مادري
مادری؛ یکی از نسبت‌های خانوادگی.
مادری سنگ بنای خانواده و منبع عمده هویت زنانگی است.ویژگی‌های طبیعی و فطری که خداوند در خلقت زنان قرار داده است آنها را برای وظیفه مادری آماده می‌کند، هر چند این ویژگی‌ها با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم و تربیت ...شدت و ضعف می‌یابد.زنان به جهت مادری دارای مسئولیت و وظایفی هستند. هر چند این مسئولیت‌ها رابطه ای دیالکتیک در مسئولیت‌سازی برای سایر افراد خانواده ایجاد می‌کند.
تعریف لغوی و اصطلاحی
مادر ترجمه واژه «اُم» در عربی به معنای زنی که فرزند به دنیا می‌آورد یا زنی که داری فرزند است.[۱][۲]
در اصطلاح فقهی مادر کسی است که فرزند از رحم او متولد می‌شود.[۳] به عبارت دیگر مادر کسی است که؛ امر پرورش فرزندان را در دوران حمل و پس از آن بر عهده داشته و در انجام این وظیفه، بدون هیچ چشمداشت مادی و یا معنوی، کوشا است.[۴]
چیستی مادری
ویژگی‌های طبیعی و فطری که خداوند در خلقت زنان قرار داده است آنها را برای وظیفه مادری آماده می‌کند، هر چند این ویژگی‌ها با توجه به فرهنگ، آداب و رسوم و تربیت ...شدت و ضعف می‌یابد.خداوند، میل فطری در پرورش کودک را در نهاد مادران نهاده و این میل، در سنین بلوغ آشکار شده و در دوران حمل به عالی‌ترین مرحله تجلی خود می‌رسد.مادر، تجلی دهنده یکی از صفات عالی جمال خداوند است. این فضلیت را خداوند در وجود زنان به ودیعه نهاده‌است. در مادری صراحت و صداقت، مهر و صفا، عدل و تقوا به عالی‌ترین وجه خود نمایان شده و در راه خیر و سعادت فرزند بدرقه می‌شود. به عبارت دیگر مادری، فضلیت و وظیفه‌ایست که غفلت و اشتباه در آن، موجب تباهی نسل و فساد جامعه شده و مراقبت از آن، جامعه‌ای خیرخواه و متکامل پدید می‌آورد.[۵]
جایگاه مادر
مادری برای بشر در طول تاریخ مفهومی مقدس بوده است و مادر مظهر محبت و فداکاری شناخته شده‌است. ادیان نیز در تقدس بخشی به مادری نقش برجسته‌ای داشته‌اند در اسلام بهشت زیر پای مادران توصیف شده است و در مسیحیت مریم مقدس سمبل مادر امت شناخته می‌شود.هر چند همه ادیان الهی مقام ارزشمندی برای مادر قائلند و به او احترام می‌گذارند، ولی اسلام بیش از دیگر مکاتب به این مسئله توجه نموده و به مادر عظمت بخشیده است. حقوقی را که اسلام برای مادران مشخص کرده، بسیار فراتر از حقوقی است که برای دیگران حتی پدر قائل شده است؛ چرا که مادر مربی انسان و در حقیقت پرورش دهنده جامعه است و اوست که می تواند فرد و جامعه را به سعادت برساند و یا به شقاوت و بدبختی بکشاند.[۶]
در آیات قرآن کریم مقام مادری هم ردیف اطاعت و عبادت خدا ذکر شده‌است.خداوند در هر یک از آن آیات، با عظمت و بزرگی از مادر یاد کرده و به نوعی از مقام او تمجید نموده است. چرا که وحی و الهام مستقیم خدا به مادر موسی، اظهار ارادت و نیکویی عیسی به مادر، بیان زحمات و رنج های مادر در قرآن کریم و همچنین دستور حق تعالی به احسان و نیکی نسبت به پدر و مادر، همه گواه بر رفعت جایگاه مادر است.[۷]
فمنیسم و مادری
با آغاز جنبش‌های فمنیستی در غرب و تلاش برای احقاق حقوق زن یکی از مسائلی که مورد توجه فمنیست‌ها قرار گرفت مساله مادری بود. تلاش فمنیست‌ها جهت برابری حقوق زن و مرد در نحله‌های مختلف با رویکرد‌های متفاوت موجب، دیدگاهی متفاوت در مساله مادری شد.در طول اين سال‌ها، برخي به عنـوان نهـادي انقيـادآميـز بـه مادري تاختند و از آنجا كه مادري در اين فضا با مفاهيمي چون سـنت و پدرسالاري گره خورده بود، تلاش براي فهم اجتمـاعي ايـن مسـئله بـا شـورش و مبـارزه عليـه خانواده و فرزندآوري يكي دانسته شد.برخي ديگر به ريشه‌هاي اقتصادي مـادري و تـأثيري كـه سرمايه‌داري و تكنولوژي بر آن مي‌گذارد هجوم بردند.عـده‌اي ديگـر سـاختارها را كنار گذاشته و به تجربه‌هاي خرد مادران در زنـدگي روزمـره توجـه كردنـد.عـده‌اي فرزندآوري و مراقبت را طبيعت زن دانستند و خواستار توجه اساسي به تفاوت‌هـاي ميـان زن مرد شدن.د برخي هم به عامليت مادران و خلاقيت‌هاي آنهـا پرداختنـد. در این میان عدة زيادي هم بودند كه عمدة پژوهش‌ها و جريان‌هاي متأثر از فمنيسم را داراي پيش‌داوري و مفروضات غلطي دانستند و از فقـدان صداي مادران اقليت در گفتمان‌هاي اصلي رويكردهـاي فمينيسـتي انتقـاد كردنـد.[۸]
وظایف و مسئولیت‌های مادری
وظیفه مادری از آن جهت خطیر و مشکل است که زنان به جهت قبول این مسئولیت هم در این جهان و هم در جهان ابدی در برابر این وظیفه، بازخواست می‌شود.[۹] به همین دلیل دین اسلام برای انجام هرچه بهتر این مسئولیت، توصیه‌های به مادران دارد:
وظایف مادر قبل از بارداری
کودکان یکی از بهترین عوامل زیبایی بخش حیات آدمی و آینده‌سازان جامعه هستند.از انجا که مادر فرزند را در رحم خود پرورش می‌دهد و بیشترین تعامل را در دوران حمل با جنین دارد برخی از اعمال و آدابی که قبل از تولد فرزند باید رعایت کنند، بدین قرار است:
- انجام فرایض دینی
- انس با قرآن و اهل بیت
- مراعات آداب زناشویی
- خوردن غذای حلال و پاکیزه و میوه‌های متنوع
- انجام آزمایشات ژنتیکی
- جلوگیری از افسردگی‌های روحی
- تماشای مناظر زیبا
- رعایت بهداشت جسمی، ورزش و ... .[۱۰]
وظایف مادر در دوران بارداری
جنین از زمان انعقاد نطفه، موجودی زنده است که دیگران موظف به حفظ شأن و حقوق او هستند. بر اساس همین دیدگاه، در قوانین فقهی اسلام، برای نطفه در همان لحظه نخست انعقاد نیز دیه تعیین شده و هیچ کس حق ندارد او را از حق زندگی کردن محروم کند.از آنجا که مادر بیشترین تعامل را در دوران حاملگی با جنین دارد تمام حالات روحی و جسمی مادر و نیز محیط زندگی، بر کیفیت رشد معنوی او موثر خواهند بود، پس باید دقت داشت که تمام آنچه که مادر می‌خورد، می‌پوشد، می‌شنود، می‌گوید، می‌بیند، لمس می‌کند، احساس می‌کند و نیز تمام کنش‌ها و واکنش‌های قلبی و روحی او و حتی تمام اتفاقات پیرامون او، یعنی فضای زندگی، رفتار همسر، همنشینان و ... ، همه و همه بر تربیت روحی او مؤثرند.<[http://ensani.ir/file/download/article/1601463756-10302-1-8.pdf [۱۱]
افزون بر این نکات، اسلام مجموعه ای از آداب مستحب را برای تضمین هر چه بهتر سلامت جسمی فرزندان مقرر کرده‌است که از آن جمله می توان مراقبت‌های مخصوص زمان انعقاد نطفه و دعاهایی را که در سلامت جسمی و ذهنی فرزندان موثر دانسته شده‌اند، یادآور شد.[۱۲]
وظایف مادر پس از بارداری
پس از تولد فرزند، وظایف مادر رنگ و صورت دیگری به خود می‌گیرد. بار مسئولیت مادر، سنگین‌تر می‌شود.. فکر و اندیشه، جهانبینی، ذوق و سلیقه، همه و همه فرم کاملتری پیدا می‌کند. مادر، خود را مسئول غذا، مراقب، حمایت و محبت فرزندش می‌داند. مهمترین وظیفه مادر در این دوران پرورش انسانی مسئول و مکلف است. ازجمله وظایف مهم این دوران میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
=تعلیم و تربیت
وظیفه مادر در زمینه تعلیم و تربیت شامل پرورش ابعاد جسمی، روحی و عقلی فرزند است.در روایات واردشده از امامان معصوم(ع) میتوان به دستورات بسیار زیاد اخلاقی- تربیتی درباره برخورد با کودکان دست یافت، از جمله: تعلیم آداب نیک به فرزند، گذشتن از خطاهای وی، پوشاندن اشتباهات وی، ملاطفت و مدارا کردن با او، پرهیز از سرزنش او، وفای به عهد با او، پذیرش توانایی‌های او، نداشتن توقع بی جا از او و مشارکت دادن او در تصمیم گیری‌ها که همگی جلوه‌ای از تربیت صحیح و اکرام فرزند است.سیره تربیتی حضرت زهرا(س) نیز نشانگر اهتمام وی به رشد شخصیتی فرزندانشان است.آموزش معارف دین به کودکان هنگام بازی با آنها، رفق و مدارا با فرزندان، توجه به روحیات کودکان در تعامل با آنها، گوش سپردن به صحبت‌های فرزندان که موجب تکریم و تشویق آنها می‌شود، جلوه‌هایی از این سیره است.[۱۳]
محبت و حمایت
در بعد حمایتی دست کم دو وظیفه مهم بر عهده‌ی والدین نسبت به فرزندان قرار داده شده است: نخست، وظیفه حمایت مالی از فرزندان نیازمند است و مدرک فقهی آن همان ادله‌ای است که متقابلا لزوم انفاق بر پدر و مادر نیازمند را جزء وظایف فرزند به شمار آورده‌است.[۱۴] بر این اساس، تامین هزینه‌های ضروری زندگی فرزندان در صورت نیازمندی بر عهده‌ی والدین است و حتی اجبار و الزام قانونی در این باره مقرر شده‌است. وظیفه دوم، کمک والدین به فرزندان در انتخاب همسر و تشکیل خانواده است.در برخی روایات، فراهم کردن شرایط ازدواج و یافتن همسر مناسب برای فرزند بالغ (اعم از دختر و پسر) به عنوان یکی از حقوق وی به ویژه نسبت یه پدر معرفی شده‌است.[۱۵]
از دیگر توصیه های مهم بزرگان دین به والدین، اظهار مجبت به فرزندان و برقرار کردن روابط عاطفی و شاد با آنان است.[۱۶]نیاز به محبت و جنبه‌هایی از مراقبت و بهره‌مندی از محبت مادرانه نیازی است که حتی پس از ازدواج نیز وجود دارد و فرزند در سنین مختلف زندگی به دریافت آن نیازمند است.گرچه دستورات دینی بیشتر به دوران کودکی فرزند توجه می‌کند، نمی‌توان از این نیاز در دوران‌های دیگر چشم پوشید.فرزند در مواقع بیماری، وجود فشارهای روحی و بحران‌ها به مراقبت و محبت ویژه‌ای نیاز دارد که دریافت این محبت از سوی مادر تاثیرگذار است.[۱۷]
جامعه‌پذیری
جامعه پذیری فرآیندی است که فرد طی آن، تطابق با یک گروه را می‌آموزد و طوری رفتار می‌کند که مورد تایید گروه(یا جامعه) است.در فرایند جامعه‌پذیری شخص با عقاید، ارزش‌ها و آداب رسوم جامعه خود آشنا می‌شود و شیوه‌های زندگی اجتماعی را فرا می‌گیرد.دراین ارتباط، در متون دینی سفارش‌های فراوانی به آموزش قرآن کریم، اعتقادات دینی و مناسک و احکام شرعی به فرزندان کودک و نوجوان دیده می‌شود. برای نمونه، تعلیم قرآن به فرزند از حقوق فرزند بر پدر و مادر به شمار آمده‌است.[۱۸]
یکی از مهم ترین نهادهایی که در آن فرایند جامعه پذیری صورت می‌گیرد، خانواده است؛ به گونه‌ای که جامعه پذیری افراد، نسبت مستقیمی با ساختار، کیفیت و نوع ارتباط افراد با خانواده با یکدیگر دارد. نقش موثر خانواده، خویشاوندی و همبستگی اجتماعی در این فرایند، در برخی متون روایی به روشنی مورد توجه قرار گرفته است. تاکید بر پیوند خویشاوندی و صله ارحام و آثار و نتایج آن در زندگی فردی و اجتماعی، محبت و شفقت به کودکان، تاکید بر نقش دادن به کودکان در خانواده و آمادگی برای ورود به اجتماع و مانند آن، از آموزه های مورد تاکید اسلام است.[۱۹] [۲۰]
همانطور که روشن است در فرآیند جامعه پذیری، تعیین و شناخت ارزش‌ها و ایفای نقش مسئولانه انتقال آنها جایگاه مهمی دارد.با شناخت ارزش‌ها و باورهاست که میتوان فرآیند جامعه پذیری را مدیریت کرد؛ بنابراین آشنایی خانواده به خصوص مادر با ارزش‌ها و میزان اعتقاد او به عقاید و آداب و رسوم می‌تواند به میزان انتقال آنها به کودک اثر داشته باشد.[۲۱]
حق مادر بر فرزند
یکی از مسائل مهم در نگاه اسلام پس از طرح حقوق فرزند بر مادر، حق مادر بر فرزند است.توصیه‌ها و دستورات زیادی در قالب آیات و روایت از خداوند متعال و معصومین در مورد حق مادر بر فرزند شده‌است از جمله ایت توصیه ها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
- نیکی و احسان[۲۲]
- قدرشناسی [۲۳]
- نگاه مهرآمیز [۲۴]
- به‌دست‌آوردن رضایت پدر و مادر
- زیارت مزار مادر پس از مرگ[۲۵]
- قرائت قرآن برای مادر پس از مرگ [۲۶]
- انجام اعمال نیک به نیت مادر[۲۷]
. . .
پانویس
- ↑ دهخدا، ذیل واژه «مادر»، وب‌سایت واژه یاب
- ↑ فرهنگ معین، ذیل واژه «مادر»، وب‌سایت واژه یاب
- ↑ «مادری»، ویکی فقه
- ↑ قومی، «بررسی نقش مادری از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، 1398ش
- ↑ قومی، «بررسی نقش مادری از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، 1398ش
- ↑ احسانی، «جایگاه مادر در اندیشه دینی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه
- ↑ احسانی، «جایگاه مادر در اندیشه دینی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه
- ↑ رفعت جاه و دیگران، «تأملي بر تحول پارادايمي مسئلة «مادري»»، 1397ش
- ↑ جوادی‌آملی، زن در آینه جلال و جمال، 1377ش، ص45
- ↑ «آدابی که پدر و مادر قبل از تولد فرزند باید رعایت کنند چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئست
- ↑ قومی، «بررسی نقش مادری از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، 1398ش
- ↑ بستان، خانواده در اسلام، 1399ش، ص128-130
- ↑ خدامی، مادری؛ حقوق و مسئولیت‌ها، 1396ش، ص82
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج15،ص 175
- ↑ کنز العمال، ج16، ص442
- ↑ بستان، خانواده در اسلام، 1399ش، ص194
- ↑ خدامی، مادری؛ حقوق و مسئولیت‌ها، 1396ش، ص70
- ↑ بستان، خانواده در اسلام، 1399ش، ص34
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج21، ص485
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه،ج15، ص198، ح2
- ↑ حکمت‌نیا، حقوق زن و خانواده، 1392ش، ص114و115
- ↑ اسراء، آیه23
- ↑ لقمان، آیه 14
- ↑ حرعاملی، وسائل الشیعه، 1403ه.ق، ج6، ص 205
- ↑ مجلسی،بحارالانوار، 1383ش، ص293)
- ↑ کلینی، اصول‌الکافی، 1407ه.ق
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، 1383ش،71/84
منبع
- مجلسی، محمد باقر، بحاراالنوار، مؤسسه الوفاء، بیروت، 1383ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، اصول‌الکافى،دارالثقلین، قم، 1395ش.
- حر العاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه،مؤسسه آلالبیت، قم، 1403ه.ق.
- جوادی آملی، عبدالله،زن در آیینه جلال و جمال،اسراء، قم، 1377ش.
- حکمت‌نیا، محمود، حقوق زن و خانواده، ناشر: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، 1392ش.
- بستان، حسین، خانواده در اسلام، ناشر: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، نوبت چاپ: دوازدهم، قم، 1399ش.
- خدامی، نرگس، مادری؛ حقوق و مسئولیت‌ها،ناشر: دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، قم، 1396ش.
- قومی، مرضیه فاطمه، «بررسی نقش مادری از دیدگاه اسلام و فمینیسم»،دوفصلنامه تخصصی پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال دوم، شماره دوم، بهار و تابستان 1398ش.
- «آدابی که پدر و مادر قبل از تولد فرزند باید رعایت کنند چیست؟»، وب‌سایت اسلام کوئست، تاریخ درج مطلب:26 بهمن 1399ش، تاریخ بازدید: 9 فروردین 1402ش.
- احسانی، محمد، «جایگاه مادر در اندیشه دینی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 9 فروردین 1402ش.
- «مادری»، ویکی فقه، تاریخ بازدید: 9 فروردین 1402ش.
- فرهنگ معین، ذیل واژه «مادر»، وب‌سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 9 فروردین 1402ش.
- دهخدا، علی اکبر، ذیل واژه «مادر»، وب‌سایت واژه یاب، تاریخ بازدید: 9 فروردین 1402ش.