صنعت بدن

صنعت بدن، بررسی جایگزینی بدن ساختگی با بدن طبیعی و پیامدهای آن در نظام اجتماعی معاصر

مفهوم صنعت بدن

نظریه‌های صنعت فرهنگ مدعی تنزل امور معنوی از جایگاه بلند معنوی به امور عامه‌پسند و کم عمق در جهان معاصر هستند. مراد از صنعت بدن ایجاد دگرگونی در بدن انسان‌ها به کمک ابزارها‌ و پیشرفت‌های علمی و صنعتی معاصر به منظور کسب مقبولیت اجتماعی بیشتر است. همچنین مراد از صنعت بدن این است که در دنیای معاصر زیباسازی و استفاده سودمند از بدن به دل‌مشغولی انسان‌ها بدل شده و بر خلاف گذشته، بدن واقعیت طبیعی صرف به شمار نمی‌رود.

فرایند شکل‌گیری صنعت بدن

شکل‌گیری صنعت بدن دارای فرایند معینی بوده است. از لحاظ تاریخی، در ابتدا تغییرات بدنی توسط پزشکان صورت می‌گرفت و هدف آنها حفظ اشکال طبیعی بدن بوده است، اما امروزه، این توازن بهم خورده است و اغلب بخش‌های صنعت بدن به نوعی بر علیه اشکال طبیعی بدن عمل می‌کند و تغییرات زیبایی‌خواهانه بیشتر از تلاش برای اندام طبیعی شده است.

تبیین‌های نظری صنعت بدن

انتظارات از بدن به اندازه‌ای تغییر کرده است که جامعه‌شناسان از افول توجه به روح و تمرکز بر جسم یاد می‌کنند و همچنین ادعای باز‌آفرینی هویت انسان‌ها به وسیله تغییر در بدن را مطرح می‌کنند.

گافمن معتقد است که انتظارات انسان‌ها از بدن کاملا متفاوت شده است. از نظر او انسان‌ها در دنیای معاصر منافع بنیادین خویش را در اموری نظیر تجارت و امثال آن خلاصه نمی‌کنند؛ بلکه آن‌را به نمایش‌های مناسب بدنی در جامعه نیز گره می‌زنند، این انگیزه به اندازه‌ای قدرتمند شده است که با وجود ریسک خجالت و شکست، خطر آنرا به جان می‌خرند.

نظریه برچسب‌زنی مبحث داغ‌های اجتماعی «تیپ بدن» را مطرح کرد که طبق آن چاقی و هیکل درشت انحراف است و افراد چاق بسان افراد منحرف دسته‌بندی خواهد شد. همچنین طبق نظریه فوق اگر اشخاص قادر به کنترل مصرف میزان کالری بدن نباشند، منحرف دانسته خواهد شد. طبق تحقیقات، در امریکا زنان چاق را تنبل، غیر مفید و زشت می‌شمارند.

بخش‌های مهم صنعت بدن

1. تغییرات بدنی

در دنیای معاصر انسان‌ها هر روزه تغییراتی در بدن خود ایجاد می‌کنند، این جریان به اندازه‌ای شدت یافته که بدن ساختگی، به جای بدن طبیعی اهمیت یافته است. بدن ساختگی توسط کلاس‌های بدن‌سازی و کلینیک‌های زیبایی بازآفرینی شده و اعمالی نظیر کاشت مو، کاشت ناخن و جراحی‌های زیبایی صورت می‌گیرد تا اندازه‌ای بدن تغییر کند یا شکل اولیه و طبیعی آن از بین برود. توجهات اعضای جامعه به بدن به اندازه‌ای اغراق‌آمیز شده است که اندیشمندان از توجهات نابهنجار و غیر متعارف انسان‌ها به بدن سخن می‌رانند؛ به‌عنوان مثال جراحی پلاستیک به این معنا است که انسان‌ها می‌توانند چربی، گوشت یا استخوان به بدن خود اضافه یا از آن کم کنند. مایکل جکسون نمونه مشهور این عمل در جهان است. علاوه بر این، برای کسانی که تحمل عمل جراحی ندارند، بدن‌سازی در دسترس است. امروزه نمونه‌های بی‌شمار از این‌گونه افراد در جهان حضور دارند؛ در حالی‌که بدن‌سازی تا همین اواخر در حاشیه قرار داشت و کار انحرافی در ورزش شمرده می‌شد. وسایل مرتبط با صنعت بدن در این حوزه به اندازه‌ای گسترش یافته است که حتی بیان فهرست‌وار آن دشوار است. نمونه‌هایی از آن عبارتند از: تجهیزات مربوط به ژیمناستیک، دستگاه‌های تحریک لاغری، رژیم‌های غذایی و قرص‌های مرتبط با آن، ماساژ، حمام آفتاب، شنا در آب معدنی، سونا، جراحی‌های مختلف، صنایع دستکاری قد، مو، کم یا زیاد کردن حجم بدن، تزریق چربی، لیپوساکشن و امثال آن.

2. بازارهای مرتبط با صنعت بدن

امروزه صنایع عظیمی از جراحی‌های بدنی، تجارت کاهش وزن و حفظ تناسب اندام در جهان ایجاد شده است و اتفاقا به شکل عجیبی رونق یافته است. این صنعت به اندازه‌ای گسترش یافته که بر بخش‌های مختلف جامه نظیر صنعت دخانیات، صنعت پوشاک، خودرو و بسیاری از بخش‌های دیگر جامعه تأثیر داشته است و حتی جوامع را وادار به تولید جنس‌های بنجل با ظاهری زیبا کرده است.

الف: بازار صنعت اوقات فراغت

اوقات فراغت تأثیر زیادی بر صنعت بدن دارد. یک مورد نسبتا عجیب آن‌را بوردیو ذکر می‌کند که در آن صنعت اوقات فراغت و صنعت بدن در تعامل با همدیگر قرار می‌گیرند. از نظر او در دنیای معاصر در برخی مواقع محیط‌های ورزشی و اجتماعی به‌عنوان بازار ازدواج عمل می‌کند. در چنین شرایطی عمل به اقتضائات صنعت بدن پشتوانه اصلی افراد جویای ازدواج است؛ یعنی، صنعت اوقات فراغت فراهم‌کننده مکان و صنعت بدن عامل مؤثر بر موضع کنشگران یک عمل واحد است.

ب: بازار صنعت مد

در دوران مدرن مدهای بدنی ارزشمند شده است، هرچند نحوه تطبیق مدهای بدنی در طبقات اجتماعی متفاوت است اما ذات ارزشمندی آن به یک اصل مبدل شده است. بازار مد باعث گسترش صنعت بدن است. دلیل آن تغییرات نظام اجتماعی است. در نظام‌های اجتماعی معاصر نشانه‌هایی نظیر نشان خانوادگی و امثال آن از بین رفته است و به جای آن تعامل اجتماعی و مصرف‌گرایی قرار گرفته است، صنعت بدن در محور مصرف‌گرایی مدواره معاصر قرار دارد.

ج: بازار تجارت اعضای بدن

صنعت بدن دارای برخی بخش‌های مجرمانه نیز است، با توجه به ضعف معنویت و تقویت گرایش‌های مادی چنین تجارتی قابل پیش‌بینی بوده است. اما در عین‌حال، حجم و وقایع هولناک مرتبط با این بخش از صنعت بدن توجه بسیاری از محققان را برانگیخته است و تحقیقات جداگانه‌ای را شکل داده است که در نتیجه حوزه‌ مستقلی از جرم‌شناسی ایجاد شده است. در این بخش از صنعت بدن برخی گروه‌های تبهکار و بزه‌کار از تجارت با بدن اشخاص یا از تجارت با اعضای بدن انسان‌ها نفع می‌برند. یکی از عوامل رونق یافتن تجارت اعضای بدن گروه‌های تبهکار قاچاق انسان و همچنین نقش استعمار در رونق یافتن آن بوده است. هرچند عوامل رشد صنعت بدن به عوامل فوق منحصر نیست و خلاء قانونی و نابرابری اجتماعی نیز در شمار عوامل شکل دهنده این پدیده نامیمون است.

د: بازار صنعت رژیم غذایی

صنعت رژیم غذایی با صنعت بدن ارتباط نزدیکی دارد. بسیاری از غذاها به مدد صنعت بدن با قیمت‌های بیشتری به فروش می‌رسند. صنایع رژیم غذایی تبلیغات عظیمی از تصاویر محدود راجع به بدن زنان ارائه می‌کند، این انتظارات بر زنان جامعه‌ فشار عظیمی وارد می‌کند؛ طبق این تبلیغات تنها انواع محدودی از بدن در جامعه پذیرفته خواهند شد. بدن زنان باید لاغر و عاری از چربی باشد. زنان نیز با این تبلیغات فریب می‌خورند و در چرخه‌ای از رژیم‌های غذایی ناسالم و مخرب می‌افتند که گمان می‌کنند‌، مصرف آنها برای حفظ تناسب بدن ضروری هستند. بدین شکل صنعت بدن توسط زنان به شکل فزاینده رونق می‌گیرد. هرچند واکنش‌های نیز نسبت به رواج صنعت بدن در میان زنان وجود داشته است و  برخی از زنان در واکنش به این فشار تبلیغاتی بدن چاق را انتخاب می‌کنند تا با تحریفات صنایع غذایی راجع به بدن مقابله کنند.

ه: بازار صنعت پوشاک

طبق تحقیق علمی هویت‌بصری و زیبا جلوه کردن لباس در بدن مهم‌ترین عامل تعیین جایگاه برندهای تولید لباس در دوران معاصر است. جان فیک بر اساس نظریه آلتوسر، ارتباط صنعت پوشاک و صنعت بدن را در قالب یک مثال بیشتر توضیح می‌دهد. پوشیدن کفش پاشنه بلند باعث رونق یافتن صنعت بدن توسط بخش خاصی از اعضای بدن زنان است، این عمل با مشارکت زنان برای زیبا جلوه کردن تحقق می‌یابد. چنین کفش‌هایی فعالیت‌های روزمره زنان را محدود خواهد ساخت و باعث اختلال در راه رفتن سریع آنان خواهد شد. در عین‌حال این گونه رفتارها از سوی زنان صورت می‌گیرد، دلیل آن تجاری شدن نمادهای زیبایی در جامعه است. انسان‌ها وادار به عمل کردن بر طبق اقتضائات چنین‌نمادهایی هستند. آمار ذیل نیز ارتباط نزدیک صنعت پوشاک و صنعت بدن در جهان معاصر را نشان می‌دهد. صنعت پوشاک بیشتر از 23 میلیون کارگر در جهان دارد که حدود 75 درصد آن زن هستند. اما مانکن‌ها و مدل‌ها درآمد عظیمی در این حوزه دارند. به گونه‌ای که در امریکا در دهه 1940 روزی 25 دلار می‌گرفتند، در دهه 1970 به حدود 5 هزار دلار و در دهه 1990 به 15 تا 25‌هزار دلار افزایش یافته است. البته درآمد مدل‌های موفق بسیار بیشتر از این ارقام است.

ذی‌نفعان صنعت بدن در جهان

در بازار بدن نهادها و اشخاص حقیقی و حقوقی متعددی ذی نفع هستند. طیف عظیمی که شامل تاجران، پزشکان، صنایع مد و زیبایی می‌گردند.

صنعت بدن در جهان

قرائن و شواهد نشان‌دهنده رشد چشمگیر صنعت بدن در جهان است؛ به‌عنوان مثال 20 هزار نوع محصول زیبایی در امریکا وجود دارد که توسط 1000 شرکت تولید شده و همگی در خدمت صنعت بدن است. مردم ونزوئلا که در توجه به زیبایی مقام اول را در جهان دارند، 20 درصد درآمد خود را صرف مراقبت‌های بدنی می‌کنند. در چین، چهارمین بازار مصرف بزرگ به لوازم آرایشی و صنایع زیبایی اختصاص دارد. گردش مالی لوازم و صنایع بدنی در کشور کوچک پورتوریکو 200 میلیون دلار است.

امارات سالانه چندین نمایشگاه محصولات مرتبط با صنعت بدن برگزار می‌کند و چهاردهمین وارد کننده این نوع محصولات است. عربستان در واردات وسایل مرتبط با صنعت بدن از امارات نیز مقام بالاتری دارد. مقامات امارات معتقدند این کشور به منزله دروازه ورود این محصولات به ایران و هند است و هرساله نیز 20‌درصد بازار آن رشد می‌کند.

صنعت بدن در ایران

افزایش اعمال مرتبط با بدن در ایران نشانه توجه شدید مردم به صنعت بدن در دوران معاصر است. در سال‌های اخیر بازارها و اقلام و اعمال مرتبط با صنعت بدن دائما در حال رشد بوده است، رشد این صنعت برای ایران سالانه میلیون‌ها دلار هزینه داشته است، چراکه بسیاری از اقلام مصرفی مرتبط با این صنعت وارداتی است.

آسیب‌های صنعت بدن

1. کالایی شدن بدن زنان

برخی از اندیشمندان مشهور غربی فشارهای اصلی صنعت بدن را متوجه بدن زنان می‌دانند، از نظر آنها زنان مجبورند برای تحقق اهداف صنعت بدن بر چرخه‌هایی از پرخوری و گرسنگی تمرکز کنند. در نتیجه میکانیسم طبیعی گرسنگی در بدن‌ آنان مختل خواهد شد. همچنین در نتیجه به دلیل انتظارات صنایع غذایی و رسانه‌ها برای چاق شدن، ناچار به پرخوری هستند. علاوه بر این، باید برای به دست آوردن دل مردان خود را کالایی فرض کنند که همه ارزش او به ظاهرش است.

2. وسواس راجع به سطح بدن

در سایه گسترش نظام سرمایه‌داری در جهان، بیماری وسواس گونه راجع به سطح بدن مثل نحوه پوشیدن لباس، چگونگی آرایش و اندازه بدن در جوامع رواج یافته است.

منابع

خانی، سجاد و طهماسبی آقبلاغی، داریوش، «الگوی برندسازی و رتبه بندی عوامل موثر برندسازی در صنعت لباس»، مدیریت تبلیغات و فروش، شماره16، 1402ش.

دوکوسکا، ناتاشا، «فروش کلیه برای تأمین هزینه زمستان»، سیاحت غرب، شماره65، 1387ش.

شاه اسماعیلی، آرمیتا و سوری، حمید، «قوانین و مقررات، فرصت‌ها و تهدیدها»، مطالعات بین‌المللی پلیس، شماره4، زمستان 1389ش.

شهابی، محمود، صنعت‌-فرهنگ ظاهر‌آرایی و زیباسازی بدن در ایران، تهران، پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1389ش.

محدثی، حسن، «زن خودسالار بدیل زن صنعت بدن: بازخوانی نظریـه‌پـردازي اجتماعی شریعتی دربارة زن»، مجلة مهرنامه، ش 29، 1392ش.

محمودی، یسری، و محدثی گیلوایی، حسن، «مطالعه جامعه‌شناختي صنعت بدن: مطالعه كيفي دلايل و پيامدهاي جراحي‌هاي زيبايي زنان ساكن شهر تهران»، زن در توسعه و سياست، دوره15، شمار4، زمستان 1396ش.

میریان، میثم و همکاران، «تحلیل آدرنویی از نظریه صنعت فرهنگ و کالاسازی در موسیقی ایران از منظر جامعه‌شناسی»، علوم اجتماعی: نشریه مطالعات اجتماعی، شماره53، 1400ش.

نصیری، معصومه، «صنعت بدن: بصری‌سازی هویت و نظام مطلوبیت ذهنی زنان»، خردورزی، شماره4، بهمن1402ش.

Craik, Jennifer, The face of fashion: cultural studies in fashion, London, Routledge, 1994.

Fiske, John, Introduction to communication studies, London, Routledge, 1990.

Orbach, Susie, , Fat is a Feminist Issue,  London, Arrow. Books, 1988.

Shiling, Chris. The Body and Social Theory, London, Sage, 1993.

Sissem, Priscilla and Maria Heckert, Druann, The stigmatization of women of size, GPS: The Great Plains of Sociologist, 2003.

Turner, Bryan .S. The Body and Society. Oxford, Basil Blackwell. 1984.