محمود شَلْتوت(۱۳۱۰-۱۳۸۳ق) مشهور به شیخ شلتوت عالم و مفسر اهل سنت و از اساتید و رؤسای دانشگاه الازهر در مصر بود. او مدافع تقریب و از مؤسسان دار التقریب بین المذاهب اسلامی بود و فتوای جوازِ عمل بر اساس مذهب شیعه را صادر کرد. کرسی تدریس فقه مقارن و ارتباط با علمای شیعه از دیگر اقدامات تقریبی او بود.شلتوت از جمله علمای نواندیش است که در مساله زنان صاحب رای و نظر می‌باشد.
| اطلاعات شخصی | |
|---|---|
| زاده | ۱۸۹۳م، مصر |
| مکتب | نواندیشان دینی |
| درگذشت | ۱۹۶۳م، قاهره |
| سایر مشخصات | |
| آثار | تفسیر القرآن الکریم، مقارنة المذاهب فی الفقه، الاسلام عقیدة و الشریعة و... |
| خدمات | |
| دین | اسلام |
| مذهب | اهل سنت |
| محل تحصیل | اسکندریه |
| خدمات | مشارکت در تأسیس دارالتقریب بین المذاهب الاسلامی، ارتباط با علمای شیعه، صدور فتوای جواز عمل بر اساس مذهب شیعه |
حضور در انقلاب مردم مصر در سال ۱۹۱۹م، اعتراض به واقعه ۱۵ خرداد در ایران و مخالفت با اقدام دولت ایران در به رسمیت شناختن دولت اسرائیل در سال ۱۳۲۶ش، از موضع‌گیری‌های سیاسی وی به شمار می‌رود.
زندگی‌نامه
محمود شلتوت در سال ۱۳۱۰ قمری برابر با ۱۸۹۳ میلادی در یکی از بخش‌های بحیره مصر متولد شد. وی در دانشگاه اسکندریه تحصیلات خود را شروع و بعد از فراغت از تحصیل در ۲۵ سالگی به عنوان استاد در این دانشگاه شروع به تدریس کرد. شلتوت در سال ۱۹۱۹م هم‌زمان با انقلاب مصر با نوشتن مقالات و سخنرانی با مردم همراه شد. وی در سال ۱۳۴۶ق به دعوت شیخ مصطفی المراغی رئیس وقت دانشگاه الازهر در این دانشگاه شروع به تدریس مشغول کرد؛ ولی بعد از کناره‌گیری المراغی از ریاست الازهر به دلیل اختلاف با دربار مصر، شلتوت نیز از تدریس در این دانشگاه کناره گرفت و به وکالت در محاکم شرعی پرداخت. شیخ شلتوت در سال ۱۳۵۵ق با بازگشت شیخ مصطفی المراغی به دانشگاه الازهر دوباره به تدریس فراخوانده شد. وی در سال ۱۳۷۷ق توسط رئیس جمهور مصر به عنوان ریاست دانشگاه الازهر برگزیده شد و تا زمان وفاتش در سال ۱۳۸۳ق در قاهره در این منصب باقی ماند.[۱]
دیدگاه
شیخ محمود شلتوت (1963م) مسایل مربوط به زنان را، با سخنرانی‌های خویش که نشان از نوگرایی داشت، حل می کرد[۲]وی با شیخ سباعی در سنت گرایی فقهی و نصوص هم‌رأی و به سنت‌هایی پایبند بود که لازم می نمود نوگرایان از آن بگذرند. او مسائل زنان را ضمن خانواده چاره یابی می کند. از این رو در نظر وی زن موجودی دارای استقلال انسانی و حقوقی نیست. زن از آن رو که عضوی از خانواده است، جز در چارچوب خانواده، یعنی مادر یا همسر یا دختر و یا خواهر نگریسته نمی شود. بنابراین اولین زنی که شیخ شلتوت از او سخن می گوید، همسر است، زیرا خانواده بر اساس ازدواج به وجود می آید و غریزه بقا، منجر به زاد و ولد می شود.
به دلیل «نَفْس واحده» در نخستین آیه سوره نساء، مانعی نیست از تساوی مرد و زن در ارزشهای انسانی سخن گفته شود، که همگی بدین آیه استناد کرده‌اند. در نظر وی ازدواج ارزشی افزونتر از عقد و پیمان‌های مادی دارد و گرنه «میثاق غلیظ» و محکمی که قرآن از آن سخن می گوید، معنا نداشت.
پس از این، شیخ شلتوت وارد جزییات شروط و موجبات عقد و همشأن بودن زن و شوهر و مَهر و سنت خانواده ها در همکاری در امور نیک و تقوا می شود و معتقد است: «درجه» و برتری مرد که قرآن از آن [در آیه 228 بقره] سخن می گوید، «قیمومت» و سرپرستی است که مسؤولیتی بالاتر از ریاست است.[۳] شیخ شلتوت مانند شیخ سباعی، بر طلاق، تأکید می ورزد، و گرچه قیمومت مرد، میان این دو اندیشور مسلمان مشکل ساز بوده، ولی واقع قضیه، طلاق و استفاده نادرست و ظالمانه مرداز این حق بوده است.اصلاحاتی که در قوانین احوال شخصیه صورت گرفت، از پیامدهای سوء قدرت شِبْه مطلق مرد در طلاق کاست. شیخ شلتوت جزییات این مسأله را شرح می دهد و راه های دفاع زن در این باره را روشن می کند.
وی پیشتر رفته، اقسام طلاق را فرصتی برای زن و مرد می داند تا به خویشتن مراجعه کنند و به سرِ زندگی خود بگردند و آن گونه که تجربه ثابت کرده، بتدریج موارد اختلاف و جدایی را برطرف کنند.[۴] از نظر شیخ شلتوت، دوری و ترک چندهمسری است، مگر آنکه ضرورت شدیدی پیش آید. برای روشن کردن موارد ضروری، سخت نیست حکمت چندهسمری فهمیده شود، اما جالب است که شیخ بزرگوار می گوید: برخی اعتقاد به تعدد زوجات دارند. [گویا خود بدین کار اعتقاد ندارد].
وی دلیل تعدد زوجات را مقتضای طبیعت بشر می داند، که شارع به تنظیم و محدود کردن آن به چهار همسر پرداخته است. از این رو این کار مباح است. این برداشت از آیات را سنت و عرف مسلمانان در طول قرون گذشته تأیید می کند. پس از این بحثها، شیخ نتایج مثبت چندهمسری را شرح می دهد و وضع نابسامان خانواده های اروپایی را ـ که ازدواج در آن کمتر رواج دارد که موجب گسترش فساد است ـ با وضع خانواده های مسلمان مقایسه می کند. از این رو اقدامات وزارت امور اجتماعی مصر را در سال 1945 برای جلوگیری از چندهمسری ـ به بهانه سوء تربیت و در به دری کودکان، نیز ناتوانی مرد در تأمین هزینه چند خانواده ـ تقبیح می کند. شیخ شلتوت برای دستیابی به برنامه های مشخصی در تنظیم خانواده ـ نه برای جلوگیری از زاد و وَلَد ـ که در دهه پنجاه و شصت مورد بحث بود، از کنترل جمعیت سخن می گوید [۵]
وی در پایان، فصلی را با نام «زن از نگاه اسلام» می نگارد، اما از آنچه پیشینیان در باره برابری و مسؤولیت گفته اند، فراتر نمی رود. دنباله سخن وی، اهمیت نقش زن در خانواده، آزادی زن، محدوده یادگیری و کار، تربیت فرزند، ازدواج، طلاق، حضانت و ارث زن است.[۶]
شیخ شلتوت و سباعی اصالت گرایی فقهی را با نص محوری که به طور مستقیم بازگشت به قرآن می کند، در هم آمیخته اند، که با نیازها و چارچوبهای زمانه و دنیا هماهنگی نداشته، رو در روی آن است. بدین گونه نشانه های اصلی فقه احیایی که در مسایل زنان، در ظاهر و کارکرد و روند، به «هویت» اهتمام داشت، روشن و کامل می شود.
نقد
آثار
از شیخ شلتوت آثاری در تفسیر قرآن، فقه و علوم دیگر بر جای مانده که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از:
#تفسیر القرآن الکریم: این کتاب جمع‌آوری شده سلسله مقالاتی است که طی چهارده سال در مجله رسالة الإسلام درج شده. این کتاب توسط مجمع التقریب بین المذاهب الاسلامیة در سال ۱۳۷۹ش به چاپ رسید. این تفسیر ضمن پرداختن به بحث‌های سنتی تفسیر، نیازهای جدید و مقتضیات زمان و مکان را مورد توجه قرار می‌دهد و فراهم کردن زمینه‌های وحدت اسلامی و تقریب از اهداف آن است. این تفسیر را نه برای مذهبی خاص، بلکه برای همه مسلمین دانسته‌اند.
- مقارنة المذاهب فی الفقه: این کتاب درباره فقه مقارن تدوین شده است و با جمع‌آوری دیدگاه‌های مذاهب مختلف درباره یک مسئله فقهی، به ارائه نظر متناسب با زمان و مکان و ادله می‌پردازد.
- الاسلام عقیدة و الشریعة
- من توجیهات الاسلام
- الفتاوی
- من هدی القرآن
- المسئولیة المدنیة و الجنائیة فی الشریعة الاسلامیة
- فقه القرآن و السنة.[۷]
پانویس
منابع
- رضوان السید،ترجمه: عبداللّه امینی،فقیه و زن، دیدگاه اصلاحی و نگاه احیایی،مجله پیام زن مهر 1380، شماره 115