سعدیه شیخ

سعدیه شیخ؛ فمنیست اسلامی و استاد دانشگاه کیپ‌تاون در آفریقای جنوبی.

سعدیه شیخ استاد مطالعات دینی است. فصل مشترک تحقیقات وی مطالعات اسلامی و مطالعات جنسیت است. سعدیه شیخ در تبیین رویکرد فمینیستی خویش متأثر از روش هرمنوتیکی فضل‌الرحمن و محققانی چون آمنه ودود و اسماء بارلاس است.

تحصیلات

سعدیه شیخ متولد ١٩٧٠م/ ١٣۴٩ش دانش‌آموخته دکتری مطالعات دینی از دانشگاه تمپل فیلادلفیا و استادیار همین کرسی در دانشگاه کیپ‌تاون آفریقای جنوبی است. فصل مشترک تحقیقات وی مطالعات اسلامی و مطالعات جنسیت است. وی علاقه ویژه‌ای به تصوف و تأثیرات آن بر فمینیسم اسلامی و نظریه فمینیستی دارد.^[۱]

مبانی فکری

سعدیه شیخ در سال ٢٠٠٣م/ ١٣٨٢ش پس از آشنایی با دیدگاه‌های صوفیان درباره میل جنسی و جنسیت به مطالعه عرفان نظری علاقه‌مند شد. سعدیه شیخ در این سال با شرکت در همایش «هرمنوتیک حاشیه: شریعت و جامعه در یهودیت، مسیحیت و اسلام» در برلین مقاله‌ای با عنوان «گفتمان‌سازی جنسیت: میل جنسی و جنسیت در متون صوفیه» را ارائه داد. اولین کار علمی او درباره ابن‌عربی نیز به سال ٢٠٠٩م/ ١٣٨٨ش بازمی‌گردد که مقاله‌ای با عنوان «جنسیت و معرفت‌‌شناسی در تصوف: دوستی‌های فمینیستی با محی‌الدین ابن‌عربی» را در سخنرانی سالانه آکادمی آمریکایی دین در مونترال کانادا ارائه کرد.^[۲]

سعدیه شیخ از نگرش‌های فضل‌الرحمن تاثیر زیادی پذیرفته است. شیخ مدعی است که در تبیین رویکرد خویش منابع تفسیری و حدیثی را همچون یک مسلمان فمینیست مطالعه و بازبینی کرده است. محققانی چون آمنه ودود و اسماء بارلاس^[۳] نیز از جمله کسانی هستند که شیخ در آثار خود به آنها ارجاع می‌دهد. ^[۴]

دیدگاه

سعدیه شیخ رسالت زنان مسلمان در زمینۀ فمینیسم اسلامی را در پیوند با دو رویکرد می‌داند:

منتقد بودن به پدرسالاری و تفاسیر تبعیض‌آمیز جنسی از اسلام در جوامع اسلامی؛
نقد گفتمان‌های فمینیستی نواستعماری درباره اسلام.

بر این اساس سعدیه شیخ در ارزیابی گزارش‌های تاریخی از جنسیت در حوزه‌های تفسیر و حدیث از یک روش تحلیلی خاص با عنوان «هرمنوتیک فمینیستی» استفاده می‌کند. هرمنوتیک فمینیستی شیخ دارای دو مؤلفه است: هرمنوتیک شکاکانه و هرمنوتیک بازسازی.^[۵]

سعدیه شیخ هرمنوتیک بازسازی را پس از آشنایی با ابن‌عربی و به‌کارگیری آرای او در حوزه زنان به‌کار برده است. این مؤلفه هرمنوتیکی خوانش‌های برابری‌طلبانه‌ای به‌جای روایت‌های جنسیتی موجود در متن ارائه می‌دهد که از نگاه وی نیازمند دقت در بررسی متون مردمحور جهت استخراج الگوهای مناسب زنان است.^[۶]

شعدیه شیخ تا قبل از آشنایی با افکار ابن‌عربی مانند سایر فمینیست‌های اسلامی در پارادیم انتقادی به‌دنبال کشف جنبه‌های مردسالارانه متون دینی بود. شیخ تحت تأثیر هرمنوتیک و نظریه دو حرکتی فضل‌الرحمن و همچنین آراء آمنه ودود و اسماء بارلاس بود. شیخ در روش خود به‌عنوان هرمنوتیک فیمینستی که متشکل از دو هرمنوتیک شکاکانه و هرمنوتیک بازسازی است در پی تحقق ایده اصلی خود یعنی فراهم‌کردن مبانی انسان‌شناختی لازم برای بازنگری فقه و کمک به شکل‌گیری فقه نوظهور فمینیستی است. ^[۷]

شیخ معتقد است که تفاسیر ارائه‌شده در دوره‌های مختلف تحت تأثیر نگاه مردسالارانه اجتماع شکل‌ گرفته است. شیخ مفسران را حلقه مفقوده و واسطه شکل‌گیری فهم اجتماعی از دین می‌داند. از دید او فهم از قرآن در خلأ شکل نمی‌گیرد بلکه بافت تاریخی-فرهنگ اجتماعی خاص زمان مفسر بر فهم او از متون أثرگذار است و این فهم خاص مفسر با عنوان تفسیر قرآن به اجتماع وارد می‌شود. به‌عنوان‌مثال زمخشری مفسر معروف اهل سنت در تفسیر آیه 34 سوره نساء «الرجال قوامون علی النساء بما انفقوا» تحت تأثیر فرهنگ زمانه خود دلیل قوامیت مردان بر زنان را در تعقل، قوای جسمانی و معنویت بیشتر و در مقابل زنان را ضعیف، احساساتی، غیرمنطقی و شهوانی می‌داند. ^[۸]

از نظر شیخ احادیث مرجع هنجارساز جامعه اسلامی هستند. با کاوش در احادیث مختلف می‌توان متوجه شد که چگونه فرهنگ خاص مفسر در انتخاب احادیثی که پیش‌فرض مردسالارانه دارند تأثیرگذار است؛ مثلاً در حدیث «اشراط الساعه» که نشانه‌های قیامت در کم‌شدن علم، ظهور جهل، ظاهرشدن فساد، زیادشدن زنان و کم‌شدن مردان معرفی شده است، هم‌نشینی جهل و افزایش فساد این مفهوم را به ذهن مخاطب می‌رساند که زیادشدن زنان نه‌تنها عامل افزایش جهل بلکه عامل افزایش فساد در جامعه است. ^[۹]

پس از آشنایی با افکار ابن‌عربی، شیخ به انتقاد از روش فمینیست‌های دیگر مانند آمنه ودود و اسماء بارلاس می‌پردازد. از منظر وی، فمینیست‌ها به‌جای پرداختن به ریشه و مبانی به شاخ و برگ‌ها پرداخته‌اند و به‌دنبال احیای حقوقی هستند که اسلام به زنان داده است، ولی مردسالاری حاضر در جامعه مسلمان مانع از تحقق آن است. بر این اساس، ریشه اصلی ظلم به زنان، تفکر مردسالاری است که ریشه در مبانی انسان‌شناختی داشته و ناشی از فرهنگ برتری ذاتی مرد بر زن است. به همین جهت شیخ روش خود را بعد از آشنایی با ابن‌عربی ترکیبی از هرمنوتیک شکاکانه و هرمنوتیک بازسازی قرار می‌دهد. شیخ پس از استخراج مبانی چون مفهوم انسان کامل، تجلی صفات جلالیه و جمالیه در عالم و مفهوم درجه، خوانش فمینیستی خود از متون را ارائه می‌دهد.^[۱۰]

ازنظر شیخ مفهوم انسان کامل در دیدگاه ابن‌عربی فاقد جنسیت است و هر دو جنس زن و مرد امکان بالقوه رسیدن به انسان کامل را دارند. از طرفی تجلی صفات جلالیه و جمالیه خداوند در عالم بسته به میزان تلاش هر دو جنس در تجلی این صفات است. این برابری در مفهوم انسان کامل و تجلی صفات همان برابری جنسیتی است که باید در تمام متون دینی مورد توجه قرار بگیرد.

شیخ از آراء ابن‌عربی در تطبیق ایده اصلی خود استفاده می‌کند. ابن‌عربی عالم کبیر را جهان و عالم صغیر را انسان فرض می‌کند. عالم کبیر در عالم صغیر تأثیر دارد و عالم صغیر این اثر را می‌پذیرد. شأن پذیرندگی عالم صغیر برای عالم کبیر درجه‌ای را که حاصل شأن پذیرندگی عالم صغیر است به‌همراه دارد. شیخ، عالم کبیر و صغیر را به زن و مرد تشبیه می‌کند. از نظر شیخ زنان چون پذیرنده نطفه مرد هستند این پذیرندگی نوعی درجه برای مردان حاصل می‌کند. به‌عبارت ‌دیگر درجه مردان بر زنان به‌جهت شأن پذیرندگی زن در پذیرش نطفه مردان است. شیخ معتقد است، این تعبیر از درجه آن نگاه مادونی/برتری را به خنثی/پذیرندگی تبدیل می‌کند و بار ارزشی خاصی به زن و مرد انتقال نمی‌دهد. ^[۱۱]

آثار

اولین کتاب سعدیه شیخ «خشونت علیه زنان در جهان معاصر: ریشه‌ها و درمان» با همکاری دنیل‌سی مگوایر در سال 2007م به چاپ رسید. اما مهم‌ترین اثر او «روایت‌های صوفیانه از صمیمیت: ابن‌عربی، جنسیت و گرایش جنسی»^[۱۲] است که در سال 2012م به چاپ رسید. شیخ مقالات متعددی در زمینه‌های مختلف دارد به‌عنوان مثال مقاله «کاوش‌هایی در معرفت‌شناسی فمینیستی اسلامی» و «اسلام بین حاشیه: ارزیابی مجدد جنسیت و تمایلات جنسی در اسلام» اشاره کرد. ^[۱۳] هیچ یک از آثار او به فارسی ترجمه نشده است. ^[۱۴]

پانویس

منابع

«نگاهی به کتاب روایت‌های صوفیانه از صمیمیت»، وب‌سایت موسسه فرق و ادیان زاهدان، تاریخ درج مطلب: ۲۳ آبان ۱۴۰۰ش.
دانش‌فرد، نفیسه و محصص، مرضیه، «بررسی خوانش سعدیه شیخ از اندیشه‌های ابن‌عربی دربارۀ زنان»، فصل‌نامه تحقیقات کاربردی در حوزه قرآن و حدیث، سال اول، شماره 1، 1400ش.
هدایت‌زاده، محمدصادق و پیروزفر، سهیلا، «رهیافتی به فمینیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمینیستی او از آراء ابن‌عربی»، مطالعات تاریخی قرآن و حدیث، سال 23، شماره 68، 1399ش.
“Associte professor sadiyya shikh”,Department for the study of Religoins, August 2012.

[1] دانش‌فرد و محصص، «بررسی خوانش سعدیه شیخ از اندیشه‌های ابن‌عربی دربارۀ زنان»، 1400ش، ص‌‍31.

[2] «Associte professor sadiyya shikh»، وب‌سایت دانشگاه کیپ تاون آفریقای جنوبی.

[3] هر دو روش تفسیری خود را وامدار فضل‌الرحمان‌ هستند.

[4] هدایت‌زاده و پیروزفر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص19.

[5] هدایت‌زاده و پیروز فر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص20-23.

[6] هدایت‌زاده و پیروز فر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص20-23.

[7] هدایت‌زاده و پیروز فر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص20.

[8] هدایت‌زاده و پیروز فر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص21-22.

[9] هدایت‌زاده و پیروز فر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص22.

[10] هدایت‌زاده و پیروز فر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص24.

[11] هدایت‌زاده و پیروز فر، «رهیافتی به فمنیسم اسلامی: خوانش دیدگاه سعدیه شیخ و پردازش فمنیستی او از آراء ابن‌عربی»، 1399ش، ص26.

[12] «Sufi narratives of intimacy, Ibn Arabi, gender, sexuality»

[13] «Associte professor sadiyya shikh»، وب‌سایت دانشگاه کیپ تاون آفریقای جنوبی.

[14] «نگاهی به کتاب روایت‌های صوفیانه از صمیمیت»، وب‌سایت موسسه فرق و ادیان زاهدان.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]