ این سفرها مخصوصاْ سفر حج و کربلا برای زنان بوده است را نمایش می‌دهد. انتهای این نوشته‌ها، انجام آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر را شامل می‌شود. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، تا به عصر امروز ادامه داشته است و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.

جنسیت‌زدایی از مَزور در زیارت زنان

از یک طرف در جهان قدسی شکل گرفته در اماکن زیارتی، اشکال متنوع ویژگی‌های جهان مادی با جهان دیگری، به‌گونه‌ای تلقی می‌شود که همراه با باور به مرگ و خروج فیزیکی افراد قدسی از این دنیا، راه تصالی از مَزور با این دنیا وجود داشته باشد. علاوه بر حی‌پنداشتن مَزور از طرف دیگر، فهم زائر زن از شخصیت مرد دفن‌شده در زیارتگاه، به مثابۀ یک مرد با ویژگی‌های جسمی این دنیایی نیست بلکه آنچه توسط زنان زیارت‌کننده ادراک می‌شود، مسلک و مرام مردانگی اخلاقی مَزور است. بر این اساس، موانع و فاصله‌ای که در بیان صریح‌تر و گفت‌وگویی صمیمی‌تر از هرگونه احوالات درونی و خصوصی و انجام کنش‌ها و رفتارهای بی‌پرواتر که در ارتباط زنان زیارت‌کننده با مردان نامحرم و حتی مَحرم در مناسبات این دنیایی وجود دارد، در زیارتگاه مشاهده نمی‌شود و در نزد زنان زائر، نوعی جنسیت‌زدایی صورت می‌گیرد.

پوشش در فرهنگ زیارت

در دین اسلام، تأکید زیادی بر حفظ حجاب و پوشاندن موهای سر و تمام بدن، بدون نمایان شدن برجستگی‌های بدن در فرهنگ زیارت و زیاتگاه‌ها وجود دارد. مردان باید لباس‌های ساده، بدون تزیینات اضافی و مطابق شرع و عرف بپوشند و از پوشیدن لباس‌های نامتناسب خودداری کنند. برای زنان، علاوه بر این، پوشش کامل بدن، داشتن روسری و چادر و نداشتن آرایش بر صورت الزامی است. همچنین برای هر دو جنسیت، علاوه بر پوشیدگی و سادگی، پاکیزگی لباس از اهمیت بالایی برخوردار است.

کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان

زیارت زنانه به‌عنوان شکلی متمایز از زیارت، با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژۀ زنان، ریشه در سنت‌های دینی تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است. هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است اما یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‏‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.

زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمدۀ زیارت برای زنان شامل «حاجت‌‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌‌‌‌مداری دینی» و «همذات‌ پنداری با معصومان» است.

همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. با وجود گونه‌ها و سبک‌های گوناگون در بین زیارت زنان (زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی) نباید از نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی-اسلامی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت و جایگاه آن غفلت ورزید. زیارت زنانه همراه با برنامه‌ریزی هوشمندانۀ فرهنگی می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به‌صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان دهد.

منابع

• آبیار، زهرا، «برساخت هویت اجتماعی زنان در کنش زیارت (مورد مطالعه پیاده‌روی اربعین»، مطالعات بقاع و اماکن متبرکه، دوره ۱، شماره ۲۵، ۱۴۰۲ش.
• اردبیلی، احمد بن محمد، مجمع‌ الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
• ابن‌باز، عبدالعزیز بن عبدالله، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، به کوشش محمدبن سعید الشویعر، بیروت، دارالقاسم، ۱۴۱۸ق.
• ابن‌الحاج، محمد بن محمد، المدخل لإبن‌الحاج، به کوشش حسن احمد عبدالعال، بیروت، المکتبه العصريه، ۱۴۲۴ق.
• ابن‌فارس، احمد بن فارس، معجم مقاییس‌ اللغه، تحقیق عبدالسلام محمدهارون، قاهره، احیاء الکتب‌العربیه، ۱۹۷۹م.
• ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح، مکه، مکتبه الثقافه، ۱۴۱۵ق.
• اسحاقی، پیمان، «زیارت»، دانشنامه تخصصی فرهنگ سوگ شیعی، به کوشش محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
• بحرانی، یوسف‌ بن احمد، الحدائق الناضره فی أحکام العتره الطاهره، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۵ق.
• بحرانى اصفهانى، عبدالله‌ بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلى الإمام الجواد)، قم، موسسه الامام المهدي، ۱۴۱۳ق.
• پویافر، محمدرضا، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، جامعه‌شناسی ایران، دوره ۱۹، شماره ۳، ۱۳۹۷ش.
• حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
• خان‌محمدی، کریم و اثنی‌عشران، ندا، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه (مطالعه موردی: امامزاده محسن‌ بن موسی‌ بن جعفر»، فرهنگ رضوی، دوره ۸، شماره ۴، ۱۳۹۹ش.
• راغب اصفهانی، حسین‌ بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، بی‌تا.
• زارعی سبزواری، عباسعلی، زیارت در نگاه شریعت، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
• شربینی، محمد‌ بن احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الفکر، ۲۰۰۹م.
• شرنبلانی، حسن‌ بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
• صنعانی، عبدالرزاق‌ بن همام، مصنف عبدالرزاق، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
• طباطبایی‌یزدی، احمد بن محمد، العروه الوثقی مع تعالیق الامام الخمینی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ۱۴۲۲ق.
• طحطاوی، احمد بن محمد، حاشیه الطحطاوی علی مراقی الفلاح شرح نور الایضاح، تحقیق محمد عبدالعزیز الخالدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق.
• طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، ق‍م‌، م‍وس‍س‍ه‌ ال‍ب‍ع‍ث‍ه‌ م‍رک‍ز ال‍طب‍اع‍ه‌ و ال‍ن‍ش‍ر، ۱۴۱۴ق‌.
• عربی، عبدالرحیم محمد، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ریاض، مکتبه الرشد، ۱۴۳۱ق.
• قشیری نیشابوری، مسلم‌ بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
• کمونه حسینی، سیّدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، ۱۳۷۱ش.
• گروسی، اکرم و طاووسی مسرور، سعید، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دوره ۳۰، شماره ۱۳۰، ۱۴۰۳ش.
• محقق حلّی، جعفر بن حسن، المعتبر فی شرح المختصر، قم، مؤسسه سیدالشهداء، ۱۴۰۷ق.
• موسوی مقدم، سیّدمحمد، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، پژوهش‌های فقهی، دوره ۱۳، شماره ۱، ۱۳۹۶ش.
• نراقی، احمد بن محمد، مستند الشیعه فی احکام الشریعه، قم، مؤسسه آل‌البیت، ۱۴۱۵ق.
• واعظ جوادی، مرتضی، فلسفه زیارت و آئین آن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
• واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، موسسه الاعلمي للمطبوعات، ۱۴۰۹ق.
• Collins-Kreiner, Noga, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, Annals of Tourism Research, 37(2), pp.440-456, 2010.
• Schmidt, Garbi, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
• Slavin, Sean, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, Body & Society, 9(3), pp.2-18, 2003.