جنسیت از دیدگاه مرتضی مطهری

جنسیت از دیدگاه مرتضی مطهری؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های زن و مرد از منظر استاد مطهری.

مرتضی مطهری، زن و مرد را از حیث خلقت مستقل دانسته و آنها را در حقوق و تکالیف مبتنی بر اصل انسانیت، مشترک می‌داند. حیات اجتماعی را میدان رقابت تلقی کرده، تفاوت‌ موقعیت‌های اجتماعی زنان و مردان را بر بنیاد ظرفیت‌های متفاوت زن و مرد تبیین می‌کند. زنان و مردان را در دستگاه آفرینش، دارای نقش‌های ویژه برای تولید و پرورش نسل انسانی دانسته و معتقد است؛ تفاوت‌های جسمی، روانی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و نقش‌های جنسیتی در خانواده برای تشدید جذابیت‌های متقابل زن و شوهر و تداوم نسل انسانی حیاتی است. او انگاره تشابه جنسیتی را ستم علیه زنان می‌داند و برای تعالی فردی و پیشرفت اجتماعی از تساوی امتیازات و مجازات زن و مرد بر بنیاد اصل عدالت دفاع کرده و برای استحکام نهاد خانواده بر پیوندهای اخلاقی زن و شوهر تأکید می‌کند.

دیدگاه‌های نظری

در ارتباط به جنسیت و حقوق، دو دیدگاه کلی؛ تشابه و تساوی حقوقی وجود دارد. متفکران غربی عمدتا با استناد به اشتراک زن و مرد در حیثیت و شرافت انسانی، بر تشابه حقوقی آنها تأکید می‌کنند، اما شهید مطهری ملازمه میان حیثیت مشترک انسانی و تشابه حقوقی را رد کرده و چنین تلازمی را صرفا در تساوی حقوقی می‌داند. وی مسائل مربوط به جنسیت را در یک مجموعه نظام‌مند مورد تحلیل قرار می‌دهد و با ارجاع به پیوند عمیق حقوق با ارزش‌های اخلاقی در سبک‌زندگی اسلامی، تشابه حقوقی را خلاف عدالت و حقوق فطری زن و مرد دانسته و معتقد است؛ اسلام بر مبنای پاره‌ای از تفاوت‌های طبیعی میان زن و مرد، تشابه حقوقی را ظلم بر زن می‌داند، لذا از امتیازات حقوقی مساوی اما متناسب با خلقت زنانه و مردانه دفاع می‌کند و آن ‌را منطبق با عدالت و در راستای‌ تأمین آرامش و سعادت فردی، خانوادگی و جامعه‌ انسانی می‌داند.

شباهت‌های زن و مرد

استاد مطهری با تأکید بر برابری زن و مرد در حقوق انسانى، معتقد است؛ زن و مرد هر دو مستقل خلق شده‌‌اند و هرگز زن، طفیلی مرد نیست. زنان و مردان در احراز نقش‌های اجتماعی، استفاده از مواهب خلقت، تحصيل، حق تملک و حق آزادی تفاوتی ندارند. هر دو جنس برای رسیدن به مقام قرب الهی از استعداد یکسان برخوردار هستند، پاداش‌های اخروی نیز صرفا نتیجه ایمان و عمل صالح است که هیچ ربطی به جنسیت‌ افراد ندارد. زنان و مردان در حوزه اخلاق جنسی نیز به‌طور یکسان موظف به حفظ عفت و اجتناب از چشم‌چرانی هستند. او با استناد به آیات قرآن، حقوق متقابل زن و شوهر را در این گزاره تلخیص می‌کند که هر دو زينت و پوشش یکدیگر هستند و هر دو در تولید نسل انسانی سهم مشترک دارند. وی تفاوت زنان و مردان در قدرت یادگیری را با تردید مطرح کرده و معتقد است که این تفاوت فراگیر نیست.

دلیل تفاوت‌های زن و مرد

شهید مطهری عدم تشابه زن و مرد در پاره‌‏اى از مسائل را لازمه عدالت و حقوق فطرى انسانی و برآمدها از جهان‌ها و طبیعت متفاوت زن و مرد می‌داند.‏ زن و مرد متناسب با هدفی که برای آن آفریده شده‌اند، دارای استعدادهای مناسب و نسبتا متفاوتی هستند، هر استعداد طبيعى مبناى يك حق طبيعى است. ريشه تفاوت‌ها را باید در طبيعت جست‌وجو كرد. لازمه استعدادهاى متفاوت زن و مرد، تفاوت‌ آنها در حقوق و تکالیف است. تفاوت در نوع خلقت موجب تفاوت در وظايف، تحرك، جذابیت و پيشرفت مى‌‏شود. قانون خلقت اين تفاوت‌ها را براى اين به وجود آورده است كه‏ پيوند خانوادگى زن و مرد را محكم‏‌تر كند. از این منظر، نهضت فمینیستی زنان غربی، حرکتی عجولانه است که هرچند زمینه‌ساز دستیابی زنان غربی به حقوق مشابه با مردان می‌شود، اما با توجه به جنسیت زنانه، هرگز حقوق مساوى با مرد پيدا نكرده‌‌اند. از منظر مرتضی مطهری، راه رسیدن زنان به سعادت و حقوق مساوى با مردان، منحصر در اين است كه مشابهت حقوقى را از ميان بردارند و بر مبنای اصل عدالت جنسیتی، حقوقى متناسب با جنسیت خود را مطالبه کنند.

تفاوت‌های جسمی زن و مرد

مرتضی مطهری برخی تفاوت‌های جسمی زن و مرد را بدیهی دانسته و با استناد به مطالعات زیستی محققان، تفاوت‌ها را عمیق‌تر از سطح اندام ظاهری زن و مرد می‌داند؛ دستگاه تناسلی آنها سلول‌هاى نر يا ماده می‌سازد و سلول‌هاى بدنى، دستگاه‌هاى عضوى و مخصوصاً سلسله عصبى نشانة جنس او را بر روى خود دارند. مرد به‏‌طور متوسط درشت اندام‌‏تر و قدبلندتر از زن است. مرد خشن‏‌تر و زن ظريف‏‌تر است. صداى مرد كلفت‏ و خشن‏‌تر است و صداى زن نازك‏ و لطيف‏‌تر. رشد بدنى زن سريع‌تر از مرد است. حتى گفته مى‌‏شود جنين دختر از جنين پسر سريع‌تر رشد مى‌‏كند. رشد عضلانى مرد و نيروى بدنى او از زن بيشتر است. مقاومت زن در بسيارى از بيماري‌ها بیش از مرد است. زن زودتر از مرد به مرحله بلوغ مى‌‏رسد و توانایی تولید مثل او زودتر از مرد از كار مى‌‏افتد. دختر زودتر از پسر به سخن مى‌‏آيد. مغز متوسط مردان از مغز متوسط زنان بزرگ‌تر است ولى با در نظر گرفتن نسبت مغز به مجموع بدن، مغز زن از مغز مرد بزرگتر است. ريه مرد قادر به تنفس هواى بيشترى از ريه زن است. ضربان قلب زن از ضربان قلب مرد سريع‌تر است.

تفاوت‌های روانشناختی زن و مرد

از منظر استاد مطهری؛ مرد مظهر تقاضا و زن مظهر محبوبيت است. احساسات مرد نيازآميز و احساسات زن نازخيز است. احساسات مرد طالبانه و احساسات زن مطلوبانه است. ميل مرد به كارهاى پر تحرك بيش از زن است. احساسات مرد، جنگى و احساسات زن بزمى است. مرد متجاوزتر است و زن آرام‏تر. زن از مرد سريع الهيجان‏تر و مرد سردمزاج‏تر از زن است. زن به زينت، آرايش و مدهاى مختلف علاقة زياد دارد. احساسات زن بى‏‌ثبات‏تر از مرد است. زن از مرد محتاط‌تر، مذهبى‏‌تر، پرحرف‏‌تر، ترسوتر و تشريفاتى‌‏تر است. احساسات زن مادرانه است، توجه ناآگاهانه او به اهميت كانون خانوادگى‏ بيش از مرد است. مرد از زن بيشتر قدرت كتمان راز را دارد و اسرار ناراحت كننده را در درون خود حفظ مى‌‏كند، لذا؛ ابتلاى مردان به بيمارى‌های ناشى از كتمان راز بيش از زنان است. زن از مرد رقيق‌‏القلب‌‏تر است و فوراً به گريه متوسل مى‏‌شود. مرد، بندۀ شهوت خويشتن است و زن در بند محبت مرد است. مرد مى‏‌خواهد شخص زن را تصاحب كند و زن مى‏‌خواهد دل مرد را مسخر كند، مرد مى‏‌خواهد زن را بگيرد، زن مى‏‌خواهد او را بگيرند. زن از مرد شجاعت و دليرى مى‏‌خواهد و مرد از زن زيبايى و دلبرى. زن حمايت مرد را گرانبهاترين چيزها براى خود مى‌‏شمارد. زن بيش از مرد قادر است بر شهوت خود مسلط شود. شهوت مرد ابتدايى و تهاجمى است و شهوت زن انفعالى و تحريكى.

تفاوت‌های فرهنگی زن و مرد

از منظر استاد مطهری؛ دستگاه خلقت از طریق آفرینش زن و مرد، توليد نسل را تعقیب می‌کند، برای تقویت همکاری آنها طرح اتحاد را ريخته است؛ كارى كرده است كه منفعت‌طلبى، تبديل به خدمت و ايثار شود، تفاوت‌های طبیعی زن و مرد موجب جذابیت آنها برای همدیگر می‌شوند، علاقه زن و شوهر به همدیگر از جنس اخلاقی بوده و ایثارگرایانه است. زن متکی و مرد تکیه‌گاه است. ممکن است زن در علوم استدلالى به پاى مرد نرسد ولى در ادبيات و نقاشى دست كمى از مرد ندارد. تعلیم و تربیت دختران و پسران باید متناسب با تفاوت‌های جسمی و روانى آنها باشند. سبک‌های زندگی زنانه و مردانه متفاوت است. چون زن با مرد از نظر صلاحيت ذاتى براى قبول مسئوليت‌های اجتماعی متساوى نيستند. زنان بايد به بسط مواهب طبيعى خود در جهت سرشت خاص خويش بدون تقليد از مردان بكوشند. وظيفه زنان در راه تكامل بشريت خيلى بزرگ‌تر از مردها است و نبايستى آن را اندک تلقی کنند شهید مطهری، نگرش استثماری زن و شوهر به همدیگر را نفی کرده، پیوند آنها را بر مبنای اصل مودت و رحمت تفسیر می‌کند و معتقد است؛ شالوده اجتماع انسانى و بنيان تربيت نسل آينده بر اين اساس نهاده شده است.

تفاوت‌های اجتماعى‏ زن و مرد

استاد مطهری در احراز موقعیت‌های اجتماعی، زنان و مردان را دارای حقوق مشابه دانسته و معتقد است؛ حقوق اوّلى طبيعى آنها مانند يكديگر است؛ در استفاده از مواهب خلقت، اشتغال، نامزدی برای پست‌هاى اجتماعى و تحصيل تفاوتی میان زن و مرد وجود ندارد. منتها این تشابه حقوقی اوليه، تدريجاً آنها را از لحاظ حقوق اكتسابى در وضع نامساوى قرار مى‏‌دهد؛ چون جامعه میدان مسابقه است و در این میدان هرکس متناسب با استعداد خود امتیازی را کسب می‌کند. اسلام با حفظ حریم زن هرگز مخالف حضور زنان در جامعه نیست، اسلام با اختلاط زن و مرد مخالف بوده و آن را به ابتذال کشیده شدن زن و هرزگی قلب‌ها می‌داند. عفت، امانت بزرگ انسانى بر دوش زن است که اگر از آن بگذرد، به امانت انسانى و اجتماعى خيانت كرده است. گرایش زن به عفت و حجاب، تدبيرى است كه خود زن با يك نوع الهام براى گران‌بها كردن و حفظ موقعيت خود در برابر مرد به كار می‌برد.

تفاوت‌های اقتصادی

مرتضی مطهری ضمن تأکید بر استقلال مالی زن، تفاوت‌های حقوق مالی میان زن و مرد از قبیل تفاوت در ارث، دیه، نفقه و مهریه را با ارجاع به نقش‌های جنسیتی زن و شوهر در کادر زناشویی تحلیل کرده و آنها را امتیازات مالی برای زنان تلقی می‌کند. از این منظر، اسلام کارهای سخت را ظیفه مرد قرار داده است تا زن آسایش و نشاط داشته باشد؛ وقتی زن آسوده و بانشاط بود، كانون خانوادگى را محل آسايش و آرامش مرد و دیگر اعضای خانواده ساخته و بستر مناسبی برای پرورش فرزندان صالح فراهم می‌سازد.

تفاوت نقش‌های خانوادگی زن و مرد

شهید مطهری با تأکید بر این گزاره که در قانون خلقت، مرد مظهر نياز و زن مظهر پاسخ‌گويى آفريده شده است، خواستگاری مرد از زن را امر طبیعی دانسته و آن را بهترين ضامن برای حفظ حيثيت زن و جبران كننده ضعف جسمانى او در مقابل مرد می‌داند. عشق ابتدایی زن به مرد را محکوم به شکست دانسته و پاسخ عاشقانه زن به مرد عاشق را موجب تداوم حیات عاشقانه تلقی می‌کند. اذن ولی در ازدواج دختران را به این دلیل شرط صحت ازدواج می‌داند که مرد شکارچی و دختر خوش‌باور است، لذا دختر باید با پدرش كه از احساسات مردان بهتر آگاه است، مشورت کرده و لزوماً موافقت او را جلب كند. مهر را با حيا و عفاف زن از يك ريشه دانسته و معتقد است؛ زن فطرتا می‌داند كه عزت و احترام او به اين است كه خود را رايگان در اختيار مرد قرار ندهد. ‏ پس از تشکیل خانواده به‌طور طبیعی نقش‌های جنسیتی پدید آمده، زن در مقام بانویی و مادری قرار گرفته و مرد از موقعیت پدری و همسری، عهده‌دار تأمین نفقه همسر و فرزندانش می‌شود. نهاد خانواده فراتر از تساوی حقوقی بر دلبستگی زن و شوهر استوار است؛ مرد مانند کوهسار است و زن بايد از وجود مرد عواطف بگيرد تا بتواند فرزندانش را از سرچشمه فياض عواطف خود سيراب كند.

منابع

• قرآن
• مطهرى، مرتضى، ‏مجموعه آثار شهيد مطهرى‏(مسأله حجاب)، ج19 تهران- قم‏، صدرا، 1377ش‏.
• مطهرى، مرتضى، ‏مجموعه آثار شهيد مطهرى‏(نظام حقوق زن در اسلام)، ج19 تهران- قم‏، صدرا، 1377ش‏.
• مطهرى، مرتضى، ‏مجموعه آثار شهيد مطهرى،‏(آشنايى با قرآن(1- 5))، ج‏26، تهران- قم‏، صدرا، 1377ش.
• مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار شهيد مطهري (اخلاق جنسى)، ج‏19،‏ تهران- قم‏، صدرا، 1377ش‏.
• مطهرى، مرتضى، ‏مجموعه آثار شهيد مطهري (زن و مسائل قضايى و سياسى)، ج‏29، تهران- قم‏، صدرا،1377ش‏.
• مطهرى، مرتضى‏، مجموعه آثار شهيد مطهري(تعليم و تربيت در اسلام)، ج‏22، تهران- قم‏، صدرا، 1377ش.‏
• مطهرى، مرتضى، ‏يادداشت‌هاى شهيد مطهرى،‏ تهران- قم‏، صدرا، 1378ش‏.