جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده
جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده؛ فرایند شکل‌گیری و تثبیت هویت زنانه و مردانه در خانواده.
جامعه‌پذیری جنسیتی، فرایندی مبتنی بر خلقت دوگانه انسان و معطوف به تثبیت هویت زنانه و مردانه است که توسط نهادهای مختلف انجام می‌شود. مراحل اصلی آن که خانواده متکفل آنها است، از انتخاب همسر و مرحله بارداری آغاز می‌شود و پس از تولد، در برگیرنده مراحل سه‌گانه؛ سروری، فرمانبرداری و وزیری است. والدین وظیفه دارند؛ متناسب با نقش‌های جنسیتی خود و با توجه به مرحله سنی و جنسیت فرزندان، ظرفیت‌ها و ظرافت‌های زنانگی و مردانگی را در وجود آنها تقویت کرده و نهادینه سازند تا در بزرگسالی بتوانند نقش‌های جنسیتی محوله را در مناسبات وسیع و پیچیده اجتماعی ایفا کنند.
مفهوم‌شناسی
جامعه‌پذیری جنسیتی فرایندی است که در خلال آن، هنجارها، نقش‌ها، انتظارات و به‌طور کلی الگوهای رفتاری که در یک فرهنگ معین برای هریک از دو جنس معین شده، درونی می‌شوند. این فرایند بازنمود تفاوت‌های جنسیتی[۱] و موجب تقسیم کار جنسیتی در خانواده و جامعه است. والدین و کودکان در جامعه‌پذيري به کسب دانش‌ها، نگرش‌ها، مهارت‌ها، ارزش‌ها و انتظاراتي مي‌پردازند که به آنها امکان يکپارچگي با روابط اجتماعي جديد را مي‌دهد.[۲] جامعه‌پذیری دارای ابعاد مختلف انگيزشي، آموزشي و پرورشي است. [۳]
رویکردها
فمينيست‌ها، با تأکيد بر این اندیشه کلی که انسان، زن زاده نمی‌شود، به این مسئله پرداخته‌اند که نقش‌های جنسیتی، بخشی از ایدئولوژی هستند.[۴] آنها در صدد یکسان‌سازی نقش‌های زن و مرد بوده و جامعه‌پذیری جنسیتی در خانواده را از علل اصلی نابرابری‌های جنسی در سطح خانواده و اجتماع تلقی می‌کنند.[۵] اما در نگرش اسلامی؛ زن و مرد مکمل یکدیگر هستند.[۶] آنها هرچند از ظرفیت‌های یکسانی برای رسیدن به سعادت برخوردار هستند، اما راه رسیدن به آن متفاوت دانسته می‌شود.[۷] خانواده در فرایند جامعه‌پذیری جنسیتی، تفاوت‌های زنانه و مردانه را در کودکان ایجاد نمی‌کند بلکه به تفاوت‌های طبیعی آنها پاسخ می‌دهد.[۸] متناسب با این تفاوت‌ها است که ایفای نقش‌های همسری، مادری و پدری، زن و مرد را به سعادت می‌رساند.[۹] جامعه‌پذیری جنسیتی فرایندی برای احراز این جایگاه‌ها است. چون پسر و دختر اگر متناسب با این موقعیت‌ها پرورش نیابند، در آینده نمی‌توانند نقش‌های محوله خود را به درستی ایفا کنند.[۱۰]
شیوه‌ها
الكسيس كارل معتقد است؛ نبايد پرورش روحي و نوع زندگي دختر و پسر را با يك روش انجام داد. اشخاصي كه تعليم و پرورش اطفال را برعهده دارند، بايد متوجه اين موضوع باشند كه وضع جسمي و روحي دختر و پسر با هم فرق دارد، پس در پرورش و طرز تغذيه آنها نيز بايد تفاوت قائل شد. [۱۱] آلبرت بان دورا معتقد است که کودك از دو راه عمده، رفتارهای اجتماعی و نقش‌های جنسيتی را می‌آموزد: نخست از راه آموزش مستقيم با عوامل تقویت کننده که طی آن کودك با پاداش و تنبيهی که دریافت می‌کند، رفتارهای جنسيتی را فرا می‌گيرد؛ دوم از راه تقليد و همانندسازی، رفتارهای جنسيتی توسط والدین و دیگر عوامل جامعه‌پذیری الگوسازی می‌شوند و کودك از این الگوها تقليد و پیروی می‌کند. [۱۲] این امور مورد تایید متون دینی هم است.[۱۳]
کارگزاران
در آموزه‌های اسلامی تربیت فرزندان تکلیف الزامی موقعیت پدری است.[۱۴] اما مادر به‌دلیل حضور بیشتر در منزل و ارتباط عاطفی با فرزندان، از بیشترین نقش الگویی برخوردار است [۱۵] و در قبال فرزندان خود مسئول دانسته می‌شود.[۱۶] از دیدگاه امام خمینی نقش مادر در نونهالان و پدر در نوجوانان، بسيار حساس است. اگر فرزندان در دامن مادران و با حمايت پدران متعهد به‌طور شايسته و با آموزش صحيح تربيت شده و به مدارس فرستاده شوند، كار دیگر کارگزاران بیرونی مثل معلمان نيز آسان‌تر خواهد بود.[۱۷] اصل مهم در جامعه‌پذیری جنسیتی، لزوم اجتناب والدین از تبعیض میان دختران و پسران خود است.[۱۸]
مراحل
مراحل جامعه‌پذیری به مرحله قبل از تولد و سه دوره هفت ساله بعد از تولد که در سخن رسول اکرم از آنها به مراحل سروري، فرمانبرداري و وزيري تعبیر شده است، [۱۹] تقسیم می‌شود. مرحله سروری دارای ویژگی‌های سه‌گانه: مهلت دادن و رها کردن کودک برای بازی؛ نرمی و وقار در برخورد با کودک؛ سیادت در بازی و نافذ بودن حکم کودک، است. مرحله دوم از دو ویژگی مطیع و خاضع بودن؛ آموزش دیدن و ادب آموختن برخوردار است. مرحله سوم نیز سه ویژگی مهم دارد که عبارتند از همراهی با والدین، آموختن حلال و حرام یعنی قوانین حاکم بر زندگی و پذیرش مسئولیت و انجام دادن امور محّول شده. [۲۰]
1.قبل از تولد
مرحله قبل از تولد، در ظاهر ارتباط مستقیمی با جامعه‌پذیری جنسیتی ندارد؛ اما ویژگی‌های فردی والدین [۲۱] و تغذیه مادر در دوره بارداری، در هویت جنسیتی فرزندان نقش دارد و شقاوت و سعادت فرزند در شکم مادر پايه‌گذاري می‌شود.[۲۲] خوشبخت كسي است كه تولدش پاکیزه و مادرش داراي گوهر عفت و طهارت فكر باشد![۲۳] استفاده زنان باردار از كندر، جنین پسر را پاكدل، دانشمند و دلير ساخته و جنین دختر را زيبا و خوش اخلاق می‌سازد.[۲۴]
2.سروری
سروری، تا سن هفت‌سالگی را شامل می‌شود. کودک در سن پنج و شش‌سالگی، نسخه کوچکی از جوانی است.[۲۵] کودکان در حدود دو سالگی وارد هویت جنسیتی شده و قادرند که به خود و دیگران برچسپ دختر یا پسر بزنند، در سن پنج‌سالگی به سازگاری جنسیتی رسیده و می‌فهمند که جنسیت جنبه تغییرناپذیر هویت او است.[۲۶] کودکان در این مرحله تحت مراقبت‌های مادرانه هستند.[۲۷] مراقبت از کودک تا پنج سالگی بر عهده مادر است.[۲۸] کودکان هر دو جنس در ابتدا با مادر همانندسازی شخصیتی می‌کنند ولی در ادامه، مادران پسران خود را تشویق می‌کنند، تا در همانندسازی با پدر، نقش‌های مردانه را بپذیرند.[۲۹] اگر در این سن پدر یا مردی دیگر به‌عنوان جانشین پدر حضور فیزیکی و معنوی در زندگی نداشته باشد، پسر ناخودآگاه با مادر همانندسازی می‌کند و ویژگی‌های زنانه در او تقویت می‌شود. اگر دختری در این مرحله از داشتن مادر محروم باشد با پدر همانندسازی کرده و تمایل به فعاليت‌های مردانه پیدا می‌کند.[۳۰] تاکید والدین بر هنجارهای اخلاق جنسی، مرزهای جنسیتی را برای نونهالان برجسته می‌کند. سوال‌های جنسی کودکان که بيشتر از سنين سه تا چهار سالگی آغاز می‌شود، باید به‌صورت مناسب پاسخ داده شود.[۳۱] آمیزش جنسی والدین، حتی در حضور فرزندی که خواب است، نکوهش شده است.[۳۲] کودکان نیز نباید بدون اجازه وارد اتاق خصوصی والدین شوند.[۳۳] والدین باید با فرزندان خود، رفتار عفیفانه داشته باشند، مرد نامحرم نباید دختر بچه شش‌ساله را بوسیده و یا در آغوش گیرد.[۳۴] حتی پسر بچه نیز نباید دختر بچه شش‌ساله را ببوسد.[۳۵]
3. فرمانبرداری
مرحله فرمانبرداری از هفت‌سالگي تا چهارده‌سالگي را شامل شده و دوران فراگیری تادیب است.[۳۶] تادیب جنسیتی جدی‌تر از قبل صورت می‌گیرد تا هویت جنسیتی فرزندان رشد یابد.[۳۷] در این دوره جامعه‌پذیری افزون بر خانواده، گروه‌هاي دوستي، رسانه‌ها، آموزش و پرورش و سازمان‌های اجتماعی مؤثر هستند و مقطع مناسبی برای آموزش ارزش‌ها، احکام عبادی و آداب اجتماعی متناسب با جنسیت بچه‌ها است.[۳۸] حساسیت این مقطع برای دختران بیشتر است چون آنها از لحاظ جسمانی، سریع‌تر از پسران رشد کرده و علاقه خود را نسبت به جنس مخالف درک می‌کنند.[۳۹] در این مرحله باید حیا در وجود فرزندان به‌خصوص در دختران تقویت شود. حیا موجب احساس احترام و عفت در برخورد با جنس مخالف می‌شود. از موانع پیدایش حيا در ميان فرزندان شيوه نادرست معاشرت در خانه است. گفتار و کردارهای افرادی که در یک محل زندگی می‌کنند، نقش مهمی در تقویت یا تضعيف حيا در فرزندان دارد.[۴۰] محيط خانواده باید آرام و بدون علامت‌های جنسی باشد تا باعث بروز انحراف‌های جنسی، بلوغ زودرس و ناهنجاری در آنها نشود. [۴۱] از سن ده‌سالگی باید بستر خواب بچه‌ها از همدیگر جدا شود.[۴۲] دختران در التزام به حجب و حیای زنانه عمدتا مـتأثر از مادران خود هستند، مادری که به زن بودن خود افتخار کند و هویت زنانه خود را بپذیرد به بهترین شکل می‌تواند احساس زیبای زن بودن را به دختر خود منتقل کند.[۴۳] غيرت از ویژگی‌های محوری هویت مردانه است که عمدتا از طریق تعامل پسر با پدر و دیگر مردان خانواده، در او پرورش می‌یابد. غيرت نقش جدی در آلوده نشدن نوجوانان و جوانان به رفتارهای نابهنجار جنسی دارد.[۴۴] در این دوره، دختران و پسران متناسب با سن و جنسیت‌شان باید به‌تدريج وادار به عبادت و کار شوند تا با الزامات بندگی مأنوس شده، سختی‌های روزگار را ببینند و به‌عنوان فردي مؤمن و کارآزموده وارد اجتماع شوند.[۴۵] همچنین در قبال انجام دادن مسئولیت‌ها تشویق شده و در صورت نافرمانی باید تنبیه شوند. [۴۶] پاداش‌ها باید هماهنگ با دستورالعمل‌های فرهنگی که رفتارهای مناسب را برای پسران و دختران در نظر می‌گیرد، ارائه شوند.[۴۷]
4.وزیری
وزیری، شامل دوره‌های نوجواني و اوائل جوانی و به‌دلیل رخداد بلوغ، حساس‌ترين سال‌هاي زندگی فرد است.[۴۸] نوجوان دوست دارد مستقل باشد. برای اینکه بزرگ شدن و استقلال خود را ثابت کند، بين خود و خانواده فاصله ايجاد کرده، به گروه همسالان خود نزديک مي‌شود. او از نظر رواني در شرايط ويژه‌اي زندگي مي‌کند؛ نه مانند کودکان نابالغ فکر مي‌کند، نه از تجربيات و افکار پخته بزرگسالان برخوردار است.[۴۹] احساسات تند، همراه با نيروي جسماني، او را به کارهاي تند عاطفي فرا مي‌خواند.[۵۰] لذا این دوره شعبه‌اي از جنون دانسته شده است.[۵۱] در این دوره سنی، برنامه‌هاي آموزشی و تربیتی مراحل پیشین بايد عميق‌تر و گسترده‌تر شده و به آموزش نقش‌های جنسیتي توجه جدي‌تری شود.[۵۲] آنها متناسب با جنسیت‌شان در انجام فعالیت‌های اجتماعی و اداره خانه، شریک و سهیم شوند.[۵۳] در مورد تربيت جنسی نوجوانان و جوانان، والدین دو وظيفه اساسی دارند. اول اینکه آنها را با حقایق صحيح جنسی بيولوژیک آشنا کنند تا فرزندان بدانند که دستگاه‌های جنسی چگونه کار می‌کنند و تأمين بهداشت آنها چگونه امکان‌پذیر است. دیگر اینکه به آنها آموزش دهند که ميل جنسی خود را صرفا در چارچوب اصل زناشویی تعریف کنند تا از انحراف و آسیب‌های روانی در امان باشند.[۵۴] والدین باید مراقب دوستان فرزندان خود باشند، به پسران یاد دهند که داشتن دوست‌دختر، نه تنها یک انحراف اخلاقی است که سرنوشت دختری را نابود می‌کند و دختران باید بفهمند که پسران جوان از دوستی با دختران، عمدتا در صدد کامروایی جنسی هستند و نباید در دام دوستی‌های خیابانی گرفتار شوند.[۵۵] والدین بايد در يافتن همسر مناسب برای فرزندان خود تلاش کنند؛ در ادبیات روایی تأکید شده است که دختران خود را (در مجالسی که نامحرم حضور ندارد)، به طلا و نقره بیارایید و جامه نيکو بر آنها پوشانده تا خواستگار پيدا کنند.[۵۶] پسر و دختر در پایان این مرحله سنی باید به‌گونه‌ای تربیت شده باشند که آمادگی برای ازدواج را پیدا کرده [۵۷] و بتوانند نقش‌های پدری، مادری و همسری را در چارچوب تشکیل خانواده، ایفا کنند. چون همانگونه که پسری ناآگاه از نقش‌های مردانه از توان مدیریت زندگی خانوادگی خود عاجز است، اگر دختری برای نقش‌های مادری و همسری پرورش نیافته باشد، در آینده نمی‌تواند این نقش‌ها را به‌درستی ایفا کند. [۵۸]
پانویس
- ↑ حاجی‌اسماعیلی، «بررسی تطبیقی جامعه‌پذیری جنسیتی از منظر اسلام و رویکردهای جامعه‌شناختی»، 1402ش، ص85.
- ↑ استافورد و بایر، تعامل والدين و کودکان، 1377ش، ص143.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص515.
- ↑ احمدی و تشکری، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، 1400ش، ص54.
- ↑ بستان، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1397ش، ص55.
- ↑ سوره روم، آیه 21.
- ↑ «جنسیت در تربیت اسلامی، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی».
- ↑ حاجی‌اسماعیلی، «بررسی تطبیقی جامعه‌پذیری جنسیتی از منظر اسلام و رویکردهای جامعه‌شناختی»، 1402ش، ص87.
- ↑ نوری، مستدرک، 1408ق، ج2، ص389.
- ↑ هاشمی‌علی‌آبادی و خسروی، «بررسی چرایی تفاوت شیوه‌های تربیتی دختران و پسران در خانواده با تکیه بر آیات و روایات»، 1401ش، ص363.
- ↑ محمدي، «تحليل تفاوت‌هاي جنسيتي زن و مرد در علوم تجربي و آموزه‌هاي ديني»، 1392ش، ص74.
- ↑ احمدی و تشکری، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، 1400ش، ص59.
- ↑ احمدی و تشکری، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، 1400ش، ص63.
- ↑ حر عاملى، وسائلالشيعة، 1409ق، ج21، ص480.
- ↑ حر عاملى، وسائلالشيعة، 1409ق، ج21، ص480.
- ↑ فلسفي، الحديث، 1368ش، ج3، ص213.
- ↑ خميني، صحيفه امام، 1378ش، ج15، ص245.
- ↑ نوری، مستدرک، 1408ق، ج15، ص118.
- ↑ حرعاملی، وسائلالشيعة، 1409ق، ج21، ص477.
- ↑ پسندیده، «روایات «سبع سنین» در فرزندپروری، گونهها و تحلیل درونی آنها»، 1395ش، ص18-17.
- ↑ طبرسی، مكارم الأخلاق، 1370ش، ص197.
- ↑ وجدانى فخر، الجواهر الفخرية، 1426ق، ج3، ص223.
- ↑ صدوق، علل الشرائع، 1386ش، ج2، ص 565.
- ↑ طبرسی، مكارم الأخلاق، 1370ش، ص194.
- ↑ «نگاهی به مراحل تربیت کودک از منظر دین»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ حاجی‌اسماعیلی، «بررسی تطبیقی جامعه‌پذیری جنسیتی از منظر اسلام و رویکردهای جامعه‌شناختی»، 1402ش، ص88.
- ↑ احمدی و تشکری، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، 1400ش، ص57.
- ↑ «نقش مادر در خانواده»، وب‌سایت راسخون.
- ↑ احمدی و تشکری، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، 1400ش، ص59-58.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص45.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص44.
- ↑ كلينى، الكافي، 1407ق، ج5، ص500.
- ↑ سوره نور، آیه 58.
- ↑ صدوق، من لا يحضره الفقيه، 1413ق، ج3، ص437.
- ↑ صدوق، من لا يحضره الفقيه، 1413ق، ج3، ص437.
- ↑ «نگاهی به مراحل تربیت کودک از منظر دین»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص533.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص529-528.
- ↑ «نگاهی به مراحل تربیت کودک از منظر دین»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص48.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص43-42.
- ↑ حرعاملی، وسايل الشيعه، 1409ق، ج21، ص461.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص45.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص49.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص532-531.
- ↑ صدوق، من لا يحضره الفقيه، 1413ق، ج1، ص281.
- ↑ حاجی‌اسماعیلی، «بررسی تطبیقی جامعه‌پذیری جنسیتی از منظر اسلام و رویکردهای جامعه‌شناختی»، 1402ش، ص87.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص44.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص534.
- ↑ اميني، اسلام و تعليم و تربيت، 1387ش، ص310.
- ↑ پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص 534.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص535.
- ↑ «مراحل تربیت کودک و نوجوان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه.
- ↑ فاضلی، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، 1400ش، ص45-44.
- ↑ ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، 1395ش، ص54.
- ↑ ری‌شهری و دیگران، دانشنامه قرآن و حدیث، 1390ش، ج3، ص272.
- ↑ فلسفي، الحديث، 1368ش، ج2، ص354.
- ↑ هاشمی‌علی‌آبادی و خسروی، «بررسی چرایی تفاوت شیوه‌های تربیتی دختران و پسران در خانواده با تکیه بر آیات و روایات»، 1401ش، ص363.
منابع
- قرآن کریم.
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، موئسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
- استافورد، لورا و بایر، چري، «تعامل والدين و كودكان»، ترجمه محمد دهگانپور و مهرداد خرازچى، تهران، رشد، 1377ش.
- احمدی، فاطمه و تشکری، زهرا، «تأثير خانواده در جامعه‌پذيری نقش‌های جنسيتی از دیدگاه اسلام و فمينيسم»، در مجله پژوهش‌های اسلامی جنسيت و خانواده، سال چهارم، شماره ششم، بهار و تابستان 1400ش.
- اميني، ابراهیم، اسلام و تعليم و تربيت، قم، بوستان کتاب، 1387ش.
- بستان، حسین، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، در فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره 13، 1397ش.
- پاينده، ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه كلمات قصار حضرت رسول، تهران، دنياى دانش، 1382ش.
- پسندیده، عباس، «روایات «سبع سنین» در فرزندپروری، گونهها و تحلیل درونی آنها»، در فصلنامه علوم حدیث، دوره 21، شماره 81، 1395ش.
- «جنسیت در تربیت اسلامی»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی، تاریخ بازدید: 22 بهمن 1402ش.
- حاجی‌اسماعیلی، سمیه، «بررسی تطبیقی جامعه‌پذیری جنسیتی از منظر اسلام و رویکردهای جامعه‌شناختی»، در مجله معرفت، شماره 294، خرداد 1402ش.
- حرعاملى، محمد بن حسن، وسائل الشيعه، قم، مؤسسه آل‌البيت، 1409ق.
- خمینی، روح‌الله، صحیفه امام، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1378ش.
- ری‌شهری، محمد و دیگران، دانشنامه قرآن و حدیث، قم، دارالحدیث، 1390ش.
- صدوق، محمّد، علل الشرائع، قم، كتابفروشى داورى، 1386ق.
- صدوق، محمّد، من لايحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
- طبرسی، رضى‌الدين، مكارم الأخلاق، قم، رضى،1370ش.
- فاضلی، سميه‌سادات، «راهکارهای تربيت جنسی فرزندان در خانواده»، در پژوهش‌های اسلامی جنسيت و خانواده، سال چهارم، شماره ششم، بهار و تابستان 1400ش.
- فلسفى، محمدتقى، الحديت، تهران، فرهنگ اسلامى، 1368ش.
- كلينى، ابوجعفر، الكافي، تهران، دارالكتب الإسلامية، 1407ق.
- محمدي، مسلم، «تحليل تفاوت‌هاي جنسيتي زن و مرد در علوم تجربي و آموزه‌هاي ديني»، در دوفصلنامه انسان‌پژوهي ديني، سال دهم، شماره 29، بهار و تابستان 1392ش.
- «مراحل تربیت کودک و نوجوان»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1402ش.
- «نقش مادر در خانواده»، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 22 بهمن 1402ش.
- «نگاهی به مراحل تربیت کودک از منظر دین»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ بازدید: 25 بهمن 1402ش.
- نورى، ميرزاحسين، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، بيروت، مؤسسه آل‌البيت، 1408ق.
- وجدانى‌فخر، قدرت‌الله، الجواهر الفخرية في شرح الروضة البهيه، قم، سماء قلم، 1426ق.
- هاشمی‌علی‌آبادی، سیداحمد و خسروی، جواد، «بررسی چرایی تفاوت شیوه‌های تربیتی دختران پسران در خانواده با تکیه بر آیات و روایات»، فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی- کلامی، سال 12، شماره 48، زمستان 1401ش.