دانش‌آموزان دختر

دانش‌آموزان دختر؛ ظرفیت‌ها، چالش‌ها و حمایت‌های مرتبط با علم‌آموزی دختران.

دانش‌آموزان دختر در بسیاری از جوامع با چالش‌های زیادی مواجه هستند. در سطح جهانی حمایت‌هایی از تحصیل دختران صورت می‌گیرد؛ اما برای برطرف‌کردن مشکلات آنها کافی نیست. در برخی از کشورها مثل افغانستان دختران دانش‌آموز از تحصیلات فراتر از ابتدایی بازداشته می‌شوند.

تاریخچه تحصیل دختران و زنان

ددختران در برخی جوامع کهن به تحصیل علم می‌پرداختند. به‌عنوان مثال در روم باستان از زنان تحصیل‌کرده‌ای یاد شده که به طبقات بالای جامعه تعلق داشتند. در کشورهای غربی تحصیلات عمومی‌تر زنان در قالب صومعه‌ها آغاز شد و راهبه‌ها در آنجا، تحصیلات مذهبی دریافت می‌کردند. به‌عنوان نمونه، در قرن ششم بعد از میلاد، در برخی متون از معلمان زنی که دانش‌آموزان دختر را تربیت می‌کردند، یاد شده است.

طبق گزارش برخی متون، پیامبر اسلام در مقابل آموختن خواندن و نوشتن توسط لیلی بنت عبدالله به همسرش حفصه، به او یک خانه عطا کرد و به همسرش حفصه دستور داد تا به دیگر همسرانش نیز سواد بیاموزد. در گزارش دیگری، نبی اکرم از استادی به نام شفا می‌خواهد تا به همسرش، خط بیاموزد. همچنین از شاگردی فضه، اسماء و رقیه نزد حضرت فاطمه گزارش‌هایی وجود دارد. آموزگاری زنان، محدود به شاگردان زن نبود؛ در برخی منابع از حضور مردان نزد زنان و سؤال و جواب‌های آنان نیز یاد شده است.

نسبت دانش‌آموزان دختر به پسر در جهان

امروزه نسبت دانش‌آموزان دختر به پسر در کشورهای مختلف، متفاوت است. دلایل متعددی بر این نسبت تاثیر می‌گذارد؛ به‌عنوان مثال در کشورهای فقیر بیش از 50درصد دختران از تحصیل بالاتر از ابتدایی باز می‌مانند. در سال 2021م نسبت دانش‌آموزان دختر به پسر در مقطع ابتدایی در مجموع 66 کشور جهان، 0. 99درصد بوده است. بیشترین مقدار مربوط به سنگال با 1. 16‌درصد و کمترین مقدار مربوط به چاد با 0. 8درصد بوده است؛ اما در مقطع متوسطه نسبت دختران دانش‌آموز به پسران در مجموع 52 کشور بررسی شده 1. 02درصد بوده است. بیشترین مقدار مربوط به بنگلادش با 1. 24‌درصد و کمترین مقدار مربوط به چاد با 0. 58‌درصد بوده است. در گرجستان وضعیت بهتری وجود دارد و میزان دانش‌آموزان پسر 51. 8درصد و دختر 48. 2‌درصد هستند.

وضعیت تحصیل دختران در جهان امروز

بر اساس برآوردهای یونیسف، بیش از 120 میلیون دختر در سال، از تحصیل باز می‌مانند که حدود 35 میلیون نفر از آنها از تحصیل در دوره مقدماتی و حدود 87 میلیون از تحصیل در دوره متوسطه محروم می‌شوند.

دانش‌آموزان دختر در چین نیز نظیر دیگر کشورها مشغول به تحصیل هستند؛ در حالی که طبق گزارش منابع غربی تا سال 1915م به‌دلیل سنت‌های محلی از تحصیل زنان استقبال نمی‌شد. در روسیه با اصلاحات کاترین کبیر دانش‌آموزان دختر مشغول تحصیل شدند و اولین مدرسه در سال 1764م کارش را آغاز کرد. در عربستان سعودی دختران دانش‌آموز از سال 1959م توانستند آموزش عمومی را فرابگیرند.

در ایران نیز اشخاصی نظیر ربابه مرعشی در حدود سال‌های 1270ش، مهرتاج رخشان در حدود سال‌های 1280ش و خانم طوبی در حدود سال‌های 1290ش، در گسترش تحصیل دختران نقش مؤثر داشته‌اند. همچنین در دوره قاجار دارالمعلمات، نقش مهمی در تربیت معلمان زن داشت. تاریخچه شکل‌گیری دارالمعلمات به ‌اقدام میرزا یوسف‌خان مؤدب‌الدوله برای آموزش دختران خود بازمی‌گردد. در زمان رضاشاه دارالمعلمات که در کنار دارالمعلمین فعالیت داشت، به دانش‌سرای دختران تبدیل شد. با این حال تا قبل از انقلاب اسلامی دختران نسبت به‌ پسران در ایران کمبودهای آموزشی فراوانی داشتند.

وضعیت تحصیل دختران در افغانستان

افغانستان تنها کشوری است که دختران آن از حق تحصیل محروم هستند. در سال 2001م، بعد از کنار رفتن طالبان از قدرت، تحصیل دختران نزدیک به صفر بود؛ اما در سال 2018م، تعداد آنان به دوونیم میلیون نفر رسید و از هر ده دانش‌آموز ابتدایی چهار دانش‌آموز دختر بودند.

طالبان در دور دوم به‌قدرت‌رسیدن با تحصیل زنان در سطح بالاتر از ابتدایی مخالفت کرد. در این راستا در 21 مارس 2022م، طالبان ممنوعیت تحصیل دختران را امری موقت اعلام کرد؛ اما نه‌‌تنها دروازه مکاتب برای دختران بازگشایی نشد؛ بلکه در فرمان جدید دختران و زنان را از تحصیلات عالیه دانشگاهی منع کرد. بعد از گذشت دو سال تاکنون هیچ چشم‌انداز روشنی برای آغاز تحصیل مجدد زنان در افغانستان وجود ندارد. الجزیره در گزارشی اشاره کرده است که طالبان به‌طور عمدی حدود یک‌و‌نیم میلیون دختر را از تحصیل محروم کرده است.

تحصیل زیرزمینی دختران در افغانستان

برخی منابع معتقدند که یک شبکه زیرزمینی در افغانستان برای تحصیل دختران وجود دارد. در این شبکه عده‌ای از دختران افغانستان به‌صورت مخفیانه به تحصیل ادامه می‌دهند. راه دیگر برای مبارزه با تصمیم طالبان استفاده از تحصیلات آنلاین است. عدۀ محدودی از دختران از تحصیل آنلاین در افغانستان در دوره طالبان بهره می‌برند. راه دشوار دیگر تحصیل دختران، مهاجرت است. عده‌ای زیادی از خانواده‌ها به‌دلیل محرومیت فرزندان دختر از تحصیل ناچار شدند کشور خود را ترک کنند تا دختران آنها بتوانند در خارج از کشور به تحصیل ادامه بدهند.

دلایل محرومیت دختران از تحصیل

مهم‌ترین دلایل محرومیت دختران از تحصیل عبارتند از ازدواج، فقر، کیفیت بد آموزش، فاصله خانه از مدرسه، خشونت‌های جنسی و جنگ. هر ساله حدود 12 میلیون دختر به‌دلیل ازدواج زود‌هنگام از تحصیل باز می‌مانند. این آمار را صندوق ملاله ارائه کرده است که برای ساختن دبیرستان برای دختران فعالیت دارد.

اقدامات حمایتی از دانش‌آموزان دختر در جهان

در بسیاری از کشورهای جهان تحصیل دختران مورد حمایت رسمی یا غیررسمی قرار گرفته است. یک برنامه حمایتی از تحصیل با عنوان «سیگال» در هند ادعا دارد که برای امکان تحصیل دختران باید جهان و محیط را تغییر داد. از این منظر، تحصیل دختران باعث می‌شود که آنان بتوانند خود، خانواده، مملکت و جهان را تغییر دهند. بر اساس این برنامه، باید انجمن دانش‌آموزان مرکب از مدیران، معلمان و والدین دانش‌آموزان ایجاد شود و برای نقش تحصیلی دانش‌آموزان به‌ویژه دختران چاره‌اندیشی کنند. از جمله باید محیط امن در مدرسه برای دختران دانش‌آموز ایجاد شود، دیوارنوشته‌های برانگیزاننده در مدرسه تولید شود و فضای سبز در مدرسه ایجاد شود.

در ایران بعد از انقلاب اسلامی توجه بیشتری به آموزش زنان شد. نهضت سوادآموزی و الزام تحصیل دختران در شهرها و روستاها نقش عمده‌ای در رشد تحصیلات زنان داشت. در نتیجه آموزگاران زن در مقطع ابتدایی بیشتر از مردان شد.

عوامل موثر بر پیشرفت تحصیلی دختران

آموزش مهارت‌های اجتماعی، موجب کاهش انزوا، حواس‌پرتی، بی‌نظمی، اختلالات رفتاری و اغتشاش می‌شود. در مقابل دانش‌آموزان دختر در فاکتورهای نظیر رشد اجتماعی، تعامل جمعی، سلامت روان و سازگاری اجتماعی تقویت خواهند شد.

از جمله روش‌های آموزش مهارت‌های اجتماعی به دانش‌آموزان دختر می‌توان به الگوسازی، دادن بازخورد به کنش‌های آنها به‌گونه‌ای که بتوانند صحت‌وسقم پاسخ تقلیدی را بسنجند و تکرار و تمرین اشاره کرد.

عواملی نظیر خانواده، رسانه‌های جمعی، همسالان و مدرسه و محیط بر آموزش مهارت‌های اجتماعی دختران دانش‌آموز تاثیرگذار هستند. الف) تاثیر همسالان

حدود 99. 7‌درصد دانش‌آموزان دختر از همسالان در کسب مهارت اجتماعی تاثیر می‌پذیرند. از جمله مزایای همسالان برای دانش‌آموزان دختر عبارت‌اند از: فراهم‌کردن زمینه پذیرش اجتماعی، ظهور استعدادهای فردی، ارائه و آموزش برخی اطلاعات مورد نیاز، جبران کاستی‌های خانواده، الگو‌سازی و انتقال فرهنگ. بسیاری از این مزایا به‌صورت غیرمستقیم در آموزش مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان دختر نقش دارند. ب) تاثیر خانواده

دلیل تاثیر خانواده بر دانش‌آموزان دختر این است که آنان اولین سال‌های زندگی را در خانواده سپری می‌کنند و بیشتر یادگیری در همین زمان اتفاق می‌افتد. دولت‌ها باید تلاش کنند به خانواده در آموزش مهارت اجتماعی کمک کنند و اهمیت و روش‌های آموزش مهارت‌های اجتماعی را به خانواده‌ها یادآوری کنند. ج) تاثیر مدرسه

مدرسه دومین نهاد مهمی است که بر جامعه‌پذیر کردن دانش‌آموزان دختر تاثیر دارد. با توجه ‌به این مسئله باید توجه خاصی به نقش مدارس در رشد دادن مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان دختر شود. می‌توان برنامه‌ای برای این منظور در مدارس تدوین کرد و از طریق تولید محتوا، تدریس و ارزیابی‌های هدفمند به تقویت مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان دختر کمک کرد. د) تاثیر هوش هیجانی

هوش هیجانی بر پیشرفت تحصیلی دختران مؤثر است. مراد از هوش هیجانی توانمندی‌های شناختی و اجتماعی است که باعث سازگاری با مشکلات، درک سریع‌تر اتفاقات، تسلط بیشتر بر هیجانات، توانایی ایجاد انگیزه در خود و واکنش‌های مؤثرتر به عوامل محیطی خواهد شد. آموزش هوش هیجانی به فرزندان نیازمند زمان و امکانات است. پیشرفت هوش هیجانی همبستگی زیادی با محیط مناسب اجتماعی و توانمندی روانی و فیزیکی کنشگران دارد.

منابع

• «بسیاری از افغانستانی‌ها برای تحصیل دخترانشان به ایران می‌آیند»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: 9 آبان 1402ش.
• «تعداد دانش‌آموزان پسر در مدارس گرجستان بیشتر از دختران است»، پایگاه تخصصی تحلیلی جامعه و فرهنگ ملل، تاریخ بازدید: 7 دی 1403ش.
• جنا‌آبادی، حسین، «تاثیر آموزش مهارت‌های اجتماعی بر کاهش اختلالات رفتاری دانش‌آموزان استثنایی پایة پنجم مدرسة مختلط کوثر زاهدان در سال 1389-90»، فصلنامه روانشناسی افراد استثنایی، شمارۀ 2، 1390ش.
• حسینی، مرضیه، «وضعیت شغلی معلمان زن در عصر رضاشاه»، فصلنامه علمی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، سال 33، شماره 58، پیاپی 148، تابستان 1402ش.
• روح‌بخش، رحیم و رهبری، غلامرضا، «نخستین تکاپوها برای تربیت آموزگار زن در نظام آموزشی نوین ایران از دارالمعلمات تا دانش‌سرای عالی دخترانه»، پژواک زنان در تاریخ، شماره 6، تابستان 1401ش.
• سامانی، محمود، نقش زنان در تاریخ اسلام، تهران، مشعر، 1390ش.
• سفیری، خدیجه و ایمانیان، سارا، جامعه‌شناسی جنسیت، تهران، جامعه‌شناسان، 1392ش.
• کیانی، قمر و کاکاوند، علیرضا، «اثربخشی آموزش هوش هیجانی بر پیشرفت تحصیلی»، مطالعات روان‌شناختی، دوره 9، شماره 2، 1392ش.
• نجاتی، مرضیه و همکاران، «نقش همسالان در کسب مهارت اجتماعی دانش‌آموزان»، فصلنامه مطالعات روان‌شناسی و علوم تربیتی، شماره 45، 1401ش.
• وحیدا، فریدون و همکاران، «بررسی عوامل مؤثر بر کسب مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان دختر مقطع متوسطه در شهر اصفهان»، فصلنامه تخصصی علوم اجتماعی، سال ششم، شماره 16، 1391ش.
• Ahmadi، Meena، "1،000 Days of Girls Banned From Education in Afghanistan"، The Diplomat Website، Date of Published: 11 June 2024.
• al-Shayea، Khaled، "Saudi students on scholarship: Achievements and challenges"، Newarab Website، Date of Published: 6 October 2015.
• Bisha، Robin، Russian Women 1698-1917 Experience and Expression: An Anthology of Sources. Bloomington، Indiana University Press، 2002.
• “Female to male ratio، secondary school students - Country rankings”، theglobaleconomy Website، Date of visit: 7 December 2024.
• Filmer، Deon. 2007. "If you build it، will they come? School availability and school enrolment in 21 poor countries"،The Journal of Development Studies 43.
• "Girls' Education"، Worldbank Website، Date of visit: 10 December 2024.
• Jane Allen، Belle. A Crusade of Compassion for the Healing of the Nations: A Study of Medical Missions for Women and Children. Central committee on the united study of foreign missions، 1919.
• “Let girls and women in Afghanistan learn”، UNESCO website، Date of Upload: 18 January 2023.
• Rawson، Beryl. The Family in Ancient Rome: New Perspectives، Cornell University Press، 1986.
• Schulenburg، Jane، Forgetful of their Sex: Female Sanctity and Society، ca. 500-110،Chicago: University of Chicago Press، 1998.
• Shaheed، Anisa & Sultani، Lutf Ali، “Women’s History Month: Afghan Girls Struggle for Education”، spia. princeton website، Date of Upload: 29 March 2024.
• “Taliban deliberately deprived’ 1. 4 million girls of schooling: UN”، AlJazeera website، Date of Upload: 15 August 2024.
• “TRANSFORM LIVES ONE SCHOOL AT A TIME”، smsfoundation website، Date of Visit: 21 December 2024.
• “Why Girls' Education"، Malala Fund website، Date of Visit: 16 December 2024.