جنسیت‌پذیری مهاجرت

جنسیت‌پذیری مهاجرت؛ تاثیر جنسیت بر انواع مهاجرت.

جنسیت‌پذیری مهاجرت به نوعی واکاوی روایت زنانه از مهاجرت به‌عنوان واقعیتی متمایز و برساخته از تقابل عاملیت زنان با ساختارهای مردسالارانه و شرایط زمینه‌ای خاص است. افزایش سهم زنان در جریان‌های مهاجرت بین‌المللی می‌توانند همانند یک عامل تسهیل‌گر برای تحولات اجتماعی-اقتصادی در جامعه مبدأ عمل کند. در این چهارچوب، مهاجرت می‌تواند به عاملی برای افزایش سرمایه انسانی، انتقال دانش و مهارت‌های بین‌المللی و تقویت گفتمان برابری‌طلبی از طریق درگیری با جهان‌های اجتماعی جدید تبدیل شود و به‌طور غیرمستقیم بر کاهش شکاف‌های جنسیتی در بازار کار و عرصه عمومی ایران تأثیر بگذارد، هرچند این مسیر با چالش‌هایی همراه است.

مفهوم‌شناسی

مهاجرت در لغت به معنای جابه‌جایی یا کوچ مردم از مکانی به مکانی دیگر برای کار یا زندگی است. مهاجرت در انواع موقت، دائمی، فصلی، رفت‌وبرگشتی و اجباری (نظیر پناهندگی و قاچاق انسان) به‌عنوان تحرک داخلی یا خارجی با قصد اقامت در استان یا کشوری دیگر تعریف می‌شود، لکن تعریف دقیق آن از نظر مدت زمان اقامت و هدف نیاز به تمایزگذاری مفهومی دارد.

جنسیت‌پذیری مهاجرت یک چارچوب تحلیلی انتقادی در مطالعات مهاجرت و مطالعات جنسیت است که بر این اصل استوار است که پدیده مهاجرت یک فرآیند خنثی نیست، بلکه به طور عمیقی توسط سازوکارهای جنسیتی شکل می‌گیرد و متقابلاً بر آنها تأثیر می‌گذارد. این مفهوم نشان‌دهنده آن است که چگونه جنسیت به‌عنوان یک مؤلفه ساختاری کلیدی، در تمامی مراحل مهاجرت از انگیزه و تصمیم‌گیری تا تجربه مسیر، ادغام در مقصد و ارسال تأثیر می‌گذارد.

از طرفی یکی از بارزترین ویژگی‌های عصر مهاجرت، پدیده‌ زنانه‌ شدن مهاجرت است که به موجب آن، هم سهم کمّی زنان در جریان‌های مهاجرتی به بیش از ۵۰٪ افزایش یافته و هم نقش کیفی آنان از مهاجر تبعی به عاملیت مستقل و فعال در تصمیم‌گیری و مدیریت فرآیند مهاجرت ارتقا یافته است. به عبارتی فرآيند مهاجرت زنان درهم‌تنيده با جنسيت به‌عنوان سازهاي اجتماعي-فرهنگي است.

آمار مهاجرت ایرانیان

بر اساس گزارش مؤسسه جهانی گالوپ، در بازه زمانی ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶م، حدود ۷۰۰ میلیون نفر در سراسر جهان تمایل به مهاجرت داشته‌اند.

ایران نیز از نظر شاخص مهاجرت فرستایی بین‌المللی در زمره کشورهای مهاجرفرست جهان محسوب می‌شود. با توجه به چالش‌های مهاجرتی ایران در منطقه و جهان، این کشور همچنان به‌عنوان یکی از کشورهای مهاجرفرست مطرح است. رتبه ایران در میان ۲۳۲ کشور جهان از نظر شاخص‌های کلی مهاجرت بین‌المللی شامل مهاجرفرستی و مهاجرپذیری در سال ۲۰۲۰م به ترتیب ۵۴ و ۲۳ بوده است. همچنین، رتبه دانشجوفرستی ایران در سال ۲۰۲۱م از بین ۲۴۱کشور، برابر با ۱۹ گزارش شده است.

در خصوص شاخص جمعیت بالقوه مهاجرت نیز در بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷م و در بین ۱۵۲ کشور، رتبه ایران ۸۷ بوده است. جمعیت مهاجر ایران در دنیا در سال ۱۹۹۰م، حدود ۸۲۰ هزار نفر بوده است که این رقم در سال ۲۰۲۰م به ۸/۱ میلیون نفر رسیده است. در واقع طی ۳۰ سال گذشته، جمعیت مهاجر ایرانی ۲/۲ برابر شده است. این امر نشان‌دهنده وجود قابلیت‌توجه در زمینه‌های مختلف مهاجرت‌های بین‌المللی است که با فرصت‌ها و چالش‌های متعددی در این زمینه مواجه است.

بر اساس مطالعه پژوهشکده سیاست‌گذاری دانشگاه صنعتی شریف در سال ۱۴۰۱ش، حدود چهارصد هزار نفر از ایرانیان در مرحله عملی مهاجرت قرار داشته‌اند، در حالی‌که آمار بسیار بزرگتری حدود یک میلیون و هشتصد هزار نفر تنها تمایل به مهاجرت از کشور را ابراز کرده‌اند.

ترکیب جنسیتی مهاجران از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۷م، با افزایش سهم زنان تغییر کرده و به ۸۸ مرد در مقابل ۱۰۰ زن رسیده است. این پدیده که تحت عنوان «زنانه‌شدن مهاجرت‌های خارجی» توصیف می‌شود، از مهم‌ترین تحولات مهاجرتی دهه‌های اخیر کشور محسوب می‌شود و در رویکردهای جدید، به جای تمرکز بر نقش‌های جنسیتی ایستا، به جنسیت و آثار تبعات مهاجرتی آن توجه می‌شود.

طی بازه ۲۰ ساله از ۱۹۹۰ تا ۲۰۲۰م، تعداد مهاجران ایرانی در کشورهای مختلف از ۵۲۱,۲۳۸ نفر به ۱,۰۹۰,۱۹۶ نفر افزایش یافته که نشان‌دهنده رشد قابل توجهی است. در همین دوره، تعداد زنان مهاجر ۲.۳۴ برابر شده و سهم آنان از کل جمعیت مهاجران از ۴۲.۶۶٪ به ۴۶.۸۹٪ رسیده است.

دیدگاه‌های نظری

نظریه‌های کلاسیک مهاجرت، از جمله اقتصاد نئوکلاسیک و نظریه‌های جاذبه و دافعه، عمدتاً با رویکرد اقتصادی و بر پایه عواملی چون نابرابری درآمد و فرصت‌های شغلی به تبیین پدیده مهاجرت می‌پردازند. در مقابل، رویکردهای فمینیستی با نقد کاستی‌های این نظریه‌ها در تحلیل مهاجرت زنان، بر نقش نابرابری‌های ساختاری جنسیتی در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به عنوان عوامل محرک مهاجرت زنان تأکید کرده و در پی ارائه تفسیری هستند که منافع و تجارب زیسته زنان را در کانون توجه قرار دهد.

نظریه علیت تجمعی

نظریه علیت تجمعی، ابتدا توسط گونار میردال (۱۹۵۶م) مطرح و سپس توسط ماسی و همکاران (۱۹۹۴م) بسط یافت، توضیح می‌دهد که چگونه مهاجرت اولیه با ایجاد سرمایه اجتماعی و شبکه‌های اطلاعاتی برای خویشاوندان و دوستان در مبدأ، فرآیند مهاجرت را تسهیل کرده و به تداوم و گسترش آن در طول زمان منجر می‌شود. این چرخه خودتقویتی، کاهش هزینه‌ها و خطرات مهاجرت را در پی دارد و بر اساس چارچوب نظریه سیستم‌ها یا شبکه‌ها تحلیل می‌شود.

نظریه جاذبه و دافعه

اورت اس. لی در سال ۱۹۶۵م. مدلی ساده و کاربردی برای تبیین فرآیند مهاجرت ارائه کرد که بر چهار دسته عوامل از جمله عوامل مرتبط با مبدأ، عوامل مرتبط با مقصد، موانع مداخله‌گر و عوامل فردی تأکید دارد. این مدل بر این اصل استوار است که تصمیم مهاجرت ناشی از ارزیابی توأمان عوامل دافع (مانند بیکاری و تورم در مبدأ) و عوامل جاذب (مانند فرصت‌های شغلی و آموزشی در مقصد) است. اگرچه شناخت از مبدأ معمولاً واقع‌بینانه‌تر از ادراک از مقصد است، اما در عصر حاضر، توسعه فناوری دیجیتال و شبکه‌های مهاجرتی این شکاف اطلاعاتی را به میزان قابل‌توجهی کاهش داده است.

نظریه اقتصاد نئوکلاسیک

به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین و شناخته‌شده‌ترین چارچوب‌های تبیین مهاجرت بین‌المللی، بر عدم تعادل جغرافیایی عرضه و تقاضای نیروی کار و تفاوت دستمزدها به‌عنوان محرک اصلی جریان‌های مهاجرتی تأکید دارد. بر اساس این نظریه، افراد با انگیزه بهبود درآمد و دستیابی به فرصت‌های شغلی بهتر اقدام به مهاجرت می‌کنند.

این دیدگاه با چالش‌هایی به ویژه در زمینه کشورهای در حال توسعه مواجه است؛ زیرا عوامل غیراقتصادی مانند فقر، درگیری‌های داخلی، سیاست‌های دولتی و همچنین عوامل اجتماعی-فرهنگی نظیر هنجارهای جنسیتی، ساختار خانواده و مسئولیت‌های خانوادگی نیز در تصمیم‌گیری مهاجرتی نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا می‌کنند.

نظریه اقتصاد جدید مهاجرت نیروی کار

نظریه اقتصاد جدید مهاجرت نیروی کار با هدف تکمیل و توسعه نظریه نئوکلاسیک، مهاجرت را نه به عنوان یک تصمیم فردی، بلکه به عنوان یک استراتژی جمعی خانوارها برای مدیریت ریسک و غلبه بر شکست بازار‌ها (مانند نبود بیمه، اعتبار و سرمایه) در نظر می‌گیرد. در این چارچوب، خانوارها با توزیع اعضای خود در بازارهای کار مختلف (هم در مبدأ و هم در مقصد)، به دنبال متنوع‌سازی منابع درآمد، کاهش وابستگی به شرایط اقتصادی یک منطقه، و افزایش امنیت اقتصادی هستند.

نظریه سیستم مهاجرت

این نظریه با تأکید بر ارتباط متقابل مهاجرت و توسعه، بر این فرض استوار است که جریان‌های مهاجرتی موجب تغییرات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نهادی در هر دو کشور مبدأ و مقصد می‌شوند. این رویکرد، هم سطح خرد (مانند سیستم‌های خویشاوندی و دوستی) و هم سطح کلان (مانند مسائل اقتصادی، سیاست‌های ملی و سیستم‌های فرهنگی) را در تحلیل فرآیند مهاجرت در نظر می‌گیرد.

نظریه بازار کار دوگانه

نظریه بازار کار دوگانه، که توسط پیوره در سال ۱۹۷۹م. ارائه شد، مهاجرت بین‌المللی را نه برآمده از تصمیمات فردی، بلکه نتیجه ساختار ذاتی اقتصادهای صنعتی و نیاز پایدار آن‌ها به نیروی کار می‌داند. این نظریه بر خلاف مدل‌های مبتنی بر عوامل دافعه (فشار) در کشورهای مبدأ، بر نقش عوامل جاذبه در کشورهای مقصد تأکید می‌کند.

نظریه شبکه مهاجرت

بر نقش سرمایه اجتماعی و روابط بین فردی (مانند خویشاوندی، دوستی و هموطنی) به‌عنوان عامل کلیدی در تسهیل فرآیند مهاجرت تأکید می‌کند. این شبکه‌ها با ارائه اطلاعات،  ایجاد جوامع فراملیتی، پشتیبانی مالی و فرصت‌های شغلی و اسکان، هزینه‌ها و خطرات مهاجرت را کاهش داده و بازده مورد انتظار آن را افزایش می‌دهند.

زنانه شدن مهاجرت

پدیده زنانه شدن مهاجرت به‌عنوان یک روند جهانی، نقش محوری جنسیت را در مطالعات مهاجرت برجسته می‌سازد، اگرچه شدت و میزان آن تحت تأثیر تفاوت‌های بین‌فرهنگی متغیر است. در ایران، تحولات ناشی از مدرنیته، انقلاب اسلامی و برنامه‌های توسعه‌ای به ویژه در حوزه آموزش، موقعیت زنان را دگرگون کرده و مشارکت آنان در عرصه‌های مختلف توسعه را به امری اجتناب‌ناپذیر تبدیل نموده است. از این منظر، مهاجرت زنان نه تنها پیامد توسعه، بلکه نشان‌دهنده توانمندی و عاملیت آنان تلقی می‌شود. با این حال، مهاجرت برای زنان اعم از توانمندسازی یا تثبیت محدودیت‌ها به شدت به بافت جامعه مقصد و شرایط ساختاری حاکم بر آن وابسته است.

جدول شماره(۱): دیدگاه‌های نظری مهاجرت و عوامل مهاجرت

ردیف	عامل	نظریات کلاسیک	نظریات مکتب تضاد	نظریات سیستمی
۱	آزادی تحرک	نسبتا آزاد، داوطلبانه	اجبار، محدودیت‌ها و تنگناهای سکونتی و شغلی	تطابق با تحولات اقتصادی-اجتماعی
۲	ماهیت تصمیم‌گیری	عقلایی، موازنه‌ هزینه و منابع، از نواحی کمتر توسعه‌یافته به نواحی بیشتر توسعه‌یافته	تهدید، فشار سیاسی و اقتصادی	علل چندگانه، فشار نسبی
۳	جهت و علت	جاذبه قوی‌تر از دافعه	دافعه قوی‌تر از جاذبه	پخش، سازگاری، انطباق
۴	نتیجه در مقصد	جذب یا حل در نظام ارزشی مسلط	رقابت، جدایی، تبعیض	جمع‌گرایی واقعی، انطباق چندفرهنگ
۵	تحرک یا قشربندی اجتماعی	تحرک اجتماعی و اقتصادی مارپیچ	قشربندی متبلور، از خود بیگانگی	همگرایی اجتماعی، همزیستی مکانی
۶	فرصت‌های منتجه	عدم وابستگی، برابری فرصت بهبود	قطعه قطعه شدن، استثمار، وابستگی	تنوع، وابستگی متقابل
۷	ساخت اقتصادی، اشتغال	بیکاری(انحراف موقت)	حاشیه‌ای (خصیصه ساختی)	بیکاری(نشانه تحول اساسی)
۸	جهت‌گیری منابع	استفاده از منابع موجود	استعمار جدید، استعمار داخلی	خودکفایی، حفاظت در مقابل حقوق متقابل
۹	نمونه‌هایی از نظریه‌پردازان	نمونه‌هایی از نظریه‌پردازان راونشتاین (۱۸۸۵) منگالام و شوارزولر(۱۹۶۸) پیترسن(۱۹۶۵) اورت اس. لی(۱۹۶۹) پریس(۱۹۶۹)	مارکس(۱۸۵۳) کستلس و کوساک(۱۹۷۳) رکس(۱۹۷۳) نیکولیناکوس(۱۹۷۵) والرشتاین(۱۹۷۸)	موبوگنج(۱۹۷۰) واردول(۱۹۷۷) رولند(۱۹۷۷) ریچموند و ورما(۱۹۷۸)

انواع مهاجرت زنان

مهاجرت زنان به‌عنوان پدیده‌ای چندبُعدی، بر اساس انگیزه‌ها و شرایط متفاوتی صورت می‌پذیرد. در تقابل با مردان که عمدتاً با اهداف اقتصادی مهاجرت می‌کنند، زنان به دلایل اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، سیاسی یا محیط‌زیستی به صورت اختیاری و داوطلبانه یا اجباری و غیرداوطلبانه جابه‌جا می‌شوند.

مهاجرت اختیاری زنان عمدتاً در چارچوب مهاجرت و کسب فرصت‌های اقتصادی (جستجوی شغل و بهبود معیشت)، آموزشی یا حتی فرار مغزها (تحصیل در مقاطع عالی)، پیوند خانوادگی (پیوستن به خانواده یا همسر) و ازدواج بین‌المللی صورت می‌پذیرد. زنان مهاجر جویای کار را می‌توان به دو دسته ماهر همانند فعال در حوزه‌هایی مانند آموزش، سلامت و مددکاری و غیرماهر، عمدتاً در بخش کارهای خانگی تقسیم کرد.

مهاجرت اجباری زنان اشکالی چون پناهندگی (فرار از جنگ و آزار سیاسی)، آوارگی محیطزیستی (تخریب سرزمین)، قاچاق انسان (برای بهره‌کشی جنسی یا کار اجباری) و فرار از فقر یا خشونت‌های ساختاری را در بر می‌گیرد.

این تقسیم‌بندی نشان‌دهنده پیچیدگی و تنوع تجربه مهاجرت زنان است که لزوماً در چارچوب‌های سنتی مهاجرت مردانه قابل تحلیل نیست.

چالش‌های زنانه شدن مهاجرت

چالش‌های زنانه شدن مهاجرت در قالب عوامل سبب‌ساز، در پنج مقوله کلیدی ساختاریافته‌اند: «مردسالاری» به‌عنوان بستر اصلی سلطه ساختاری، «احساس ناامنی جنسیتی»، «کلیشه‌های جنسیتی» بازتولیدکننده نابرابری، «محرومیت‌های جنسیت‌بنیان» شامل محرومیت از استقلال، سلب آزادی‌های فردی (قفس زنانگی)، داغ اجتماعی طلاق، و کم‌توان‌انگاری سیستماتیک زنان، و در نهایت «طرد اجتماعی نظام‌مند» شامل نهادینه شدن تبعیض جنسیتی و استانداردهای دوگانه نظارتی (دوگانه نجابت-غیرت). این مقولات در مجموع سازوکارهای پیچیده‌ای را نشان می‌دهند که شرایط مهاجرت زنان را رقم می‌زنند.

در کنار این عوامل سبب‌ساز، عوامل زمینه‌ساز کلان‌تری نیز در شکل‌گیری پدیده مهاجرت زنان نقش دارند که عبارت از: «ناپایداری وضعیت عمومی کشور» به عنوان بستر بی‌ثباتی فراگیر، «فرادستی ایدئولوژیک» حاکم بر ساختارهای تصمیم‌گیری، «عدم شایسته‌سالاری» در نظام اداری و اجتماعی، و «ناکارآمدی آکادمیک» در پاسخگویی به نیازهای علمی و حرفه‌ای زنان است. این عوامل زمینه‌ساز به تشدید و تعمیق عوامل سبب‌ساز دامن زده و مهاجرت را به راهبردی اجتناب‌ناپذیر برای بسیاری از زنان تبدیل می‌کنند.

راهکارهای ساختاری

با توجه به اهمیت موضوع مهاجرت زنان و لزوم ارائه راهکارهای جامع برای کاهش آن، راهکارهای ساختاری را در پنج بخش اصلی می‌توان دسته‌بندی کرد.

راهکارهای اقتصادی

ایجاد اشتغال پایدار متناسب با سطح تحصیلات زنان، تضمین دستمزد عادلانه و کاهش شکاف درآمدی جنسیتی، ارائه تسهیلات مسکن و اعتباری ویژه برای زنان سرپرست خانوار، توسعه بیمه‌های اجتماعی و حمایت از کارآفرینی زنان، و ایجاد صندوق‌های حمایتی برای زنان در معرض آسیب از جمله اقدامات ضروری است. این راهکارها با هدف تأمین امنیت اقتصادی و کاهش انگیزه‌های مالی مهاجرت طراحی شده‌اند.

راهکارهای اجتماعی-فرهنگی

در این بخش، بازنگری در قوانین تبعیض‌آمیز جنسیتی، اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخش برای تغییر کلیشه‌های جنسیتی، تقویت نهادهای مدنی و شبکه‌های حمایتی زنان، توسعه برنامه‌های آموزشی برای توانمندسازی، و ایجاد مراکز مشاوره حقوقی و روان‌اجتماعی رایگان پیشنهاد می‌شود. این اقدامات به ایجاد بستر فرهنگی مناسب برای حضور فعال زنان در جامعه و کاهش عوامل دافعه اجتماعی کمک می‌کند.

راهکارهای سیاسی-حقوقی

در این زمینه، اصلاح قوانین مربوط به خروج از کشور برای زنان، تضمین امنیت قضایی و اجتماعی، مشارکت دادن زنان در سطوح مدیریتی و تصمیم‌گیری، الحاق به کنوانسیون‌های بین‌المللی حمایت از حقوق زنان، و ایجاد نهادهای ناظر بر اجرای قوانین برابری جنسیتی ضروری است. این راهکارها زمینه‌ساز ایجاد محیطی امن و عادلانه برای زنان خواهد بود.

راهکارهای آموزشی

در حوزه آموزشی، بازنگری در سیاست‌های بومی‌گزینی با توجه به جنسیت، افزایش سهم زنان در هیئت‌های علمی و مدیریت دانشگاهی، ایجاد گرنت‌های پژوهشی ویژه برای محققان زن، توسعه دوره‌های آموزشی متناسب با نیازهای بازار کار، و تقویت ارتباط دانشگاه با صنعت برای اشتغال فارغ‌التحصیلان زن پیشنهاد می‌شود. این اقدامات به ارتقای جایگاه علمی و حرفه‌ای زنان در کشور کمک می‌کند.

راهکارهای زیرساختی-محیطی

در نهایت، در حوزه زیرساختی-محیطی، توسعه فضاهای امن شهری برای زنان، بهبود سیستم‌های حمل و نقل عمومی ایمن، ایجاد امکانات ورزشی و فرهنگی ویژه زنان، توسعه مراکز نگهداری از کودکان با کیفیت، و توجه به معماری و شهرسازی حساس به جنسیت می‌تواند به ایجاد محیطی مناسب برای زندگی و فعالیت زنان بینجامد. این راهکارها در مجموع می‌توانند با کاهش عوامل دافعه و تقویت عوامل نگهدارنده، به کاهش مهاجرت زنان منجر شوند.

منابع

پاسندی یساقی، فاطمه؛ علمی، زهرا، «بررسی عوامل مؤثر بر مهاجرت زنان از ایران با تاکید بر شاخص فلاکت و کنترل فساد»، اقتصاد باثبات، سال۵، شماره۲، ۱۴۰۳ش.

راغب، علی؛ کرمی، مهناز، «فراتركيب علل مهاجرت نخبگان ايراني و راهكارهاي ممانعت از آن»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال۱۹، شماره۳۸، ۱۴۰۳ش.

رضایی، مریم؛ صادقی، رسول، «سودای مهاجرت: تمایل ایرانی‌ها به مهاجرت و عوامل تعیین‌کننده آن»، پژوه‌‌های جامعه‌شناسی معاصر، سال۱۰، شماره۱۸، ۱۳۹۹ش.

«چالش‌ها و مشکلات مهاجرت خانم‌ها در مقابل آقایان»، وب‌سایت ویزاپیک، تاریخ درج مطلب: ۲۴ مهر ۱۴۰۳ش.

حیدری، آرمان؛ ترکان، رحمت‌اله، «مطالعه پدیدارشناختی مهاجرت بین‌المللی دختران تحصیل‌کردۀ ایرانی (مورد مطالعه دختران مراجعه‌کننده به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی شهرستان اصفهان) »، جامعه‌شناسی کاربردی، سال۳۶، شماره۱، ۱۴۰۴ش، ص۲۶.

شریفی، علی و همکاران، «درهم‌تنیدگی‌های ساخت اجتماعی جنسیت و مهاجرت‌های مستقل بین‌المللی زنان ایرانی»، نامه انجمن جمعیت‌شناسی ایران، سال۱۸، شماره۳۶، ۱۴۰۲ش.

صادقی، رسول؛ ولدوند، لیلا، «جنسیت و مهاجرت: تحلیل جامعه‌شناختی تفاوت‌های جنسیتی در مهاجرت‌های داخلی در ایران»، پژوهش‌های جامعه‌شناختی معاصر، سال۴۴، شماره۷، ۱۳۹۴ش.

فیروزی سوره، راضیه و همکاران، «تحلیل اجتماعی تمایل به مهاجرت دانشگاهیان : مطالعه موردی دانشجویان تحصیلات تکمیلی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاداسلامی تهران»، جامعه‌شناسی آموزش‌وپرورش، سال۶، شماره۱، ۱۳۹۹ش.

کستلز، استفن؛ میلر، مارک جی، «عصر مهاجرت جابه‌جایی بینالمللی جمعیت در دنیای مدرن»، ترجمه علی طایفی، تهران، انتشارات جامعه‌شناسان، ۱۳۹۶ش.

مسی، داگلاس، نظریه‌های مهاجرت‌های بین‌المللی بازنگری و ارزشیابی، ترجمه‌ پریدخت وحیدی، گزیده مسایل اجتماعی، سیاسی و اقتصادی. شماره143، ۱۳۶۴ش.

مویر، ریچارد، درآمدی نو به جغرافیای سیاسی، ترجمه دکتر دره میرحیدر و سیّدیحیی صفوی، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۷۹ش.

Castles, Stephen, and Miller, Mark, J., The Age of Migration (3rd ed.), New York: Guilford Press, 2003.

Chammartin, Gloria Moreno Fontes, “The feminization of international migration”, Int. Migr. Program. Int. Labour Organ., Vol.46, 2002.

Chan, Kam Wing, “Migration and Development in China: Trends, Geography and Current Issues”, Migration and Development, Vol.1(2), 2012.

Dannecker, Petra, and Sieveking, N., “Gender, Migration and Development: An Analysis of the Current Discussion on Female Migrants as Development Agents”, Working Papers – Centre on Migration, Citizenship and Development, No.69, 2009.

Haas, Hein de, “The internal dynamics of migration processes: A theoretical inquiry”, Journal of ethnic and migration studies, Vol.36(10), 2010.

Fleury, Anjali, “Understanding women and migration: A literature review”, Knomad Working Paper No.8, 2016.

Fussell, Elizabeth, and Massey, Douglas, “The limits to cumulative causation: International migration from Mexican urban areas”, Demography, vol.41(1), 2004.

Ghosh, Jayati, “Migration and Gender Empowerment: Recent Trends and Emerging Issues”, UNDP Human Development Report Office, New York, 2009.

Hagen‐Zanker, Jessica, “Why do people migrate? A review of the theoretical literature”, Maastricht: Maastricht Graduate School of Governance, Maastricht University (Working Paper MGSoG/2008/WP002), 2008.

Hirschman, Charles, “The Educational Enrollment of Immigrant Youth: A Test of the SegmentedAssimilation Hypothesis”, Demography, Vol.38(3), 2001.

- IOM, Glossary on Migration, Switzerland, International Organization for Migration, 2021.

King, Russell., Theories and Typologies of Migration: An Overview and a Primer, Working Papers in International Migration and Ethnic Relations 3/12, Malmö Institute for Studies of Migration, Diversity and Welfare (MIM) Malmö University, 2012.

Lee, Everett. S., “A Theory of Migration, Demography”, Vol.3(1), 1966.

Lee, H. K., The Dynamics of Migration Processes: The Gender Dimension in Asian-Australian Migration, Working Paper, Department of Immigration and Citizenship, Australia, 2011.

Massey, D.S. and Hirst, D., “From Escalator to Hourglass: Changes in the U.S. OccupationalStructure: 1949_1989”, Social Science Research, Vol.27(1), 1998.

Moghaddas, A a., “The Immigrants Social Mobility and Income Attainment: The Case of Iranians in Australia”, Shiraz University, July 20, 2003.

Potocky, Miriam, 6. Social Work Practice with Victims of Transnational Human Trafficking, Columbia University Press, 2010.

Smith, T, How Well does Economic Theory Explain Iinternational Migration? Conference of Immigration, New York, 1995.

Taylor, Edward J., “The new economics of labour migration and the role of remittances in the migration process”, International migration, 37(1), 1999.

Ward, Helen; Aral, Sevgi, “Globalisation, the sex industry, and health”, Sex, Transm, Infect., vol.82(5), 2006.

Riley, N. E. and R. W. Gardner., “Migration  Decisions: The  Role of Gender”, in Internal Migration of Women in Developing Countries, United Nations, 1993.

---