استقلال مالی زن

استقلال مالی زن؛ اهلیت داشتن زن برای تصرف و بهره‌برداری از اموال خود.

در فرهنگ اسلامی از چهارده قرن پیش، به‌دلیل پذیرش کرامت ذاتی زن، جایگاه و نقش وی در خانواده و همچنین وابستگی رشد اقتصادی به استقلال مالی افراد، زنان همانند مردان از استقلال مالی برخوردار بوده‌اند و ازدواج و حق ریاست مرد بر خانواده، مانع بهره‌مندی آنها از این حق نمی‌شد. اما در کشورهای توسعه‌یافته تنها بعد از ظهور جنبش‌های فمنیستی و در اواسط قرن نوزده، به‌تدریج استقلال مالی زنان رسمیت یافت. با این وجود امروزه به‌دلیل غلبۀ هنجارهای فرهنگی و عدم آگاهی از حقوق شرعی زن، برخی از مردان، استقلال مالی زن را نپذیرفته و اموال و دستمزد وی را با وجود عدم رضایت زن، مطالبه می‌کنند.

مفهوم‌شناسی

استقلال در لغت به‌معنای آزادی‌داشتن، بدون مداخلۀ کسی کار خود را اداره‌کردن و در اصطلاح، اهلیت مالکیت و صلاحیت بهره‌مندی از اموال را داشتن است. در استقلال مالی، مالکیت فرد به اذن و اجازۀ کسی وابسته نیست و او می‌تواند بدون نیاز به اذن دیگری، اموال خود را مدیریت و در آن تصرف کند. بر این اساس اهلیت و حق تصرف زن در اموالش، آزادی اقتصادی و یا استقلال مالی زن نامیده می‌شود که هیچ قید و شرطی ندارد و بدون تأثیرپذیری از خواست و ارادۀ دیگران، وی مالک ارث، نفقه، مهر، هبه و نتیجۀ کار و فعالیت خویش می‌شود.

تاریخچه استقلال مالی زنان

اولین جنبش‌های مدافع حقوق زنان، ریشۀ استبداد حاکم بر زنان را در وابستگی اقتصادی آنان به مردان می‌دانستند و معتقد بودند استقلال اقتصادی، عامل خودکفایی زنان است. این تبیین از آنجا ناشی می‌شد که در کشورهای اروپایی تا اواسط قرن نوزده قوانین قیومیت حاکم بود. یعنی زن از حقوقی مانند مالکیت دارایی، دستمزد و ارثیه محروم بود و همه در اختیار شوهر قرار داشت. زن محجور بود و مانند صغار، صلاحیت ادارۀ اموال خود و حق انعقاد قرارداد با کسی را نداشت و همۀ اموال وی به شوهرش تعلق می‌گرفت و شوهر برای اموال او تصمیم‌گیری می‌کرد.

در فرانسه تا یک قرن پیش زنان حقِ داشتنِ حساب بانکی را نداشتند. تا اینکه در سال 1881م، قانون ارث‌بردن زنان اصلاح شد و در سال 1886م، زنان متأهل اجازه پیدا کردند، بدون نیاز به رضایت شوهر برای خود حساب بانکی داشته باشند. به‌همین نحو در انگلیس تا سال 1975م، و در آمریکا تا دهۀ 1960م، زنان حقِ داشتنِ حساب بانکی را نداشتند. بعد از جنبش فمینیسم و انقلاب زنان، شرایط آرام آرام تغییر کرد و اوضاع بهتر شد و سلطۀ مرد بر دارایی زن از بین رفت.

پیامدهای استقلال مالی زنان در جامعه

استقلال در تمام حقوق و تکالیف، عنصر اصلی و پیش‌نیاز شهروندی محسوب می‌شود، تا‌ جایی‌که یکی از مولفه‌های اساسی حقوق شهروندی، استقلال مالی زنان است. از این‌رو بخشی از حقوق شهروندی که داعیۀ رعایت و حفظ حقوق انسان‌ها را دارد و از شاخص‌های مهم توسعه‌یافتگی در هر کشوری است، از طریق اعطاء حق استقلال مالی به زنان، تأمین می‌شود. علاوه بر این استقلال مالی زن به توسعه و ایجاد ثروت در جامعه می‌انجامد؛ زیرا حق مالکیت در ایجاد رشد اقتصادی و کاهش فقر نقش ضروری دارد، به‌طوری‌ که یکی از موانع رشد اقتصادی کشورهای آفریقایی عدم استقلال مالی زنان عنوان شده است.

پیامدهای استقلال مالی زنان در خانواده

استقلال مالی، به‌واسطۀ استقلال فکری و ایجاد اعتماد به نفس در زنان، به آنها کمک می‌کند که مادر و همسر خوبی در خانواده و مدیر توانمندی در جامعه باشند. ضمن این‌که در اکثر خانواده‌هایی که زنان شاغل دارای استقلال مالی بوده‌اند، الگوی تشریک مساعی در امور تصمیم‌گیری خانواده وجود داشته و این خانواده‌ها از ساخت دموکراتیک بالاتری برخوردار بوده‌اند. از این‌رو یکی از مولفه‌های تأثیرگذار در زنان علاقه‌مند به تداوم زندگی و زنان متقاضی طلاق، برخورداری یا عدم برخورداری از استقلال مالی بوده است.

استقلال مالی زنان در اسلام

در احکام اسلام، زن همانند مرد داراي اهليت بوده و در مسائل مالي، از استقلال و آزادي عمل برخوردار است، یعنی مي‌تواند در اموال خويش هرگونه تصرفي انجام دهد، بدون آن كه به كسب موافقت شوهر نياز داشته باشد، اعم از اين كه اموال و دارايي او قبل از ازدواج به‌دست آمده باشد يا بعد از آن. زيرا قاعدۀ كلّي، اين است‌ كه هر كس از طريق مشروع مالي را به‌دست آورد، مالك آن مي‌شود و هيچ كس حق ندارد بدون رضايت صاحب مال در آن تصرف كند، چراكه مردم بر اموال خـود مسـلط هستند و احترام مال مسلمان همانند احترام خون وی است.

ضمن این‌که هيچ يك از فقهاي اسلام بر اين عقيده نيستند كه ادلّۀ مزبور فقط در خصوص حقّ تصرف مردان وارد شده است. بر این اساس زنان همانند مردان، مالک هر چیزی که به‌دست می‌آورند، هستند، چه این اموال به‌صورت اختیاری و از طریق کسب درآمد به‌دست آمده باشد و یا به‌صورت غیراختیاری مانند از طریق ارث و حق استفاده و بهره‌برداری از آن را به‌طور مستقل دارند، زیرا زنان از استقلال کامل برخوردار هستند.

استحباب کسب اجازه از شوهر

در زمینۀ استقلال مالی زن، ادلّۀ شرعي بسياري مطرح است. از جمله آیۀ هفت و آیۀ 32 سورۀ نساء و قاعدۀ تسلیط که بر اساس آن هر انسانی بر اموال متعلق به خود، تسلط دارد و به هر صورتی که بخواهد می‌تواند در آنها تصرف کند و اشخاص دیگر نمی‌توانند مانع این کار شوند، جز در مواردی که مالک از طرف شرع از تصرف در مال خود منع شده باشد. با اين وجود، برخي روايات، به ظاهر بر عدم استقلال زن شوهردار، براي تصرف در دارايي و اموالش دلالت دارد که با توجه به آیات منع تعدی به اموال زن و اجماع فقهای شیعه بر استقلال اقتصادی زن و مشروط نبودن تصرفات مالی او به اجازۀ شوهر، می‌توان گفت این روایات تنها استحباب کسب اجازه از شوهر را اثبات می‌کنند.

بنابراین زن مجاز است بدون اجازۀ شوهر به هر کار خیری اقدام کند، همان‌طور که برخی روایات بر جواز بخشش مالی زن به پدرش علی رغم نارضایتی شوهر دلالت دارند.

استقلال مالی زنان در قوانین ایران

در حقوق ایران اصل استقلال مالی در روابط مالی زوجین حاکم است و هر یک در تصرف و اکتساب در اموال خود استقلال کامل دارند؛ یعنی اموال زن و مرد دارایی مشترکی را تشکیل نمی‌دهد، بلکه اموال هریک از زوجین مستقل و جدا از اموال دیگری است. پس در حقوق ایران، زن از نظر مالی مستقل است و می‌تواند در اموال خود چه به‌صورت جهیزیه باشد چه غیر از آن آزادانه تصرف کند و هرگونه عمل مادی یا حقوقی نسبت به آن انجام دهد. شوهر حق هیچ‌گونه مداخله در اموال و دارایی زن را ندارد و ریاست او بر خانواده اختیاراتی برای وی در این زمینه ایجاد نمی‌کند.

از طرفی استقلال مالی زن با حق کار وی ارتباط تنگاتنگی دارد، زیرا اگر حق کار برای زنان به‌رسمیت شناخته شود، اما در کنار آن استقلال مالی برای آنها در این زمینه رسمیت نداشته باشد، نتیجۀ کارشان عاید خودشان نخواهد شد و زنان مالک دسترنج خود نمی‌شوند. از این‌رو قانون ایران در بحث به‌رسمیت شناختن این حق برای زنان در راستای شریعت حرکت کرده و قانون اساسی در اصل 47، مالکیت شخصی ناشی از راه مشروع را محترم شمرده است و مادۀ 1118 قانون مدنی نیز مالکیت زن بر دارایی خود که درآمد حاصل از کار مستقل را نیز شامل می‌شود، را به‌رسمیت شناخته است.

استقلال مالی زنان در واقعیت

شواهد عینی نشان می‌دهد در برخی خانواده‌ها، عرف و فرهنگ جامعه‌پذیرای استقلال مالی زنان نیست و عملا برخی از مردان این استقلال را نمی‌پذیرند. به‌عنوان مثال دادهﻫﺎي کیفی نشان می‌دهد که ﻣﺮدان درﺑﺎرۀ دﺳﺘﻤﺰد زﻧﺎن داراي ﻧﻔﻮذ و اﺧﺘﯿﺎرات زﯾﺎدي ﻫﺴتند و اگر زنان در اﻣﻮر ﻣﺎلی خویش به ﻣﺮزﺑﻨﺪي قائل باشند، ﻣشکلاتی در رواﺑﻂ زناشویی آﻧﻬﺎ به‌وجود می‌آید. مثلا اگر درآﻣﺪ ﺧﻮدﺷﺎن را از ﻫﻤﺴﺮﺷﺎن ﺟﺪا کرده و ﺑﻪ‌ﻃﻮر شخصی پس‌اﻧﺪاز و ﺳﺮﻣﺎﯾﻪگذاري کنند، با ﺗﻌﺎرﺿﺎت زﻧﺎﺷﻮیی مواجه می‌شوند. یا اگر اﻋﺘﻘﺎد داﺷته باشند که علی‌رغم داشتن درآمد شخصی، بر اساس احکام شرع، ﻫﺰﯾﻨﻪﻫﺎي ﺷﺨصی آﻧﻬﺎ ﺑﺮ ﻋﻬﺪۀ شوهران‌شان اﺳﺖ، دچار چالش شده و شوهران این مسئله را نمی‌پذیرند.

به‌نظر می‌آید نگرانی مردان از تغییر نگرش و رفتار زن، کاهش احترام متقابل و تعریف سنتی ریاست مرد در خانواده از دلایل مقاومت مردان در برابر استقلال مالی زنان باشد و در مورد استقلال مالی زنان به‌درستی فرهنگ‌سازی نشده است.

منابع

• قرآن کریم.
• ابراهیمی، طیبه و فرهادی، زهرا، «تأثیر متغیر استقلال مالی زنان در برخورداری آنان از حقوق شهروندی»، در فصلنامه پژوهش در آموزش زبان و ادبیات فارسی، دوره 9، شماره 31، 1402ش.
• احسائی، ابن ابي‌جمهور، عوالي اللئالي العزيزية في الاحاديث الدينية، قم، سـيد الشـهداء، 1403ق.
• الكعكي، يحيي احمد، مكانة المرأة في الاسلام، بيروت، دار النهضة العربية، 1421ق.
• بستان (نجفی)، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی در نهادهای اجتماعی، تهران، دفتر امور بانوان وزارت کشور، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388ش.
• تانگ، رزمری، نقد و نظر: درآمدی جامع بر نظریه‌های فمینیستی، ترجمه منیژه نجم عراقی، تهران، نی، چاپ هشتم، 1399ش.
• حاجی شیخی، محسن و دیگران، «استقلال اقتصادی زن، بلوغ عاطفی و تمایزیافتگی زوجین طلاق»، در مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن روانشناسی ایران، دوره 5، شماره 10، 1394ش.
• حبیبی، ام‌البنین، «استقلال مالی زن»، در فصلنامه طهورا پژوهش‌نامه اسلامی زنان و خانواده، شماره 11، سال چهارم، 1390ش.
• حر عاملى، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم، مؤسسة آل‌البیت، چاپ سوم، 1416ق.
• حکمت‌نیا، محمود، حقوق زن و خانواده، تهران، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ سوم، 1396ش.
• داور، زهرا، حسن معاشرت از دیدگاه قانون مدنی و جامعه (ماده 1103 قانون مدنی)، تهران، سفیر صبح، 1380ش.
• زین‌الدینی، فاطمه و قره‌چمنی، فاطمه، «بررسی حقوق مالی و اقتصادی زن در پرتو تحولات اجتماعی: رویکردی نوین به نظام استقلال و اشتراک اموال در بستر خانواده ایرانی، در مطالعات راهبردی زنان، شماره 103، دوره 26، 1403ش.
• سالارزایی، امیرحمزه و مسرور، علی‌اصغر، «استقلال و امتیاز مالی زن نسبت به شوهر در نظام حقوقی ایران»، در فصلنامه فقه و حقوق خانواده، دوره 16، شماره 54، 1390ش.
• صفائی، سیدحسین و امامی، اسدالله، مختصر حقوق خانواده، تهران، میزان، چاپ 22، 1389ش.
• ﻋﻠﯿﺮﺿﺎﻧژاد، ﺳﻬﯿﻼ و دیگران، «ﺳﺮﻣﺎﯾﻪ اﻗﺘﺼﺎدي و ﺟﻨﺴﯿﺖ در ﺧﺎﻧﻮاده: ﻣﻄﺎﻟﻌﻪاي ﺑﺮ کنترل ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺎلی در ﺧﺎﻧﻮادهﻫﺎي ﺷﻬﺮ ﺗﻬﺮان»، در ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﯾﺰي رﻓﺎه و ﺗﻮﺳﻌﻪ اﺟﺘﻤﺎﻋی، ﺷﻤﺎره 21، 1393ش.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، سپهر، 1363ش.
• فتاحی، سیدمحسن و پروینیان، فریبا، «حقوق مالی زوجه در طول زندگی مشترک در ایران و فرانسه»، در مطالعات فقهی حقوقی زن و خانواده، شماره 6، سال سوم، 1399ش.
• محقق داماد، سیدمصطفی، تحليل فقهي حقوق خانواده، تهران، علوم اسلامي، 1372ش.
• ﻣﺤﻤﺪﯾﺎري، اﻧﺴﯿﻪ و دیگران، «ﺷﻨﺎسایی کشمکشﻫﺎي ﻧﻘﺶ ﺟﻨﺴیتی و ﻣﺎلی زﻧﺎن ﺷﺎﻏﻞ درگیر ﺗﻌﺎرﺿﺎت زﻧﺎﺷﻮیی: ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ پدﯾﺪارﺷﻨﺎسی»، در ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠمی ﻓﺮﻫﻨگی ﺗﺮﺑﯿتی زﻧﺎن و ﺧﺎﻧﻮاده، شماره 64، سال 18،  1402ش.
• مظلوم‌زاده، آمنه، «حقوق مالی و اقتصادي زنان در فقه و حقوق با تأکید بر مالکیت»، در فصلنامة مطالعات فقه اقتصادي، شمارة اول، دورة ششم، 1403ش.
• میرخانی، عزت‌السادات، رویکردی نوین در روابط خانواده، تهران، سفیر صبح، 1380ش.
• Joireman, S.F, The Mystery of Capital Formation in Sub-Saharan Africa: Women, Property Rights and  Customary Law,  World Development, Vol. 36, Issue 7, 2008 m.