زن در آیین بودا

زن در آیین بودا؛ انگاره‌های شناختی آیین بودا درباره زن.

آیین بودا با شعار رهایی انسان از رنج، پدید آمد و با نقد نظام کاستی در هند، می‌کوشید تا از رنج زنان بکاهد؛ اما بودا نتوانست مانع رسوخ مردسالاری در ذهنیت و آیین خود شود. در دعوت رسمی بودا، نگاه جنسیتی وجود نداشت؛ اما رهبانیت شیوۀ اصلی رسیدن به نیروانا شمرده شده و زن زنجیر تعلق مرد به دنیا تلقی می‌شد؛ لذا تبعیض علیه زن در آیین بودا نیز تداوم یافت. زندگی راهبه‌ها تحت مدیریت راهبان ساماندهی شده و راهبه‌ها نمی‌توانند، خطای راهب‌ها را تذکر دهند. موقعیت اجتماعی و خانوادگی زنان تابع فرهنگ عمومی است. ازدواج برای افرادی که نمی‌توانند به رهبانیت متعهد بمانند امری شایسته دانسته می‌شود. آموزه‌های بودایی برای بانوان، در نقش زن، همسر و مادری احترام و جایگاهی خاص قائل است. والدین در قبال فرزندان خود مسئول بوده و فرزندان ملزم به تکریم والدین به‌ویژه مادر خود هستند.

تاریخچه آیین بودا

بودیسم شش قرن پیش از میلاد مسیح، در هندوستان شرقی ظهور کرد و از هندوئیزم منشعب شد. بودا سعی در خرافه‌زدایی از نظام اعتقادی هندوها داشت. آیین بودا، فراز و نشیب‌های فروانی داشته و راهبان، متولیان اصلی آن شمرده می‌شوند. بودیسم دارای فرقه‌های متعدد است که در مشرق و جنوب آسیا پیروانی دارد. نیروانا هدف غایی بودیسم است و مراد از آن، مرحله فنا شدن و به‌سعادت نهایی رسیدن است. رهبانیت هسته مرکزی این آیین بوده و کهن‌ترین سنت رهبانی در جهان به‌شمار می‌آید. زنان در آیین هندو تحت شدیدترین ستم بودند. هرچند برخی محققین؛ حرکت بودا این شاه‌زاده هندی علیه نظام طبقاتی هند را از مهم‌ترین تحولات تاریخی برای بهبودی جایگاه زنان هندی می‌دانند؛ اما رهبانیت بودایی موجب شد که بودایی‌ها نیز نسبت به زنان نگرش منفی پیدا کرده و زنان را عامل تباهی مردان تلقی کنند.

بنیادهای اعتقادی آیین بودا

سرگذشت بودا، مؤسس آیین بودایی، همراه با افسانه است. این آیین از ادیان بزرگ جهان بوده و مجموعه‌ای از اصول فلسفی و اخلاقی را در بردارد. بودا از توالی مرگ و تولدها که از آن در هندوئیزم تعبیر به تناسخ می‌شود، رنج می‌برد. او تولد را منشأ هر رنجی دانسته و در صدد متوقف کردن این چرخه بود. از منظر بودا؛ هر تولدی پیامد بدی‌هایی است که افراد در حیات گذشته خویش مرتکب شده‌اند؛ اگر انسان بتواند اندیشه‌هایش را به امور جاودانه پیوند داده، بر مبنای عدالت، شکیبایی و محبت زندگی کند، دیگر زاده نشده، به‌ آرامش و نیروانا می‌رسد. او مدعی «روشن‌شدگی» بود و الاهیاتی بـدون خدا عرضه کرد. رهایی از رنج را در ترک دنیا دانسته، توجه جدی به رفتار و سلوک داشت نه به مراسم آیینی. از منظر آیین بودا، زن از عوامل مهم تعلق خاطر مرد به دنیا تلقی می‌شود.

ماهیت زن در آیین بودا

هستی از نظر بودا جهانی بی‌آغاز و انجام است که زندگی در آن همراه با رنج می‌باشد. مسیر رهایی از این رنج، جدایی از تعلقات و رسیدن به رهایی (نیروانا) است؛ در غیر این صورت انسان، با بازگشت مکرر به این زندگی دچار رنج خواهد شد و تا زمانی که از این تعلقات رها نشود این چرخه ادامه خواهد داشت. درباره ماهیت زن در آیین بودا سه ایده مطرح است:

• دیدگاه اول، بر اساس برخی آموزه‌ها، بودا معتقد است که در کسب تعلیمات آیین بودایی و رسیدن به معرفت، تمایزی میان زن و مرد نیست و هردو به رهایی (نیروانا) قادر هستند.
• دیدگاه دوم، با نگاهی منفی و زن‌گریز اعتقاد دارد که زنان تنها زمانی به رهایی دست می‌یابند که در بازگشت مجدد، به‌صورت مرد زاییده شوند. برخی از فرق بودایی بر این اعتقاد هستند. این دیدگاه باعث تغییر جنسیت برخی از زنان شد.
• دیدگاه سوم، با جداسازی زن‌گریزی و مردسالاری بر آن است که بودیسم در ذات خود تنفر و انزجاری از زن ندارد و زن‌گریزی موجود در آیین بودا، محصول تأثیر عوامل فرهنگی و مردسالارانه جوامع بر آموزه‌های بودایی است.

منزلت انسانی زن در آیین بودا

بودا زندگی بدون تلعق خاطر به دنیا و امور دنیوی را از ویژگی‌های حیات راهبانه می‌دانست. او خود برای سلوک معنوی، همسر و فرزندش را ترک و با پذیرفتن زنان در آیین خود تصریح کرد که زنان مانند مردان ظرفیت زندگی راهبانه را دارند؛ او زنان و مردان را به‌طور یکسان دعوت به آیین خود کرد. يكسانی زنان و مردان در دستيابي به ايمان، مهم‌ترين نكته در فراخوان او در تاريخ اديان هند محسوب می‌شود.

بودا به‌رغم این نگرش؛ معتقد بود توجه به زنان موجب می‌شود که مردان از طریق رهایی دور شوند. او ورود زنان در آیین خود را موجب تضعيف آن می‌دانست. در سرزنش زنی راهبه نه‌تنها او را، که با استفاده از الفاظي همچون؛ غيرقابل كنترل، ضعيف، آزمند، متقلّب و متملّق، حقیقت انسانی زن را تحقیر کرد.

زن در بودیسم دارای ظاهر فرشته و باطن شیطانی معرفی می‌شود؛ از سفارش‌های بودا به شاگردش آناندا، دوری‌کردن از زنان است؛ زیرا زن؛ شرور، حسود، بخیل، پست، فاقد اندیشه و همچون تمساح خون‌آشام است که در رود زندگی می‌نشیند تا شناوری را صید کند. برخی محققین معتقدند؛ در بودیسم اولیه نگرش منفی به زن وجود نداشت؛ اما راهبانی که نمی‌توانستند به زنان تعلق خاطر نداشته باشند آنها را مذمت کرده و تحریک‌کننده شهوت می‌دانستند. در برخی نحله‌های بودایی، مردان از حیث روحی، روانی و آگاهی برتر و کامل‌تر از زنان دانسته می‌شوند.

منزلت اجتماعی زنان در بودیسم

بودا، مدتی هیچ زنی را به کیش خود نپذیرفته و به همان میزان که از امیال نفسانی می‌ترسید از مکر زنان واهمه داشت و شعار بوداییان این بود که نجات، در مصاحبت با زن تحصیل نمی‌شود! هرچند بودا با اکراه زنان را در آیین خود پذیرفت؛ منتها مشروط به این‌که؛ باید سلوکِ زن، به‌طور کلی تحت نظر مردان راهب اداره شود و راهبه‌ها در هر پانزده روز باید خود و اعمال خود را به مردان راهب عرضه کنند. برخی محققین معتقدند؛ بودیسم در آغاز هرچند زن‌گریز یا زن‌ستیز نبود؛ اما متأثر از شرایط اجتماعی هند، گرایش مردسالاری در آن مشهود و برجسته شد.

قوانین رهبانیت بودایی برای زنان، متفاوت از مردان وضع شده و زندگی راهبه‌ها مانند زنان معمولی دارای محدودیت‌هاي بسیاري بوده است. برمبنای قانون بودیسم؛ همانگونه که زن تحت قیمومت شوهر و مادر تحت قیمومت فرزندان خویش است، راهبه‌ها نیز تحت سرپرستی مردان راهب قرار دارند؛ لذا متابعت زن از مرد در تمام امور حتی در مراسم‌های مذهبی لازم دانسته می‌شود.

زنان هرچند سابقه رهبانیت داشته باشند باید به راهبان مرد احترام گذاشته و آنها را تعظیم کنند، تذکر دادن خطای راهبان برای راهبه در هر شرایطی ممنوع است. راهبه‌ها اجازه ندارند در صومعه‌های جنگلی یا به‌تنهایی زندگی کنند. نگاه جنسیتی موجب شده بود که حتی راهبه‌ها به‌خود اجازه نمی‌دادند، بدون خواست راهب در مقابل او بنشینند. چنین دیدگاهی، منجر به تمایل برخی زنان بودایی برای تغییر جنسیت شد. برخی محققین با اذعان به این تقیدات؛ اما نقش زنان در تحولات بودیسم را مهم می‌دانند.

در آیین بودا؛ حقوق اجتماعی زنان عمدتا تابع فرهنگ عمومی است؛ آنها به لحاظ حقوقی، از حق مالکیت برخوردارند و اموالی که در زندگی مشترک زناشویی به‌دست می‌آید، مال مشترک زوجین محسوب می‌شود؛ زیرا ضرر نرساندن به غیر از اصول بنیادین این آیین به‌شمار می‌آید.

جایگاه مذهبی زنان در فرق بودایی

آیین بودا، در ابتدا اختصاص به مردان داشت. با پافشاری تعدادی از زنان، بودا با طرح شرایطی خاص‌ اجازه داد دیرهایی مخصوص راهبه‌های بودایی تشکیل شود؛ برخی از آن شرط‌ها عبارتند از:

1. پذیرش طریقه راهبان مرد و تارک دنیا شدن.
2. احترام و پیروی راهبه‌ها از رهروان تازه‌وارد مرد.
3. حق تعلیم رهروان مرد را نداشتن.

بودا حتی پیشنهاد زنان مبنی بر ملاک قرار دادن سابقه برای احترام به جای جنسیت مرد را نپذیرفت. بودا در عین سفارش به حفظ حرمت زنان به شاگردان راهب خود آموخت که برای پاک ماندن تن و اندیشه خود، زنان را همچون مادر، خواهر یا دختر خویش بنگرند. با گسترش آیین بودا، مکاتب و گرایشات مختلفی در این آیین به وجود آمد. فرقه هینایانا، جنبه فردی و رهبانیت را ادامه داد و فرقه مهایانا که جنبه اجتماعی را در نظر داشت معتقد بود بدون ترک خانمان نیز می‌توان از تعلقات رهایی یافته و به درجات والایی نائل شد. در این فرقه دیگر منعی برای زنان و افراد متأهل برای پذیرش آیین بودا وجود نداشت. در برهه‌هایی از زمان و برخی مناطق، اعطای مقام دینی به زنان امکان‌پذیر بود.

ازدواج در آیین بودا

آیین بودا با رهبانیت به وجود آمد و به تجرد بسیار اهمیت می‌داد. از بین مذاهب مختلف آن تراوادا (هینایانا) به لحاظ معنوی برای خانواده اهمیتی قائل نیست؛ اما در مذهب ماهایانا افرادی که قادر به زندگی رهبانی نبودند، ازدواج به همراه رعایت آموزه‌های بودایی امکانی برای رشد و تعالی محسوب می‌گردید؛ چون مراقبت از زن و فرزندان از برترین نعمت‌ها به‌شمار می‌آیند؛ ازدواج عامل اصلاح افراد و چارچوبی دانسته می‌شود که زن و شوهر را از انحرافات جنسی بازمی‌دارد. از نظر بودایی‌ها؛ ازدواج باید براساس عشق و توأم با آرزوی خوشبختی برای افراد و حتی دیگر موجودات پیرامونی باشد تا محیط نیز انرژی مثبت را برای عروس و داماد بازتاب دهد.

در این آیین، هرچند تجرد و رهبانیت، شرط اساسی سلوک معنوی شمرده می‌شود؛ اما افراد متأهل نیز در امور دینی مشارکت می‌توانند. امروزه در جامعه ژاپن که آیین بودا با فرهنگ آن در هم آمیخته، ازدواج کشیش‌های بودایی به رسمیت شناخته شده و ترک خانمان و رهبانیت هم به مرور از بین رفته است.

از نظر آیین بودا، ازدواج یک پیمان غیردینی است که از قبل در جوامع وجود داشته است. در آیین بودا، ازدواج مقدس نیست و اصل بر تجرد است. همچنین آیین محرمیت بین زوجین از اموری است که در آموزه‌های بودا نسبت به آن اظهار نظری نشده است. پیوند ازدواج در بین بوداییان، طبق آداب و رسوم هر منطقه و گاه تنها با ثبت در دفتر اسناد رسمی به رسمیت شناخته می‌شود. بوداییان حتی نسبت به ازدواج همجنس‌گرایان، اظهار بی‌طرفی می‌کنند. راهبان تنها با حضور خود در طول مراسم یا بعد از آن برای زوجین طلب خیر و برکت می‌کنند و نوع ازدواج برایشان فرقی ندارد.

زن بودایی در جایگاه همسری و مادری

آیین بودا هر چند نسبت به مراسم ازدواج هیچ نظری ارائه نمی‌دهد؛ اما توصیه‌هایی به زوجین دارد و معتقد است رعایت این نکات، انسان‌ها را برای رسیدن به تعالی روحی کمک می‌نماید. بودا به عامه پیروان توصیه کرد که باید بدانند که با همسر و فرزند خود زندگی کرده و در عین حال از شهوت، راحت‌طلبی و تن‌بارگی اجتناب کنند. پدر و مادر موظف هستند؛ فرزندان خود را از رذایل دور و به کسب فضایل تشویق کرده و در آموزش حرفه‌ای به آنها کمک کنند، در زمان مناسب برای ازدواج‌شان اقدام کرده و اموال خود را برای آنها به ارث بگذارند. بودا، رابطه زن و شوهر را بیش از مسائل جنسی دانسته و معتقد بود آنها با استفاده بهینه از الفت موجود می‌توانند یکدیگر را در پرورش فکر و دل به اندیشه آسمانی یاری دهند.

برخی از توصیه‌هایی که به زنان پس از رفتن به خانه شوهر شده عبارت است از:

1. احترام به والدین و معلم همسر به پاس خدمات آنها به شوهر.
2. پرورش اندیشه خود با هدف توان شناخت همسر و یاری او.
3. مدیریت خدمتکاران.
4. فرمانبری و پارسایی.
5. هدر ندادن درآمد شوهر.

برخی از توصیه‌های مربوط به مردان عبارتند از:

1. درستکاری و وفاداری در تدبیر منزل.
2. رعایت احترام، ادب و دوستی نسبت به زن خود.
3. واگذاری خانه‌داری به زن و توجه به نیازهای او مانند تهیه کردن وسایل خانه توجه‌ کند.

از نظر بودا؛ فرزندان هرگز نمی‌توانند دین خود نسبت به والدین را ادا کنند. از آنجایی‌که مادر بیشترین زحمت را برای فرزندان خود متحمل می‌شود، احترام او از احترام به هر شخص دیگری حتی مقام‌های بالای بودایی واجب‌تر است. بدرفتاری با پدر و مادر پیامدهای بدی دارد. اگر پسری بخواهد تارک دنیا شود؛ اما پدر و مادرش اجازه ندهند او نباید خانه را ترک کند. دعوای پسر با مادر نیز به جنگ دو پادشاه و دو کشور تشبیه شده که ویرانی به همراه دارد.

چند همسری در آیین بودا

درباره تک همسری یا چند همسری در آیین بودا مطلبی نیامده و به سنت، فرهنگ و قوانین جوامع بستگی دارد؛ ولی آمده است که چنانچه مرد متأهل به دنبال همسر دیگری باشد دچار سقوط، تزلزل و تنزل شده و با مشکلات زیادی روبرو خواهد شد.

طلاق در آیین بودا

هرچند هیچ حکمی در آیین بودا وجود ندارد که طلاق را ممنوع کرده باشد؛ اما سوگند، امر مهم تلقی می‌شود و از آنجایی‌که ازدواج متضمن پذیرش تعهداتی متقابل است، باید تا آنجا که ممکن است از انقطاع این روابط و صدمات ناشی از آن اجتناب شود. از نظر بودا، در صورتی که زن و مرد نکات توصیه‌شده را در زندگی رعایت کنند خانواده‌ای خوشبخت داشته و هیچ‌گاه اختلافی بین آنان پیش نخواهد آمد. در عین حال، چنانچه زندگی نامناسبی شکل گرفت و جدایی باعث تسکین درد و رنج حاصل از ازدواج نامناسب باشد؛ یا نقض برخی احکام مانند دروغ یا رابطه نامشروع رخ دهد، آیین بودا طلاق را مجاز می‌داند.

منابع

• «ازدواج و طلاق در آیین بودا و اسلام»، وب‌سایت طهور، تاریخ بازدید مطلب: 13 اردیبهشت 1404ش.
• ادبی، محمد جواد، «روزنه‌ای به مفاهیم ادیان در دایره المعارف (دایره المعارف موجز آیین بودا)، اخبار ادیان، ش 15، شهریور و مهر 1384ش.
• امیرگان، امیر «رابطه اسلام و بودا و نگاه جریان‌های مختلف بودائی به اسلام»، وب‌سایت مرکز آینده‌پژوهی جهان اسلام، تاریخ درج مطلب: 9 بهمن 1395ش.
• جعفری، حسین‌علی و دادفر، سحر، «زن، خانواده و ازدواج در آیین بودا»، فصلنامه تحقیقات مدیریت آموزشی، سال چهارم، شماره 4، تابستان 1392ش.
• جعفری، حسین‌علی؛ محمدرضا دهقانی‌زاده، زن، ازدواج و خانواده در دین بودایی، تهران، حکمت و عرفان، 1398ش.
• چنین گفت بودا (بر اساس متون بودایی)، ترجمه: هاشم رجب زاده، تهران، اساطیر، 1378ش.
• حکمت، علی اصغر، نُه گفتار در تاریخ ادیان، تهران، کتابخانه ابن سینا، چاپ دوم، 1342ش.
• دورانت، ویلیام جیمز، تاریخ تمدن، ترجمه احمد آرام و دیگران، تهران، اقبال، 1337ش.
• رضی، هاشم، اصول تعالیم بودا (موعظه اندر بنارس)، ش 6، 1344ش.
• شيرازي‌نژاد، آمنه، «زن در قرآن كريم و متون بودايي»، وب‌سایت راسخون، تاریخ درج مطلب:4 شهريور 1389ش.
• فتاحی، ذکیه، «فهم عوامل اجتماعی مرتبط با جایگاه اجتماعی زنان راهبه»، فصلنامه زن و جامعه، سال یازدهم، شماره 1، بهار 1399ش.
• کشاورزی‌پور، مریم، «زن در ادیان بودا، زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام»، وب‌سایت مجله ویستا، تاریخ بازدید مطلب: 13 اردیبهشت 1404ش.
• مدنی، آزاده و محمودی، ابولفضل، «نقش‌های زنان در اندیشه بودایی و ابن‌عربی»، قبسات، شماره 43، سال 1386ش.
• مدنی، آزاده، «جنبۀ مؤنث در بودیسم با تأکید بر نگاه تانترا به زن»، وبلاگ آزاده مدنی، تاریخ بازدید: 16 اردیبهشت 1404ش.
• ناکامورا، هاجیمه، «آیین بودا» (دانشنامه ژاپن)، ترجمه ع. پاشایی، هفت آسمان، ش 5، 1379ش.
• هولم، جین؛ جان بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، تهران، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به مؤسسه انتشارات امیرکبیر، 1384ش.