جنسیت و زیارت
جنسیت و زیارت؛ شباهت‌ها و تفاوت‌های مردان و زنان در زیارت از اماکن مقدسه.
زیارت از شعائر، مناسک و آیین‌های مهم دینی است که با آداب ویژه در بین فرهنگ‌های گوناگون، اقوام و جنسیت‌های مختلف انجام می‌شود و اهمیت آن به ویژه به دلیل جایگاه و معنای درونی آن در سنت‌های دینی است. فقهای مسلمان در ازای تاریخ بر استحباب و جواز زیارت به طور عام و حضور زنان به طور خاص (به شرط عدم اشتمال بر حرام یا مفسده) فتوا داده‌اند. مؤلفه‌های تجربه زیارت مردان و زنان در ابعاد اندیشه‌ها، کنش‌ها و احساسات سه عامل مهم در دسته‌بندی سنخ‌های زیارت زائران در نظر گرفته می‌شود. یکی از مهمترین اصول زیارت در زیارتگاه‌ها، داشتن حجابی مناسب و متناسب برای زائران با آن مکان است.
مفهوم‌شناسی
زیارت در لغت به معنای قصد کردن، تمایل داشتن یا میل نمودن خواه چه از دور و چه از نزدیک است، خواه این میل همراه با گرایش قلبی و نیت باشد یا نه، و خواه با تعظیم و تکریم زیارت‌شونده همراه باشد یا نه[۱] و همچنین به معنای «قصد کردن و ملاقات کردن» و «میل کردن و تمایل» به کار رفته است.[۲]
زیارت در اصطلاح به هر نوع ملاقات و دیداری اطلاق نمی‌شود. زیارت تمایلی همراه با حرکت حسی (دور یا نزدیک) و البته با شرط نیت و قصد قبلی (حرکت باطنی) و نیز انس روحی و پاسداشت زیارت‌شونده است.[۳] زیارت به معنای ملاقات و حاضر شدن بر قبور پیامبران و امامان(ع) و بزرگان دینی همراه با رعایت آداب خاصی است که از نظر زیارت‌کنندگان آنان دارای، تکریم، برتری، شرافت و خارق‌العادگی باشند.[۴]
منشاء تلقی از زیارت، تؤامان دانستن مناسبات بین امر دینی، معنوی[۵] و عرفانی و امر دنیوی در آموزه‌های اسلامی است[۶] که بر پایه معرفت دینی معینی شکل می‌گیرد. زیارت از حیث درونی برای حصول اهداف معنوی انجام می‌شود و از حیث بیرونی معطوف به مکانی مقدس است.[۷]
زائر را نیز از آن جهت زائر می‌گویند، که وقتی به زیارت تو می‌آید از غیر تو عدول می‌کند و رو برمی‌گرداند.[۸]
سنخ‌شناسی زیارت
براي سنخ‌شناسي زيارت می‌توان از مؤلفه‌ها و ابعاد تجربه زيارت در سه بعد انديشه‌ها، كنش‌ها و احساسات و عواطف بهره برد. این ابعاد در تناظر با ابعاد كلي دينداري تعریف می‌شود و به ميزاني كه هر زائر در یک بُعد يا مؤلفه‌هایی از تجربه زيارت داراي تقيد بيشتر به گونه‌ها و اشكالِ سنتيِ دين‌ورزي باشد، يك دسته خاص از زيارت را تجربه می‌کند و در دسته‌بندی جداگانه‌ای قرار می‌گیرد.[۹]
گونه‌های تجربه زیارت زائران در قالب سنخ‌های زیارت شامل ۵ دسته زیارت سنت‌گرا-عادت‌گرا، زیارت شریعت‌گرا-مناسک‌گرا، زیارت عاطفه‌گرا-معناگرا، زیارت مبادله‌گرا-کارکردگرا و نهایتاْ زیارت عقلانیت‌گرا-بازاندیش[دیدگاه ۱] در نظر گرفته می‌شوند.[۱۰]
زیارت سنت¬گرا-عادت¬گرا
این گروه از زائران به باورها و اعمال عامیانه و اسطوره‌ای قدیمی اتکا دارند و در کنش‌های زیارتی خود به شدت متکی بر کتاب‌های دعا و چارچوب‌های توصیه‌شده هستند.
زیارت شریعت¬گرا-مناسک¬گرا
در اعمال زیارتی خود به آموزه‌های فقهی و دستورات مراجع دینی پایبند هستند و بر انجام مناسک شرعی مانند نمازهای یومیه، آیین‌های جمعی و دعاهای رسمی تأکید ویژه دارند.
زیارت عاطفه¬گرا-معناگرا
این گروه زیارت را فرآیندی عرفانی-احساسی می‌دانند که در آن، رابطه‌ای شهودی و سرشار از هیجانات دینی همانند شرم، انابه، صمیمیت، آرامش و سبک‌باری روحی با امام(ع) شکل می‌گیرد. این تجربه، هم‌زمان حاوی ابعاد معنوی مثل احساس حضور قدسی و طلب معنا و ابعاد حسی همچون واکنش به فضای معماری و نمادهای حرم است که در تعاملی پویا، زیارتی چندلایه می‌آفرینند.
زیارت مبادله¬گرا-کارکردگرا
زائران این دسته، زیارت را علاوه بر آثار معنوی و روحی، نتیجه عینی نظر لطف امام(ع) به خودشان با واسطه خیر شدن امام(ع) برای استجابت دعایشان می‌نگرند که در آن، عمل زیارت به‌عنوان بذل محبت به اهل‌بیت(ع) در ازای انتظار حل مشکلات مادی و استجابت حاجات قرار می‌گیرد. این گروه زیارت را در چارچوب رابطه‌ای دوسویه از جنس «خدمت-پاداش» تعریف می‌کنند.
زیارت عقلانیت¬گرا-بازاندیش
این گروه از زائران، زیارت را با نگاهی انتقادی و مبتنی بر بازاندیشی عقلانی تجربه می‌کنند و با واکاوی برخی از اعتقادات سنتی یا احکام شرعی در مورد آداب زیارت یا به‌جا آوردن نسبی اعمال و مناسک زیارت در چارچوب معیار عقل و منطبق با معیارهای انسانی، به بازتعریف معنای زیارت می‌پردازد. تجربه زیارت برای این گروه از زائران تجربه‌ای توأم با بازاندیشی مداوم است.[۱۱]
زیارت؛ حق مشترک مردان و زنان[دیدگاه ۲] در اسلام
در اسلام، مردان و زنان در زیارت قبور بستگان خود و صالحان و اولیای الهی حکم یکسانی دارند، مگر در مواردی که دلیل خاصی بر تفاوت وجود داشته باشد.[دیدگاه ۳]
زیارت در قرآن کریم
قرآن‌کریم با آیاتی همانند آیه ۱۶۹ سوره آل‌عمران، آیه ۶۴ سوره نساء، آیه ۸۴ سوره توبه، آیه ۱ و ۲ سوره تکاثر و آیه ۱۰۰ سوره نساء درباره زیارت قبور مردان و زنان را به یکسان مورد خطاب قرار داده است. در آیات دیگری همانند آیه ۲ سوره مائده، آیه ۳۲ سوره حج و آیه ۱۵۸ سوره بقره به تعظیم شعائر الهی اشاره شده است و فقهای معاصر زیارت قبور مؤمنان را جزو تعظیم شعائر محسوب می‌کنند.[۱۲]
زیارت در روایات
روایات متعددی نیز وجود دارد که بر جواز یا استحباب این زیارت‌ها دلالت دارند. حضرت فاطمه زهرا(س) هر روز جمعه قبر حمزه سیدالشهداء را زیارت می‌کرد، سپس نماز می‌خواند و بر سر مزار عموی خود گریه می‌کرد. فقهای شیعه[۱۳] و علمای اهل‌سنت[۱۴] برای جواز زیارت رفتنِ زنان به این حدیث معتبر استدلال می‌کنند. در روایت دیگری رسول خدا(ص) چگونگی زیارت کردن به همسرش عایشه یاد داده است.[۱۵] در روایتی از اهل‌سنت نقل شده است که عایشه به زیارت قبر برادرش عبدالرحمن‌بن ابی‌بکر که بیرون از مکه به خاک سپرده شده بود، می‌رفت.[۱۶] روایت دیگری نیز آمده است که ام‌سلمه همسر رسول خدا(ص) در هر ماه حداقل یک روز به زیارت شهدای اّحد می‌رفت.[۱۷] زنان دیگری هم بودند که پیامبر(ص) با مشاهده زنان زیارت‌کننده قبور، آنان را به صبر و تقوا توصیه می‌کرد.[۱۸]
هیچ روایتی از پیامبر(ص) مبنی بر عدم جواز زیارت قبور به طور عام و حضور زنان زائر در اماکن مقدس و زیارتگاه‌ها به طور خاص وجود ندارد و با توجه به صراحت در روایات، تفاوتی میان مردان و زنان نیست.[۱۹]
زیارت زنان از نگاه فقهای مذاهب اسلامی[دیدگاه ۴]
در میان فقهای شافعی اقوال حرمت زیارت قبور توسط زنان متفاوت است. برخی قائل به عدم جواز هستند.[۲۰]
مالکی‌ها قائل به حرام دانستن زیارت زنان، منحصراْ به دلیل زیارت نمی‌باشند؛ بلکه دلیل آنها در منع زیارت قبور توسط زنان به ویژه زنان جوان، احتمال وجود فتنه برای آنان است.[۲۱]
برخی از فقهای حنبلی قائل به حرمت رفتن زنان برای زیارت قبور به جزء زیارت قبر رسول خدا(ص) هستند.[۲۲]
حنفی‌ها همچون محمدبن احمد شربینی، زیارت رفتن را برای مردان و زنان یکسان می‌دانند و گاهی برای زنان همانند مردان، قائل به استحباب هستند.[۲۳]
با وجود این روایات، در برخی مذاهب اسلامی تلویحاً فتاوی درباره کراهت زیارت زنان، ناظر به مسائل فرعی مانند احتمال مفاسد ناشی از خروج از خانه (به شرط اشتمال بر حرام یا مفسده) است، نه اصل زیارت که برای هر دو جنس مردان و زنان مجاز شمرده شده است.[۲۴]
جنسیت و فرهنگ زیارت و زیارتگاه[دیدگاه ۵]
از منظر جنسیتی در راستای فرهنگ زیارت و زیارتگاه، دو مؤلفه جنسیتی قابل تحقق است که یا خود را در مَزور (شخص یا شیء مورد زیارت) و یا منحصر بودن ورود مردان و زنان به زیارتگاه‌ها نشان می‌دهد.[۲۵]
در مورد مَزور، با وجود اینکه بیشتر اماکن زیارتی و زیارتگاه‌ها مربوط به پیامبر(ص)، ائمه اطهار(ع)، اولیاء و شخصیت‌های اسلامی مرد است، اما زیارتگاه‌هایی برای برخی زنان همانند حضرت فاطمه زهرا(س)، حضرت زینب(س)، حضرت رقیه(س)، حضرت معصومه(س)، بی‌بی حکمیه، سیده‌رقیه و غیره وجود دارد.[۲۶]
در بُعد جنسیت، در امر زیارت، در سفرنامه‌ها و کتاب‌های سکینه‌سلطان (وقارالدوله)، شاهزاده خانم قاجاری و عالیه خانم شیرازی با عنوان «سه روز به آخر دریا»، «چادر کردیم رفتیم تماشا» و «خانم! فردا کوچ است» اطلاعات ارزشمندی از فرهنگ زیارت زنانه در آن دوره به‌دست می‌آید. در این نوشته‌ها، چگونگی به‌جا آوردن زیارت توسط زنان شامل تمامی مراحل از چگونگی آغاز، توصیف رویدادهای مسیر برای رسیدن به زیارتگاه، چگونگی رویارویی زنان با موانع و مشکلات مختلف و راهکارهای برخی زنان که در نوع خود بی‌نظیر بوده و نشانی از اهمیت فوق‌العاده این سفرها مخصوصاْ سفر حج و کربلا برای زنان بوده است را نمایش می‌دهد. انتهای این نوشته‌ها، انجام آداب و اعمال زیارت توسط زنان زائر را شامل می‌شود. کاروان‌های زیارتی زنانه با گونه‌ها و الگوهای رفتاری مختلف، تا به عصر امروز ادامه داشته است و با تنوع و گسترش بیشتری، برقرار است.[۲۷]
جنسیت‌زدایی از مَزور در زیارت زنان
از یک طرف در جهان قدسی شکل گرفته در اماکن زیارتی، اشکال متنوع ویژگی‌های جهان مادی با جهان دیگری، به گونه‌ای تلقی می‌شود که همراه با باور به مرگ و خروج فیزیکی افراد قدسی از این دنیا، راه اتصالی از مَزور با این دنیا وجود داشته باشد. علاوه بر حی پنداشتن مَزور از طرف دیگر، فهم زائر زن از شخصیت مرد دفن شده در زیارتگاه، به مثابه یک مرد با ویژگی‌های جسمی این دنیایی نیست بلکه آنچه توسط زنان زیارت‌کننده ادراک می‌شود، مسلک و مرام مردانگی اخلاقی مَزور است. بر این اساس، موانع و فاصله‌ای که در بیان صریح‌تر و گفت‌وگویی صمیمی‌تر از هرگونه احوالات درونی و خصوصی و انجام کنش‌ها و رفتارهای بی‌پرواتر که در ارتباط زنان زیارت‌کننده با مردان نامحرم و حتی مَحرم در مناسبات این دنیایی وجود دارد، در زیارتگاه مشاهده نمی‌شود و در نزد زنان زائر، نوعی جنسیت‌زدایی صورت می‌گیرد.[۲۸]
پوشش در فرهنگ زیارت
در دین اسلام، تأکید زیادی بر حفظ حجاب و پوشاندن موهای سر و تمام بدن، بدون نمایان شدن برجستگی‌های بدن در فرهنگ زیارت و زیاتگاه‌ها وجود دارد. مردان باید لباس‌های ساده، بدون تزیینات اضافی و مطابق شرع و عرف بپوشند و از پوشیدن لباس‌های نامتناسب خودداری کنند. برای زنان، علاوه بر این، پوشش کامل بدن، داشتن روسری و چادر و نداشتن آرایش بر صورت الزامی است. همچنین برای هر دو جنسیت، علاوه بر پوشیدگی و سادگی، پاکیزگی لباس از اهمیت بالایی برخوردار است.[۲۹]
کارکردهای زیارت در تجربه زیسته زنان
زیارت زنانه به عنوان شکلی متمایز از زیارت، با ویژگی‌های منحصر به فرد جنسیتی، نیازهای خاص و مناسک و شیوه‌های اجرایی ویژه زنان، ریشه در سنت‌های دینی تاریخی دارد. این شکل از زیارت که در طول قرن‌ها تداوم داشته، در دوران مدرن با وضوح شاخص‌تر و پررنگ‌تری خود را نمایان ساخته است.[۳۰] هرچند تفاوت جنسیتی به نفع زنان در دینداری از مردان بالاتر است اما یک مورد مستثنی در مورد مشارکت در آیین‌های دینی است که با مختصر تفاوتی به نفع مردان است.[۳۱]
زیارت برای زنان دارای کارکردهای آشکار و پنهان متنوعی است. کارکردهای عمده زیارت برای زنان شامل «حاجت‌‌خواهی امور معنوی و مادی»، «التیام و تشفی»، «تکلیف‌‌‌‌مداری دینی» و «همذات پنداری با معصومان(ع)» است.[۳۲]
همچنین زیارت‌های زنانه کارکردهای اجتماعی همانند «جایگزینی و تبادل نمادین و مادی»، «خودشکوفایی» و «همبستگی غیابی» را ایجاد می‌کند. با وجود گونه‌ها و سبک٬های گوناگون در بین زیارت زنان (زیارت تعبدی، زیارت شفاجویانه و زیارت تفریحی) نباید از نقش تفریحی-فراغتی زیارت در سبک زندگی ایرانی-اسلامی با هدف غنی‌سازی اوقات فراغت و جایگاه آن غفلت ورزید. زیارت زنانه همراه با برنامه‌ریزی هوشمندانه فرهنگی می‌تواند همسو با تقویت دینداری، کارکرد تفریحی داشته باشد و اوقات فراغت زنان را به صورت سالم و هدفمند همراه با اعضای خانواده سامان[دیدگاه ۶] دهد.[۳۳]
پانویس
- ↑ کمونه حسینی، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین، 1371ش، ص15؛ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص۳۲۰.
- ↑ راغب اصفهانی، مفردات فی غریب القرآن، بی‌تا، ص387.
- ↑ واعظ جوادی، ۱۳۸۸ش، ص۱۹.
- ↑ طریحی، مجمع البحرین، 1414ق، ج3، ص305 و 319.
- ↑ Slavin, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, 2003, p.65.
- ↑ ازرقی، اخبارمکه، 1415ق، ص437.
- ↑ ollins-Kreiner, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, 2010, p.440.
- ↑ ابن‌فارس، مقیاس اللغه، 1979م، ج3، ص36.
- ↑ https://ensani.ir/file/download/article/1586592508-9792-97-3-4.pdf
- ↑ https://ensani.ir/file/download/article/1586592508-9792-97-3-4.pdf
- ↑ https://ensani.ir/fa/article/419173/%D8%B3%D9%86%D8%AE-%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D9%85%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%B9%D9%87-%D8%A7%DB%8C-%D8%AF%D8%B1-%D9%85%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%B2%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AD%D8%B1%D9%85-%D8%B1%D8%B6%D9%88%DB%8C
- ↑ https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html
- ↑ بحرانی، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال، ۱۴۱۳ق، ج۱۱، ص۲۶۸.
- ↑ شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۹؛ حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۳۷۷.
- ↑ قشیری نیشابوری، صحیح مسلم، بی‌تا، ج۲، ص۷۱.
- ↑ صنعانی، مصنف عبدالرزاق، ۱۴۰۳ق، ج۳، ص۵۷۰.
- ↑ واقدی، ۱۴۰۹ق، المغازی، ج۱، ص۳۱۴-۳۱۳.
- ↑ شربینی، مغنی المحتاج، ۲۰۰۹م، ج۱، ص۳۶۵.
- ↑ زارعی سبزواری، زیارت در نگاه شریعت، ۱۳۸۶ش، ص۲۰.
- ↑ عربی، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ۱۴۳۱ق، ص۳۵۰.
- ↑ ابن‌الحاج، المدخل لإبن‌الحاج، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ ابن‌باز، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، ۱۴۱۸ق، ص۵۷.
- ↑ شرنبلانی، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بی‌تا، ج۲، ص۱۸۰.
- ↑ https://jorr.ut.ac.ir/article_61383.html
- ↑ https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf
- ↑ اسحاقی، «زیارت»، ۱۳۹۵ش، ص۸۴۶.
- ↑ https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf
- ↑ https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf
- ↑ https://iss.razavi.ac.ir/article_1956_61ca59ed30d32cec470813e970a6947a.pdf
- ↑ C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf
- ↑ Schmidt, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States, 2008, p.211-212.
- ↑ C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf
- ↑ C:\Users\admin\Downloads\FARZV_Volume 8_Issue 32_Pages 9-36 (1).pdf
- دیدگاه‌های ارزیابان
- ↑ لازم است این گونه‌های پنجگانه را کمی توضیح دهید.
- ↑ عبارت حق مشترک مردان و زنان حذف شود
- ↑ نیازمند ارجاع
- ↑ دیدگاه برخی از فقهای شیعه هم اضافه شود.
- ↑ عنوان با مطالب زیر خیلی همخوانی ندارد.
- ↑ لازم است از پیمایش‌های انجام شده در خصوص زیارت و آمار و ارقام هم گزارش شود. و این که چه شباهت‌ها و تفاوت‌های جامعه شناختی و روانشناختی میان زنان و مردان وجود دارد هم اشاره شود.
منابع
- ابن‌باز، عبدالعزیزبن عبدالله، ۳۰مجموع فتاوی ابن‌باز، به کوشش محمدبن سعید الشویعر، بیروت، دار القاسم، ۱۴۱۸ق.
- ابن‌الحاج، محمدبن محمد، المدخل لإبن‌الحاج، به کوشش حسن احمد عبدالعال، بیروت، المکتبه العصريه، ۱۴۲۴ق.
- ابن‌فارس، احمدبن فارس، معجم مقاییس اللغه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، احیاء الکتب العربیه، 1979م.
- ازرقی، محمدبن عبدالله، اخبار مکه، به کوشش رشدی صالح، مکه، مکتبه الثقافه، 1415ق.
- اسحاقی، پیمان، «زیارت»، دانشنامه تخصصی فرهنگ سوگ شیعی، به کوشش محسن‌حسام مظاهری، تهران، خیمه، ۱۳۹۵ش.
- بحرانى اصفهانى، عبدالله‌بن نورالله، عوالم العلوم و المعارف والأحوال من الآیات و الأخبار و الأقوال (مستدرک سیده النساء إلى الإمام الجواد)، قم، موسسه الامام المهدي(عج)، ۱۴۱۳ق.
- پویافر، محمدرضا، «سنخ‌شناسی زیارت؛ مطالعه‌ای در میان زایران حرم رضوی»، جامعه‌شناسی ایران، دوره۱۹، شماره۳، ۱۳۹۷ش.
- حاکم نیشابوری، محمدبن عبدالله، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۱ق.
- خان‌محمدی، کریم؛ اثنی‌عشران، ندا، «بررسی پدیدارشناختی زیارت زنانه(مطالعه موردی: امامزاده محسن‌بن موسی‌بن جعفر(ع)»، فرهنگ رضوی، دوره۸، شماره۴، ۱۳۹۹ش.
- راغب اصفهانی، حسین‌بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالعلم الدار الشامیه، بی‌تا.
- زارعی سبزواری، عباسعلی، زیارت در نگاه شریعت، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش.
- شربینی، محمدبن احمد، مغنی المحتاج، بیروت، دار الفکر، ۲۰۰۹م.
- شرنبلانی، حسن‌بن عمار، حاشیه علیمراقی الفلاح، شرح نور الایضاح، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- صنعانی، عبدالرزاق‌بن همام، مصنف عبدالرزاق، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، بیروت، المکتب الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
- طریحی، فخرالدین بن محمد، مجمع البحرین، قم، موسسه ال‍ب‍ع‍ث‍ه م‍رک‍ز ال‍طب‍اع‍ه و ال‍ن‍ش‍ر، ۱۴۱۴ق.
- عربی، عبدالرحیم محمد، احکام الزیاره فی الفقه الاسلامی، ریاض، مکتبه الرشد، ۱۴۳۱ق.
- قشیری نیشابوری، مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت، دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا.
- کمونه حسینی، سیّدعبدالرزاق، آرامگاه‌های خاندان پاک پیامبر(ص) و بزرگان صحابه و تابعین، ترجمه عبدالعلی صاحبی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1371ش.
- گروسی، اکرم؛ طاووسی مسرور، سعید، «بررسی اجمالی و مقدماتی جایگاه زیارت در فرهنگ شیعی از منظر جامعه/انسان‌شناسی؛ مطالعه موردی: زیارت زنان»، پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، دوره۳۰، شماره۱۳۰، ۱۴۰۳ش.
- موسوی مقدم، سیّدمحمد، «واکاوی فقهی مشروعیت زیارت قبور توسط زنان با تأکید بر مبانی قرآن و سنت»، پژوهش‌های فقهی، دوره۱۳، شماره۱، ۱۳۹۶ش.
- واعظ جوادی، مرتضی، فلسفه زیارت و آئین آن، قم، اسراء، ۱۳۸۸ش.
- واقدی، محمدبن عمر، المغازی، بیروت، موسسه الاعلمي للمطبوعات ، ۱۴۰۹ق.
- Collins-Kreiner, Noga, “Researching Pilgrimage; Continunity and Transformation”, Annals of Tourism Research, 37(2), pp.440-456, 2010.
- Schmidt, Garbi, Being Seen by Many Eyes: Muslim Immigrant Women in the United States. In Kristin Aune, Sonya Sharma and Giselle Vincett (Eds.). Women and Religion in the West: Challenging Secularization. Ashgate Publishing Company, 2008.
- Slavin, Sean, “Walking as Spiritual Practice: The Pilgrimage to Santiago de Compostela”, Body & Society, 9(3), pp.2-18, 2003.