محمد محمود الصواف

محمد محمود الصواف (1915 - 1992) یک محقق عراقی و واعظ اسلامی است، که در شهر موصل متولد شده است ،وی در الازهر مصر تحصیل کرده است. او کسی است که اخوان المسلمین را در عراق تأسیس کرد و اولین ناظر آن بود ، در جنگ فلسطین شرکت کرد ، به عربستان سعودی مهاجرت کرد و به عنوان مشاور پادشاه عربستان فیصل آل سعود کار کرد، و در ترکیه درگذشت .او از جمله کسانی بود که کار سیاسی و اسلامی را با هم ترکیب می کرد.

محمد محمود الصواف

اطلاعات شخصی
زاده	1915 موصل،عراق
درگذشت	۹ اکتبر ۱۹۹2، ترکیه
محل سکونت	عربستان
خدمات
دین	اسلام
مذهب	اهل تسنن( حنفی)
محل تحصیل	الازهر
حرفه	سیاسی

زندگی‌نامه

وی در ۱۳۳۲ق/ ۱۹۱۵م در موصل به دنیا آمد. نسبش به قبیله معروف «طی» که خاندانی عالم و مجاهد و تاجر پیشه بود، می‌رسید. .وی در مدارس وابسته به مساجد تحصیلات دریافت کرد. ، که توسط دانشمند عبدالله النعمه ، که در شهر موصل شناخته شده بود ، تأسیس شد که بعداً تأثیر زیادی بر شخصیت الصاف گذاشت. وی علاوه بر « عبدالله النعمه » از شیخ صالح الجهادی و شیخ امجد الزهاوی تلمذ کرد. همچنین در مدرسه فیصلیه درس خواند و لیسانس خود را درسال ۱۳۵۵ ق گرفت. در ۱۳۵۸ ق به دانشگاه الازهر رفت و درجه «عالم» را طی دو سال ـ به جای چهار سال ـ دریافت نمود. او علوم شرعی را در الازهر و علم تبلیغ را نزد حسن البنا و در خلال دیدار با او فراگرفت و از برجسته‌ترین مبلغان زمان خود تا پایان عمر گردید. آنگاه به عراق بازگشت و در دانشکده شریعت دانشگاه بغداد مشغول تدریس شد. سرانجام در ۱۳ ربیع الآخر ۱۴۱۳ ق/ ۱۹۹۲م در هواپیمایی که از استانبول به مکه می‌رفت، ‌درگذشت و پیکرش را در کنار قبر عبدالله بن زبیر در مکه دفن کردند.

دیدگاه

نظرات صواف در خصوص جایگاه زن، اساساً برنوعی انسان شناسیِ ذات گرا و طبیعت گرا استوار است که براساس آن مرد و زن واجد خصلت ها و ویژگی های طبیعی و ذاتیِ خاصِ می شود. این خصلت های فطری و طبیعی متفاوت، موجب می گردد تا آن دو وظایف و نقش های متمایزی از یک دیگر داشته باشند. کارکرد و وظایف دو جنس، پیش از وجود از سوی طبیعت و نظام آفرینش در ساخت درونی آنان تعبیه شده است. این دسته از متفکران با ملاحظه تفاوت های ذاتی استدلال می نمایند که زن و مرد، نقش های متفاوت از یک دیگر دارند و نمی توان انتظار انجام وظایف و نقش های یکسان را از آن دو داشت. در حوزه نظام اجتماعی، بهترین نظم، نظمی است که در تعریف و تقسیم حوزه فعالیت ها و چگونگی روابط دو جنس، این مطلب را مد نظر قرار داد و یا به سخن بهتر، براساس آن طراحی شده باشد. علاوه بر آن به نظر این گروه، چون ویژگی های مزبور اساساً بر خاسته از نظام طبیعت و آفرینش و انسان طبیعتی ثابت دارد ، همیشه ثابت و پایدار خواهند بود و به هیچ وجه با تغییر ملاحظات عارضی، چون فرهنگ، زمان، مکان و الگوی اجتماعی تحول نخواهند یافت. بر این اساس، بهترین نظم اجتماعی، معطوف به مسئله مذکور است و هر عنصر و عاملی که بخواهد الگوی روابط طبیعی و فطری را نادیده بگیرد، طرحی ناقص و در حقیقت مخل نظم طبیعی و نظام آفرینش است و با ایجاد اخلال در نظام کارکردی و دو جنس، می تواند نظم اجتماعی را به هم بریزد و یا آن را مختل نماید. صواف از اندیشمندان مسلمانی است که منکر نقش اجتماعی زن شده و ترویج عقیده حضور زن در عرصه های سیاسی و اجتماعی را از دسیسه های استعمار می داند. او از دیدگاه جامعه شناختی معتقد است که در اسلام، تربیت ابتدا بافرد و سپس با خانواده و جامعه است. فرد مسلمان بنیان اول جامعه است. اگر فرد صالح بود، خانواده و جامعه هم صالح می شود. فردی که بنیان خانواده در جامعه را تشکیل می دهد، از دو جنس زن و مرد تشکیل شده است.صواف با ذکر این مقدمه، در رد شبهات ارایه شده درباره جایگاه زن در آموزه های اسلامی می گوید: اسلام زمانی ظهور کرد که نیمی از عنصر انسانیت، یعنی زن در عرصه حیات محکوم به فنا بود؛ نه جایگاهی داشت و نه در حوادث و وقایع نقش و اثری. این مسئله نه تنها در میان عرب ها، بلکه در کل شرق و غرب جهان مشهود بود. در بیشتر ممالک غربی زن را به عنوان انسان به حساب نمی آورند یا اینکه او را انسانی ناقص می دانستند. در جوامع عربی هم زن را در نوزادی زنده به گور کرده، زن فقط به اندازه نیاز و رفع حاجت و آن هم در شرایط سخت و دشوار اجازه زنده ماندن می یافت. با این حال زن نه ارث می برد و نه ارث برجای می گذاشت؛ چرا که مالکیتی برای زن متصور نبود؛ فراتر از اینها زن، شخصیت و احترامی هم نداشت. مردان هرچه می توانستند آنها را به بیگاری و تملک خود در می آورند.

اما اولین آموزه ها و شرایط دینی اسلام، حفظ کرامت و ارزش ذاتی زن بود. اسلام در آموزه های بعدی خود صفات کلی مصون بودن، مأمون بودن، مصلح، قانت، و قور، نمازگزار و به طور کلی متخلق بودن به اخلاق اسلامی را برای آنان برشمرد و در هر حال، سفارش کرد تا آنها مورد بی مهری و قهر مردان قرار نگیرند. پیامبر در خطبه حجه الوداع فرمود: «با زنان به نیکی رفتار کنید».

در همین باره صواف می گوید: سرتاسر زندگی پیامبر درس هایی از اکرام به زن است. پیامبر در همین رابطه فرموده است: «بهترین شما مهربان ترین شما نسبت به خانواده و همسرش است و من مهربان ترین شما نسبت به همسر و خانواده ام هستم». صواف تسمیه یکی از سوره های اساسی قرآن به نام «نساء» (زنان) و نیز نازل شدن آیات مربوط به زنان در سوره حجرات را دلیل اهمیت زنان در نظام خلقت و توجه آفریدگار به آنان می داند. در سوره حجرات، داستان خوله بنت ثعلبه را یادآور می شود که وقتی از بی مهری شوهر خود به پیامبر شکایت کرد، بر پیامبر نازل شد. از نظر صواف، این نظریه که اسلام به شخصیت زن توهین کرده، حقوق او را پایمال نموده از توطئه های استعمار علیه اسلام است؛ به گونه ای که حتی شایع کرده که از نظر اسلام ورود زن به بهشت ممکن نیست؛ البته این امر ناشی از جهل آنان نسبت به اسلام نیست، بلکه توطئه ای علیه اسلام است. صواف با الگو دانستن زنانی چون فاطمه زهرا(س)، ام عماره (خواهر عمر بن خطاب) و اسماء دختر ابوبکر، حضور زنان در عرصه های اجتماعی و جهادی در صدر اسلام و مقاومت آنها در حفظ ایمان و اسلام خود را یادآور می شود. اما در بررسی وضع معاصر همه آن مبانی نظری را فراموش می کند. او تعلیم زن و در پی آن خارج شدن آنها از منزل و فساد آنها در جامعه را از برنامه های استعمار می داند.

از نظر وی هدف اصلی استعمار از این امر، به فحشا کشاندن زن در جامعه و انحراف جامعه از هدف اصلی خود است. وی باتوجه به اینکه بیشتر مدارس دخترانه در کشورهای عربی آن روزگار، از سوی مسیحیان تبشیری تأسیس و مدیریت می شد، قائل بود که استعمار از همین طریق به بسیاری از اهداف خود رسید و جامعه اسلامی را به انحراف و زوال کشاند. صواف جریان های داخل کشورهای اسلامی را که خواهان مشارکت زن در امور سیاسی جامعه است، مشکوک می داند. به طور کلی نگاه صواف به زن و فعالیت های اجتماعی او کاملاً سنتی است؛ از نظر او زن نباید جز به اضطرار از خانه خارج شود و در این خارج شدن هم باید از سوی شوهر مأذون باشد. از نظر او زن وقتی از منزل بیرون می رود، شیطان همراه اوست تا برگردد و اگر از شوهرش اجازه نگیرد، مورد لعن قرار می گیرد. البته بیرون رفتن زن برای نماز را جایز می داند و این تنها موردی است که شوهر اجازه ندارد مانع بیرون رفتن او شود؛ مگر این که ضرر و زیانی در رفتن وی به مسجد موجود باشد.

نقد

نظرات صواف، از سوی صاحب نظران دینی و احیاگران مذهبی که برداشتی متساهل تر و غیر بنیادگرایانه تری از مبانی دینی دارند و ملاحظات شرایط زمانی، و نیازهای فعلی را در نظر می گیرند، با مقاومت هایی روبرو است. این عده حداقل ورود زن به حوزه اجتماعی ـ سیاسی و فرهنگی را پذیرفته، حقوق وی را به رسمیت شناخته، در صدد به کار بستن سازوکارهایی برای حفظ حقوق و امتیازات وی در این خصوص بوده اند.

فعالیت‌های سیاسی

در توصیف فعالیت‌های سیاسی وی می‌توان از رویارویی با اشغالگران انگلیسی و دفاع از مسئله آزادی فلسطین و مبارزه با اسرائیل و مبارزه با کمونیست‌ها نام برد.

• رویارویی با اشغالگران

شیخ محمد محمود در کشورش به فعالیت‌های ملی و اسلامی‌در مساجد و میان گروه‌ها پرداخت و به جمعیت جوانان مسلمان موصل پیوست و خود، جمعیت امر به معروف و نهی از منکر را در این شهر بنیانگذاری کرد. در آن زمان، ‌چون عراق تحت نفوذ انگلیس بود، لذا وی به همراه امجد الزهاوی ـ عالم بزرگ عراق «جمعیت برادران اسلامی» را که نقش مهمی‌در رویارویی با اشغالگران داشت، همراه با مجله ارگان آن ایجاد و منتشر کرد. انتشار مجله دو سال ادامه یافت و سرانجام به همراه با مجله ارگان آن ایجاد و منتشر کرد. انتشار مجله دو سال ادامه یافت و سرانجام به همراه جمعیت مزبور تعطیل شد. علاوه بر آن او مقاومت ملی را رهبری می‌کرد و تظاهرات فراوانی بر ضد انگلیس ترتیب داد و خطابه‌های آتشین علیه دشمن ایراد کرد، از اینرو انگلیسی‌ها وی را برای مدتی دستگیر و زندانی نمودند.

• مبارزه با اسرائیل

او در قبال مسئله فلسطین و مبارزه با اسرائیل فعالیت‌های مهمی‌انجام داد و «جمعیت نجات فلسطین»‌ را که از نخبگان مجاهد و فعالان مبارز تشکیل شده بود در عراق تأسیس کرد. این جمعیت با جمع آوری اموال و تربیت رزمندگان و تقدیم شهدای بسیار، در دفاع از فلسطین کوشید. صواف همچنین کنفرانس قدس را در ۱۹۵۳ تأسیس کرد که علما، ‌پیشوایان، مبلغان و متفکران و مجاهدان بسیاری چون طنطاوی، زهاوی، سیدقطب وحاج محمدامین الحسینی و سباعی در آن شرکت داشتند. کنفرانس، او و شیخ امجد زهاوی و شیخ علی طنطاوی را برگزید تا با سفر به کشورهای اسلامی، مسأله فلسطین را مطرح و تمام تلاششان را برای آزادی فلسطین صرف نمایند. شیخ محمد محمود، ‌در مبارزاتی که مجاهدین در کشورهای اسلامی‌ـ عربی انجام می‌دادند نقش داشت. وی با عبدالقادر حسینی، عبداللطیف ابوقوره و دکتر مصطفی السباعی و … همکاری می‌کرد.

• مبارزه با کمونیست‌ها

هنگامی‌که کمونیست‌ها در ۱۳۷۸ ق / ۱۹۵۸ به رهبری عبدالکریم قاسم بر عراق مسلط شدند، وی مجله پرچم برادران اسلامی‌را انتشار داد که فقط هفت شماره منتشر شد. کمونیست‌ها بر شیخ صواف و دعوت و خشم گرفتند و تهمت‌ها و شایعه‌هایی بر ضد او و جنبش اصلاحیش منتشر ساختند. آنها به دفتر مجله‌اش حمله کردند و آنجا را در هم کوبیدند، ‌سپس به خانه وی ریختند و دستگیرش کردند و به همراه گروهی از سرشناسان عراق به زندان ابوغریب فرستادند. پس از آزادی از زندان، کمونیست‌ها همواره او را تعقیب می‌کردند و سعی در ترور او داشتند.

آثار

• المخططات الاستعمارية لمكافحة الإسلام
• أثر الذنوب في هدم الأمم والشعوب
• معركة الإسلام بين الأمس واليوم
• من سجل ذكرياتي
• بين الرعاة والدعاة
• نداء الإسلام

8تعليم الصلاة

• صفحات من تاريخ الدعوة الإسلامية في العراق
• العلامة المجاهد أمجد الزهاوي شيخ علماء العراق المعاصرين
• عدة المسلمين في معاني الفاتحة وقصار السور من كتاب رب العالمين.
• رحلاتی الی الدیار الاسلامیه: شرح سفرهایش به کشورهای اسلامی

منابع

• ویکی فقه صفحه محمد محمود الصواف
• دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ اسلام، فرهنگنامه علمای مجاهد، برگرفته از مقاله «محمدمحمود صواف»
• زن در اندیشه متفکران سیاسی،مجله پگاه حوزه ، هفتم آذر 1383، شماره 148
• بانک اطلاعات رجال
• ویکی پدیا عربی