بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۲: | خط ۲: | ||
'''زن در آیین بودا؛''' انگارههای شناختی آیین بودا درباره زن. | '''زن در آیین بودا؛''' انگارههای شناختی آیین بودا درباره زن. | ||
در آموزههای فرق مختلف آیین بودا و تحلیلگران این آیین نسبت به جایگاه زن نگرش یکسانی وجود ندارد. برخی همچون بودا هیچ تمایزی میان زن و مرد در رسیدن به رهایی که هدف آیین بودا است قائل نیستند؛ تعدادی از مکاتب بودایی دیدگاهی زنگریزانه و منفی داشته و رسیدن به رهایی را مخصوص مردان میدانند. | در آموزههای فرق مختلف آیین بودا و تحلیلگران این آیین نسبت به جایگاه زن نگرش یکسانی وجود ندارد. برخی همچون بودا هیچ تمایزی میان زن و مرد در رسیدن به رهایی که هدف آیین بودا است قائل نیستند؛ تعدادی از مکاتب بودایی دیدگاهی زنگریزانه و منفی داشته و رسیدن به رهایی را مخصوص مردان میدانند. برخی از تحلیلگران نیز قائلند آیین بودا در ذات خود تمایزی میان زن و مرد در معرفت قائل نیست و آنچه از دیدگاه زنگریزانه در آموزههای بودایی وجود دارد ناشی از تأثیر فرهنگ مردسالارانه حاکم بر جوامع است. آموزههای بودایی برای بانوان، در نقش زن، همسر و مادری احترام و جایگاهی خاص قائل است. | ||
برخی از تحلیلگران نیز قائلند آیین بودا در ذات خود تمایزی میان زن و مرد در معرفت قائل نیست و آنچه از دیدگاه زنگریزانه در آموزههای بودایی وجود دارد ناشی از تأثیر فرهنگ مردسالارانه حاکم بر جوامع است. آموزههای بودایی برای بانوان، در نقش زن، همسر و مادری احترام و جایگاهی خاص قائل است. | |||
[[پرونده:زن در آیین بودا.jpg|بندانگشتی]] | [[پرونده:زن در آیین بودا.jpg|بندانگشتی]] | ||
==ماهیت زن در آیین بودا== | ==ماهیت زن در آیین بودا== | ||
هستی از نظر بودا جهانی بیآغاز و انجام است که زندگی در آن همراه با رنج میباشد. مسیر رهایی از این رنج، جدایی از تعلقات و رسیدن به رهایی (نیروانا) است؛ در غیر این صورت انسان، با بازگشت مکرر به این زندگی دچار رنج خواهد شد و تا زمانی که از این تعلقات رها نشود این چرخه ادامه خواهد داشت.<ref>[https://alefbalib.com/index.aspx?pid=256&PdfID=253139 ادبی، «روزنهای به مفاهیم ادیان در دایره المعارف (دایره المعارف موجز آیین بودا)، 1384ش، ص 29و30]؛ [https://taaghche.com/book/82536/%D8%B2%D9%86%D8%8C-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 12]؛ [https://eliteraturebook.com/books/view/16194/%D9%86%D9%87+%DA%AF%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1+%D8%AF%D8%B1+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%9B+%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87+%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3+%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B1+%D8%AD%DA%A9%D9%85%D8%AA+%D8%AF%D8%B1+%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%A9%D8%AF%D9%87+%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2 حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص 78]</ref> | هستی از نظر بودا جهانی بیآغاز و انجام است که زندگی در آن همراه با رنج میباشد. مسیر رهایی از این رنج، جدایی از تعلقات و رسیدن به رهایی (نیروانا) است؛ در غیر این صورت انسان، با بازگشت مکرر به این زندگی دچار رنج خواهد شد و تا زمانی که از این تعلقات رها نشود این چرخه ادامه خواهد داشت.<ref>[https://alefbalib.com/index.aspx?pid=256&PdfID=253139 ادبی، «روزنهای به مفاهیم ادیان در دایره المعارف (دایره المعارف موجز آیین بودا)، 1384ش، ص 29و30]؛ [https://taaghche.com/book/82536/%D8%B2%D9%86%D8%8C-%D8%A7%D8%B2%D8%AF%D9%88%D8%A7%D8%AC-%D9%88-%D8%AE%D8%A7%D9%86%D9%88%D8%A7%D8%AF%D9%87-%D8%AF%D8%B1-%D8%AF%DB%8C%D9%86-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 12]؛ [https://eliteraturebook.com/books/view/16194/%D9%86%D9%87+%DA%AF%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1+%D8%AF%D8%B1+%D8%AA%D8%A7%D8%B1%DB%8C%D8%AE+%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D9%86%D8%9B+%D9%85%D8%AC%D9%85%D9%88%D8%B9%D9%87+%D8%AF%D8%B1%D9%88%D8%B3+%D8%B9%D9%84%DB%8C+%D8%A7%D8%B5%D8%BA%D8%B1+%D8%AD%DA%A9%D9%85%D8%AA+%D8%AF%D8%B1+%D8%AF%D8%A7%D9%86%D8%B4%DA%A9%D8%AF%D9%87+%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8%AA+%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D8%B2 حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص 78]</ref> درباره ماهیت زن در آیین بودا سه ایده مطرح است: | ||
*دیدگاه اول، بر اساس برخی آموزهها، بودا معتقد است که در کسب تعلیمات آیین بودایی و رسیدن به معرفت، تمایزی میان زن و مرد نیست و هردو به رهایی (نیروانا) قادر هستند.<ref>[https://eliteraturebook.com/books/view/16289/%DA%86%D9%86%DB%8C%D9%86+%DA%AF%D9%81%D8%AA+%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%3A+%D8%A8%D8%B1+%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3+%D9%85%D8%AA%D9%88%D9%86+%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 244]؛ [https://eliteraturebook.com/books/view/16316/%D8%B2%D9%86+%D8%AF%D8%B1+%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D9%86+%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF+%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86 هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 60]</ref> | |||
درباره ماهیت زن در آیین بودا سه ایده مطرح است: | *دیدگاه دوم، با نگاهی منفی و زنگریز اعتقاد دارد که زنان تنها زمانی به رهایی دست مییابند که در بازگشت مجدد، بهصورت مرد زاییده شوند. برخی از فرق بودایی بر این اعتقاد هستند.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 46، 59 و 60</ref> این دیدگاه باعث تغییر جنسیت برخی از زنان شد.<ref>[http://qabasat.iict.ac.ir/?_action=article&au=107903&_au=%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87++%D9%85%D8%AF%D9%86%D مدنی، محمودی، «نقشهای زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، 1386ش، ص 177]</ref> | ||
*دیدگاه سوم، با جداسازی زنگریزی و مردسالاری بر آن است که بودیسم در ذات خود تنفر و انزجاری از زن ندارد و زنگریزی موجود در آیین بودا، محصول تأثیر عوامل فرهنگی و مردسالارانه جوامع بر آموزههای بودایی است.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 34 و 60.</ref> | |||
* دیدگاه اول، بر اساس برخی آموزهها، بودا معتقد است که در کسب تعلیمات آیین بودایی و رسیدن به معرفت، تمایزی میان زن و مرد نیست و هردو به رهایی (نیروانا) قادر هستند.<ref>[https://eliteraturebook.com/books/view/16289/%DA%86%D9%86%DB%8C%D9%86+%DA%AF%D9%81%D8%AA+%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%3A+%D8%A8%D8%B1+%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D8%B3+%D9%85%D8%AA%D9%88%D9%86+%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7%DB%8C%DB%8C چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 244]؛ [https://eliteraturebook.com/books/view/16316/%D8%B2%D9%86+%D8%AF%D8%B1+%D8%A7%D8%AF%DB%8C%D8%A7%D9%86+%D8%A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF+%D8%AC%D9%87%D8%A7%D9%86 هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 60]</ref> | |||
* دیدگاه دوم، با نگاهی منفی و زنگریز اعتقاد دارد که زنان تنها زمانی به رهایی دست مییابند که در بازگشت مجدد، بهصورت مرد زاییده شوند. برخی از فرق بودایی بر این اعتقاد هستند.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 46، 59 و 60</ref> این دیدگاه باعث تغییر جنسیت برخی از زنان شد.<ref>[http://qabasat.iict.ac.ir/?_action=article&au=107903&_au=%D8%A2%D8%B2%D8%A7%D8%AF%D9%87++%D9%85%D8%AF%D9%86%D مدنی، محمودی، «نقشهای زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، 1386ش، ص 177]</ref> | |||
* دیدگاه سوم، با جداسازی زنگریزی و مردسالاری بر آن است که بودیسم در ذات خود تنفر و انزجاری از زن ندارد و زنگریزی موجود در آیین بودا، محصول تأثیر عوامل فرهنگی و مردسالارانه جوامع بر آموزههای بودایی است.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 34 و 60.</ref> | |||
==جایگاه مذهبی زنان در فرق بودایی== | ==جایگاه مذهبی زنان در فرق بودایی== | ||
آیین بودا، در ابتدا اختصاص به مردان داشت. با پافشاری تعدادی از زنان، بودا با طرح شرایطی خاص اجازه داد دیرهایی مخصوص راهبههای بودایی تشکیل شود؛ از | آیین بودا، در ابتدا اختصاص به مردان داشت. با پافشاری تعدادی از زنان، بودا با طرح شرایطی خاص اجازه داد دیرهایی مخصوص راهبههای بودایی تشکیل شود؛ برخی از آن شرطها عبارتند از: | ||
# پذیرش طریقه راهبان مرد و تارک دنیا شدن | #پذیرش طریقه راهبان مرد و تارک دنیا شدن. | ||
# احترام و پیروی راهبهها از رهروان تازهوارد مرد | #احترام و پیروی راهبهها از رهروان تازهوارد مرد. | ||
# حق تعلیم رهروان مرد را نداشتن. | #حق تعلیم رهروان مرد را نداشتن. | ||
بودا حتی پیشنهاد زنان مبنی بر ملاک قرار دادن سابقه برای احترام به جای جنسیت مرد را نپذیرفت.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 20 و 23</ref> بودا در عین سفارش به حفظ حرمت زنان به شاگردان راهب خود آموخت که برای پاک ماندن تن و اندیشه خود، زنان را همچون مادر، خواهر یا دختر خویش بنگرند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 145</ref> | بودا حتی پیشنهاد زنان مبنی بر ملاک قرار دادن سابقه برای احترام به جای جنسیت مرد را نپذیرفت.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 20 و 23</ref> بودا در عین سفارش به حفظ حرمت زنان به شاگردان راهب خود آموخت که برای پاک ماندن تن و اندیشه خود، زنان را همچون مادر، خواهر یا دختر خویش بنگرند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 145</ref> | ||
با گسترش آیین بودا، مکاتب و گرایشات مختلفی در این آیین به وجود آمد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/88134/ پاشایی، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، 1379ش، ص 241 ـ 252]</ref> فرقه هینایانا، جنبه فردی و رهبانیت را ادامه داد و فرقه مهایانا که جنبه اجتماعی را در نظر داشت معتقد بود بدون ترک خانمان نیز میتوان از تعلقات رهایی یافته و به درجات والایی نائل شد.<ref>حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص 79 و 80.</ref> | با گسترش آیین بودا، مکاتب و گرایشات مختلفی در این آیین به وجود آمد.<ref>[http://ensani.ir/fa/article/88134/ پاشایی، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، 1379ش، ص 241 ـ 252]</ref> فرقه هینایانا، جنبه فردی و رهبانیت را ادامه داد و فرقه مهایانا که جنبه اجتماعی را در نظر داشت معتقد بود بدون ترک خانمان نیز میتوان از تعلقات رهایی یافته و به درجات والایی نائل شد.<ref>حکمت، نُه گفتار در تاریخ ادیان، 1342ش، ص 79 و 80.</ref> در این فرقه دیگر منعی برای زنان و افراد متأهل برای پذیرش آیین بودا وجود نداشت.<ref>پاشایی، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، 1379ش، ص 240؛ [http://ensani.ir/fa/article/156956/%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84-%D8%AA%D8%B9%D8%A7%D9%84%DB%8C%D9%85-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7-%D9%85%D9%88%D8%B9%D8%B8%D9%87-%D8%A7%D9%86%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%86%D8%A7%D8%B1%D8%B3- رضی، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، 1344ش، ص 364]</ref> در برهههایی از زمان و برخی مناطق، اعطای مقام دینی به زنان امکانپذیر بود.<ref>مدنی، محمودی، «نقشهای زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، 1386ش، ص 176</ref> | ||
[[پرونده:زن در ایین بودا copy.jpg|بندانگشتی]] | [[پرونده:زن در ایین بودا copy.jpg|بندانگشتی]] | ||
==ازدواج در آیین بودا== | ==ازدواج در آیین بودا== | ||
آیین بودا با رهبانیت به وجود آمد و به تجرد بسیار اهمیت میداد. از بین مذاهب مختلف آن تراوادا (هینایانا) به لحاظ معنوی برای خانواده اهمیتی قائل نیست؛ | آیین بودا با رهبانیت به وجود آمد و به تجرد بسیار اهمیت میداد. از بین مذاهب مختلف آن تراوادا (هینایانا) به لحاظ معنوی برای خانواده اهمیتی قائل نیست؛ اما در مذهب ماهایانا افرادی که قادر به زندگی رهبانی نبودند، ازدواج به همراه رعایت آموزههای بودایی امکانی برای رشد و تعالی محسوب میگردید.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص24 و 26</ref> امروزه در جامعه ژاپن که آیین بودا با فرهنگ آن در هم آمیخته، ازدواج کشیشهای بودایی به رسمیت شناخته شده و ترک خانمان و رهبانیت هم به مرور از بین رفته است.<ref>هولم، بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1384ش، ص 66</ref> | ||
از نظر آیین بودا، ازدواج یک پیمان غیردینی است که از قبل در جوامع وجود داشته است. در آیین بودا، ازدواج مقدس نیست و اصل بر تجرد است.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 25</ref> همچنین آیین محرمیت بین زوجین از اموری است که در آموزههای بودا نسبت به آن اظهار نظری نشده است.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 13</ref> | |||
پیوند ازدواج در بین بوداییان، طبق آداب و رسوم هر منطقه و گاه تنها با ثبت در دفتر اسناد رسمی به رسمیت شناخته میشود. بوداییان حتی نسبت به ازدواج همجنسگرایان، اظهار بیطرفی میکنند. راهبان تنها با حضور خود در طول مراسم یا بعد از آن برای زوجین طلب خیر و برکت میکنند و نوع ازدواج برایشان فرقی ندارد.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 25 ـ 28</ref> | |||
پیوند ازدواج در بین بوداییان، طبق آداب و رسوم هر منطقه و گاه تنها با ثبت در دفتر اسناد رسمی به رسمیت شناخته میشود. بوداییان حتی نسبت به ازدواج همجنسگرایان، اظهار بیطرفی میکنند. | |||
راهبان تنها با حضور خود در طول مراسم یا بعد از آن برای زوجین طلب خیر و برکت میکنند و نوع ازدواج برایشان فرقی ندارد.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 25 ـ 28</ref> | |||
==زن بودایی در جایگاه همسری و مادری== | ==زن بودایی در جایگاه همسری و مادری== | ||
آیین بودا هر چند نسبت به مراسم ازدواج هیچ نظری ارائه نمیدهد؛ اما توصیههایی به زوجین دارد و معتقد است رعایت این نکات، انسانها را برای رسیدن به تعالی روحی کمک مینماید. | آیین بودا هر چند نسبت به مراسم ازدواج هیچ نظری ارائه نمیدهد؛ اما توصیههایی به زوجین دارد و معتقد است رعایت این نکات، انسانها را برای رسیدن به تعالی روحی کمک مینماید. بودا به عامه پیروان توصیه کرد که باید بدانند که با همسر و فرزند خود زندگی کرده و در عین حال از شهوت، راحتطلبی و تنبارگی اجتناب کنند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 223</ref> بودا، رابطه زن و شوهر را بیش از مسائل جنسی دانسته و معتقد بود آنها با استفاده بهینه از الفت موجود میتوانند یکدیگر را در پرورش فکر و دل به اندیشه آسمانی یاری دهند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 241</ref> | ||
بودا به عامه پیروان توصیه کرد که باید بدانند که با همسر و فرزند خود زندگی کرده و در عین حال از شهوت، راحتطلبی و تنبارگی اجتناب کنند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 223</ref> | |||
برخی از توصیههایی که به زنان پس از رفتن به خانه شوهر شده عبارت است از: | برخی از توصیههایی که به زنان پس از رفتن به خانه شوهر شده عبارت است از: | ||
# احترام به والدین و معلم همسر به پاس خدمات آنها به شوهر | #احترام به والدین و معلم همسر به پاس خدمات آنها به شوهر. | ||
# پرورش اندیشه خود با هدف توان شناخت همسر و یاری او | #پرورش اندیشه خود با هدف توان شناخت همسر و یاری او. | ||
# مدیریت خدمتکاران | #مدیریت خدمتکاران. | ||
# فرمانبری و پارسایی | #فرمانبری و پارسایی. | ||
# هدر ندادن درآمد شوهر | #هدر ندادن درآمد شوهر. | ||
#شروط مربوط به مردان عبارتند از؛ | |||
درستکاری و وفاداری در تدبیر منزل. | #درستکاری و وفاداری در تدبیر منزل. | ||
#رعایت احترام، ادب و دوستی نسبت به زن خود. | |||
# احترام، ادب و دوستی | #واگذاری خانهداری به زن و توجه به نیازهای او مانند تهیه کردن وسایل خانه توجه کند.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 231، 232 و 240</ref> | ||
# خانهداری | |||
از اعتقادات آیین بودا این است که حق پدر و مادر قابل ادا نیست و احترام و خدمت به آنها حتی بعد از مرگ نیز لازم است.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 231 و 234</ref> دعوای پسر با مادر نیز به جنگ دو پادشاه و دو کشور تشبیه شده که ویرانی به همراه دارد.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 32 و 33</ref> | از اعتقادات آیین بودا این است که حق پدر و مادر قابل ادا نیست و احترام و خدمت به آنها حتی بعد از مرگ نیز لازم است.<ref>چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، 1378ش، ص 231 و 234</ref> دعوای پسر با مادر نیز به جنگ دو پادشاه و دو کشور تشبیه شده که ویرانی به همراه دارد.<ref>جعفری، دهقانیزاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، 1398ش، ص 32 و 33</ref> | ||
خط ۷۶: | خط ۶۳: | ||
*رضی، هاشم، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، ش 6، 1344ش. | *رضی، هاشم، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، ش 6، 1344ش. | ||
*مدنی، آزاده؛ ابوالفضل محمودی، «نقشهای زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، فصلنامه قبستان، ش 43، اردیبهشت 1386ش. | *مدنی، آزاده؛ ابوالفضل محمودی، «نقشهای زنانه در اندیشه بودایی و ابن عربی»، فصلنامه قبستان، ش 43، اردیبهشت 1386ش. | ||
*ناکامورا، هاجیمه، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، ترجمه ع. پاشایی، هفت آسمان، ش 5، 1379ش. | *ناکامورا، هاجیمه، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، ترجمه ع. پاشایی، هفت آسمان، ش 5، 1379ش. | ||
*هولم، جین؛ جان بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1384ش. | *هولم، جین؛ جان بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1384ش. | ||
[[رده: ویکیجنسیت]] | [[رده: ویکیجنسیت]] | ||
[[رده:ویژهها]] | [[رده:ویژهها]] |