رنگ لباس

رنگ لباس؛ بازتاب نور از سطح لباس به چشم انسان.

رنگ¬ها، همانند دیگر نمادها اشاره به ‌معنایی خاص دارند. نسبت جنسیت و رنگ لباس در فرهنگ‌های مختلف، متفاوت است. هیجان‌خواهی و روان‌بنه جنسیتی از جمله عوامل مهم در تبیین نسبت جنسیت و رنگ است. برخی از شرکت‌های بزرگ پوشاک، با هدف افزایش سود، به‌صورت مستقیم یا تحریک گروه‌های اجتماعی برای جنسیت‌زدایی از لباس تلاش می‌کنند، اما همچنان در بسیاری از فرهنگ‌ها، جنسیت ارتباط معناداری با انتخاب رنگ لباس دارد.

تاریخچه رنگ لباس

به¬صورت مطلق نمی¬توان رنگ¬ها را جنسیتی شمرد و مثلا رنگ صورتی را زنانه و رنگ آبی را مردانه دانست. مردان و زنان در ترجیح رنگ صورتی یا آبی با هم متفاوت عمل می¬کنند، اما به¬ گواه تاریخ، رنگ صورتی تا میانه قرن بیستم، مشترک میان زن و مرد بوده است. تصاویر به‌دست آمده حاکی از این است که در گذشته، رنگ صورتی و قرمز مردانه بوده است و خانواده¬ها برای پسران خود از رنگ صورتی استفاده می¬کردند. رنگ آبی نیز که امروزه مردانه تلقی می‌شود، در گذشته زنانه بوده است.

نقش رنگ در انتخاب‌ها

رنگ به‌عنوان یکی از عناصر مهم و جدایی‌ناپذیر تبلیغات محسوب می‌شود که برخی آن¬ را زبان مادری ناخودآگاه انسان معرفی کرده‌اند. یافته‌های موسسه تحقیقات رنگ (ICR)، حاکی از این است که ذهنیت فرد در مدت 90 ثانیه در تعامل با یک فرد یا محصول شکل می‌گیرد و حدود 62 تا 90 درصد از این ذهنیت و ارزیابی محصولات، از رنگ آنها صورت می‌گیرد. مغز، رنگ را قبل از اشکال و کلمات به رسمیت می‌شناسد. 92.6 درصد از خریداران، رنگ را به‌عنوان مهم‌ترین عامل در هنگام خرید محصول در نظر می‌گیرند. رنگ نه تنها از نظر زیبایی‌شناسی مورد توجه است، بلکه از این حیث که حامل معنا است و رفتار را تحت تاثیر قرار می‌دهد از اهمیت برخوردار است.

نقش جنسیت در انتخاب رنگ

جنسیت، نقشی اساسی در انتخاب رنگ برای پوشاک ورزشی دارد. زنان رنگ¬های گرم را چند برابر بیشتر نسبت به رنگ¬های سرد و خنثی انتخاب می¬کنند و مردان به رنگ¬های سرد و خنثی تمایل دارند.

عوامل موثر بر ترجیحات رنگی

افراد، تحت تاثیر عوامل مختلفی رنگ لباس خود را انتخاب می‌کنند. از جمله، عوامل جمعیت-شناختی مثل سن، شغل، تحصیلات و نیز عوامل جامعه¬شناختی مثل زمینه‌های فرهنگی، سیاسی، طبقه اجتماعی و همچنین عوامل روانشناختی مانند گونه‌های شخصیت. هیجان¬خواهی و روان¬بنه جنسیتی از دیگر عوامل مؤثر بر افراد در ترجیح رنگ هستند.

هیجان‌خواهی

هیجان‌خواهی که به¬معنای حساسیت به یکنواختی و گریز از آن است، از ویژگی¬های روانشناختی است که در ترجیح رنگ توسط زنان و مردان تاثیر بالایی دارد. تحقیقات نشان از تشابه زنان و مردان در ارتباط با رنگ¬های گرم (زرد، قرمز، نارنجی) و رنگ‌های خنثی (بژ، خاکستری، کرم، قهوه‌ای، سیاه ‌و سفید) و ارتباط آنها با افزایش سطح هیجان¬خواهی دارد، به این معنا که با افزایش سطح هیجـان‌خـواهي در زنان و مردان، امتیاز ترجیح رنگ‌ها توسط آنها تغییر مي‌یابد و رنگ¬های نـارنجي و سـورمه‌ای توسط زنان ترجیح داده می¬شود و آبي، سبز، فیروزه‌ای و قهوه‌ای توسط مردان انتخاب می¬شود. بـا افزایش سطح هیجان‌خواهي در گروه مردان میانگین امتیـاز آنهـا بـه رنگ‌های سرد افزایش مـي¬یابـد و در گـروه زنـان بـا افـزایش سـطح هیجان‌خواهي، میانگین امتیاز به رنگ سرد کاهش مي‌یابد.

روان‌بنه جنسیتی

تحقیقات در بررسی نسبت جنسیت و رنگ به دو نتیجه متفاوت دست‌یافته‌اند؛ برخی از تحقیقات میان جنسیت و رنگ رابطه معناداری را نشان می‌دهد و برخی دیگر نه. بر اساس نظریه روان‌بنه جنسیتی، کودکان به‌طور فعال اطلاعات مربوط به جنسیت را جست‌وجو می‌کنند و به آن اهمیت می‌دهند و بدین ترتیب یادگیری دیدگاه‌ها معمولا در ارتباط با هر دو جنس حاصل می‌شود و روان‌بنه جنسیتی به‌عنوان یک ساختار دانش ساخت‌یافته عمل می‌کند و تحت تاثیر فرهنگ، تمایل جنسیتی به رنگ‌های متفاوت یا مشابه را شکل می‌دهد.

روانشناسی اجتماعی رنگ لباس

زنان و مردان در انتخاب و ترجیح برخی رنگ¬ها رفتار مشابه و در برخی موارد، رفتار متفاوتی دارند؛ به‌عنوان مثال یک پژوهش نشان داده است که در ترجیح رنگ‌های اصلی قرمز،آبی و زرد، میان دانش‌آموزان ابتدایی در شش پایه تحصیلی، تفاوت وجود دارد. بدین صورت که دختران، رنگ زرد و پسران رنگ آبی را بر سایر رنگ¬ها ترجیح می¬دهند. در رابطه با رنگ‌های فرعی نیز میانگین انتخاب هشت رنگ فرعی (سبز، خاکستری، سفید، بنفش، قهوه¬ای، نارنجی، صورتی و سیاه) نیز متفاوت است. بر این اساس دختران رنگ صورتی و پسران رنگ سبز را به‌عنوان رنگ‌های مورد علاقه خود انتخاب کرده¬اند. رنگ لباس زنان و مردان تحت تأثیر متغیرهایی ازجمله شخصیت، تحصیلات، سن، محیط و موقعیت و طبقه اجتماعی، متفاوت انتخاب می‌شود.

رنگ لباس در آموزه‌های دینی

آموزه‌های دینی مرتبط با رنگ لباس، به دو دسته تبیینی و هنجاری تقسیم می‌شود.

آموزه‌های تبیینی

بر اساس آیات و روایات رنگ¬ها به دو دسته مثبت و منفی تقسیم می‌شوند. رنگ¬های سفید، قرمز، سبز، آبی، صورتی و زرد از جمله رنگ¬های مثبت و رنگ¬های سیاه و قرمز تند از جمله رنگ¬های منفی هستند، و استفاده نکردن از چنین رنگ¬هایی توصیه شده است.

استفاده از رنگ¬های شادی¬آفرین در لباس، حس الفت، تسالم و عدم مقابله را ایجاد می¬کند.محققان بر این باورند که نگاه به رنگ‌های روشن، چشم را روشن کرده و برای دیدن و استمرار آن رغبت ایجاد می‌کند. ائمه نیز در روایاتی به استفاده از رنگ¬های روشن در پوشش، همانند رنگ زرد برای نعلین و رنگ سفید برای پیراهن، سفارش کرده¬اند و سیره آنها درباره استفاده از رنگ سیاه حکایت از کراهت این رنگ مگر در برخی موارد مانند کفش، عمامه، عبا یا قبا و چادر دارد. برخی روانشناسان، رنگ سیاه را نمایانگر مرز مطلق دانسته‌اند؛ شاید علت کراهت رنگ سیاه و تیره همین ایجاد مرزی است که بین افراد کشیده¬ می¬شود و این امر با اصل الفت و همنشینی مخالف است. در همین چارچوب، استفادۀ زنان از رنگ¬های تیره در پوشش، مرزکاملی بین آنها و افراد نامحرم ایجاد کرده و به دیگران اعلام می¬کند که صاحب این لباس تمایلی به برقراری روابط گرم ندارد و فرد مقابل نیز با دیدن رنگ سیاه چنین پیامی را دریافت خواهد کرد. کاندینسکی معتقد است رنگ سیاه نشانگر عدم و نیستی و مانند سکوتی ابدی است؛ گویی که این رنگ اساسا صدایی ندارد، برخلاف رنگ¬های روشن که پیام انفتاح و ایجاد رغبت دارند.

آموزه‌های هنجاری

احکام فقهی شیعه بر مدار مصالح و مفاسد چرخ می¬زند و انتخاب رنگ لباس نیز از این قاعده گریز ندارد. بنابراین مطلوبیت رنگ¬های بیان شده به¬معنای استفاده بی قید و شرط از آنها نیست بلکه به‌کارگیری رنگ‌های مطلوب مثل قرمز، به‌دلیل رعایت مصالح و مفاسد فردی، اجتماعی و عرفی ممکن است دچار استثناء شود. از جمله قواعدی که موجب محدودیت در انتخاب پوشش می‌شود، قاعده «لباس شهرت» است، لباس شهرت اصطلاحی فقهی و بیانگر حرمت هر نوع پوشش اعم از کفش، لباس یا موارد تزیینی همچون ساعت است که برای خودنمایی و فخرفروشی و ریاکاری پوشیده شود. بنابراین اگر رنگ لباس شخص موجب جلب توجه مردم شود، استفاده از آن حرام است. مطالعات روانشناختی نیز نشان می¬دهد که رنگ¬ها می‌توانند بر عملکردهایی همچون جذابیت، اثرگذار باشند به-عنوان مثال رنگ قرمز جنس مخالف را جذب می‌کند و در افراد با میزان هیجان¬خواهی بالا باعث برانگیختگي و افزایش واکنش پذیری می¬شود. به ایـن صورت که افراد با هیجان‌خواهي بالا در مواجهه با رنگ قرمز نسبت به رنگ سفید تمایل بیشتری به رفتارهای ناهنجار نشان می¬دهند. بنابراین اگرچه زنان و مردان در انتخاب لباس آزاد هستند، اما آزادی فردی در انتخاب لباس نباید منجر به فرسایش نظام اجتماعی شود و وضع چنین قواعدی برای جلوگیری از آن است. یکی از کلیدی¬ترین مفاهیم در نظام اجتماعی اسلامی همان اصل الفت است که در تضاد با لباس شهرت و دیگر موارد است، زیرا جریان ایجاد شده در جامعه به‌واسطه پوشیدن لباس شهرت یا لباس¬های با برانگیختگی بالا، جریان رقابت و حسادت خواهد بود و این‌گونه صفات در مخالفت با صفات الفت و تسالم هستند.

مبارزه با کلیشه¬های جنسیتی

جنسیت و رنگ لباس در جوامع غربی امری پذیرفته شده است و رنگ¬ها و لباس¬ها، جنس پارچه، نوع برش پارچه، ترکیب رنگ¬ها همگی جنسیت¬زده هستند. اخیرا در جوامع غربی کمپینی با عنوان (Anti-Bullying Day) یا روز تیشرت صورتی ایجاد شده و به نماد مبارزه با زورگویی تبدیل شده است. در این روز بسته به اینکه در کدام کشور برگزار می¬شود همه شرکت¬کنندگان، یک تک‌رنگ خاص (بنفش، صورتی) را به تن می¬کنند و با کلیشه‌های جنسیتی مبارزه می¬کنند. شرکت‌های طراحی لباس نیز همسو با کمپین¬هایی شبیه کمپین تیشرت صورتی سعی دارند نگاه جنسیتی به لباس را تغییر دهند، به‌همین دلیل لباس¬هایی را تحت عنوان فراجنسیتی یا unisex طراحی و تولید می¬کنند. Unisex سعی در شکستن کلیشه¬های جنسیتی در فشن دارد و در طراحی لباس به اشتراکات بین جنسیت¬ها می¬پردازد و بر اتحاد و یکی شدن جنس زن و مرد تاکید دارد. جنسیت‌زدایی از لباس در جوامع غربی اگرچه سابقه¬دار است، اما در چند سال اخیر رشد چشم¬گیری داشته است؛ به صورتی که جشنواره¬های شو لباس، عرصه به¬¬نمایش¬گذاشتن چنین لباس¬هایی شده است. جشنواره¬هایی که در آن، مردان لباس¬هایی را پوشیده‌اند که از نظر رنگ غالباً انتخاب زنانه است، اگرچه ترکیب رنگ و طراحی آنها نیز در چنین برداشتی بی‌تأثیر نیست.

منابع

• اراکی، محسن، «فقه شهر، نقش رنگ‌ها در سبک زندگی دینی، تاثیرات روانی رنگ‌ها و تاکید اسلام» پایگاه تخصصی وسائل، تاریخ درج مطلب: 23 آبان 1397ش.
• اکبریان، مهشید، «تاریخچه رنگ‌های آبی و صورتی و مفهوم آن‌ها» وب‌سایت COMODE، تاریخ درج مطلب: 28 نوامبر 2021م.
• «حکم پوشیدن لباس سیاه چیست؟ آیا پیشوایان معصوم به ما سفارش کرده‌اند که در عزاداری لباس مشکی بپوشیم؟»، وب‌سایت مرکز ملی پاسخگویی به مسائل دینی، تاریخ درج مطلب: 7 بهمن 1385ش.
• حسینی خامنه¬ای، سیدعلی، «پوشش و نگاه کردن»، پایگاه دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت‌الله خامنه¬ای، تاریخ درج مطلب: 14 مهر 1393ش.
• خاکی، علی و مهدوی، مجتبی، «بررسی تفاوت¬های سنی با رویکردن ترجیح رنگ در دانش¬آموزان ابتدایی استان تهران و خراسان رضوی»، در فصلنامه مطالعات آموزشی و آموزشگاهی، شماره 4، زمستان 1399ش.
• روستائی فارسی، زینب، «رنگ سیاه در روانشناسی و قرآن»، در فصلنامه علمی تخصصی روانشناسی، علوم اجتماعی و علوم تربیتی ، شماره 1، بهار 1398ش.
• زارعی، هیمن و همکاران، «مقاله رنگ و تاثیر ان بر عملکرد روانشناختی افراد: یک مقاله مروری سیستماتیک»، در مجله مهندسی بهداشت حرفه¬ای، شماره 1، بهار 1400ش.
• سید پورآذر، سیدحسن، «مصداق و مفهوم صحیح لباس شهرت»، وب‌سایت نشست دوره¬ای اساتید سطوح عالی و درس خارج، تاریخ درج مطلب: 4 اسفند 1399ش.
• شهراد، الهه و جمعی از نویسندگان، «مطالعه تاثیر عامل گشودگی به تجربه بر تغییرات ترجیح رنگی زنان»، در فصلنامه زن در فرهنگ و هنر، شماره 2، بهار 1402ش.
• شهراد، الهه و همکاران، «بررسی تغییرات ترجیح رنگی زنان و مردان با سطوح مختلف هیجان-خواهی»، در نشریه علوم و فناوری رنگ، شماره 3، 1401ش.
• مرتضوی‌فر، سیدرسول و همکاران، «بررسی نقش جنسیت در انتخاب رنگ پوشاک ورزشی در بین دانشگاهیان دانشگاه مازندران»، در پژوهش‌نامه مدیریت ورزشی و رفتار حرکتی، شماره 27، بهار و تابستان 1397ش.
• مطهری، مرتضی، مسأله حجاب، قم، صدرا، 1390ش.
• نصیری، ترنج، «بلوغ فشن بدون جنسیت در مجموعه‌های بهار-تابستان ۲۰۲۳ مردانه»، وب‌سایت COMODE، تاریخ درج مطلب: 22 ژوئن 2022م.