هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان

از ویکی‌جنسیت

هنجارهای جنسیتی در خانواده؛ بایدها و نبایدهای فکری و رفتاری مرد و زن در مناسبات خانوادگی بر اساس آموزه‌های اسلام.

هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان، برگرفته از آموزه‌های اسلامی است. موقعیت سرپرستی خانواده، هنجارهای ویژه‌ای را برای شوهر بر مبنای اصل قوامیت، تعریف می‌کند و هنجارهای بانویی متناسب با نقش آرامش‌بخشی او در خانواده مشخص می‌شود. همچنین زن و شوهر در جایگاه والدین و متناسب با جنسیت خود، دارای هنجارهای متمایزی در قبال فرزندان هستند و موقعیت فرزندی نیز سازگار با جنسیت دختر و پسر، حمایت‌های متفاوتی را دریافت کرده و تکالیف متمایزی در قبال موقعیت‌های مادری و پدری بر عهده دارد. از مجموع اینها شبکه هنجاریی درهم‌تنیده‌ای شکل می‌گیرد و روابط خانواده مسلمان در ابعاد اقتصادی، عاطفی، جنسی و ارتباطی تنظیم می‌شود.

مفهوم‌شناسی

هنجار، معیار پذیرفته‌ای است که گروه از نظر فکری و رفتاری از اعضایش انتظار دارد. هنجار در قالب آداب و رسوم، عرف و قانون نمایان می‌شود.[۱] هنجارها به تحذیری و تجویزی تقسیم می‌شوند؛ هنجارهای تحذیری کارهایی را مشخص می‌کند که نباید انجام داده شوند و هنجارهای تجویزی ناظر به کارهایی است که شخص باید انجام دهد.[۲] مراد از هنجارهای جنسیتی مجموعه قواعد و احکامی هستند که در دو سطح الزامی و غیر الزامی، رفتارهای مردانه و زنانه را تنظیم می‌کند[۳] و از طریق فرایند جامعه‌پذیری استمرار می‌یابد. هنجار در خانواده اسلامی؛ معطوف به پرورش انسان صالح عمل کرده و مبتنی بر اصول اخلاقی؛ تکریم، مدارا، تغافل، عفو، مودت، رحمت و مراقبت است.[۴]

رویکردهای هنجاری

هنجارهای جنسیتی، مبتنی بر تفاوت‌های جنسی است. نگرش سنتی به برتری ذاتی مردان بر زنان تأکید داشته[۵] و زنان را بی‌بهره از حق مالکیت و حق تعیین سرنوشت می‌داند.[۶][۷] این رویکرد در عصر جدید مورد انتقاد قرار گرفته و موجب شکل‌گیری جنبش‌های فمینیستی شده است؛ فمینیست‌ها، هنجارهای جنیستی در خانواده را از عوامل مهم فرودستی زنان می‌دانند.[۸] دوبوار با همین نگاه، پیشنهاد می‌کند که زنان نقش‌های همسری و مادری را رها کرده و در کار کردن با مردان رقابت کنند.[۹] برخی مطالعات نیز نشان می‌دهد که در اغلب خانواده‌ها تقسیم کار جنسیتی هم‌چنان پابرجا است.[۱۰] پارسونز؛ تقسیم کار جنسیتی را دارای کارکرد می‌داند. از منظر وی زنان، نقش‌های تأمین مراقبت و امنیت برای کودکان و حمایت عاطفی از آنها را عهده‌دار باشند؛ و مردان باید با ایفای نقش‌های ابزاری نقش‌های ابزاری مردان سرشار از تنش و فشار است، بنابراین لازم است نقش‌های عاطفی و مراقبتی زنان دل‌گرمی و آسایش مردان را نیز تامین کند. این تقسیم کار که از تمایز زیست‌شناختی بین دو جنس سرچشمه می‌گیرد، انسجام و استحکام خانواده را تأمین می‌کند.[۱۱] در رویکرد اسلامی؛ هنجارهای جنسیتی در خانواده، [۱۲] با تاکید بر ظرفیت‌های یکسان هر دو جنس برای رسیدن به تکامل مورد توجه قرار گرفته است.[۱۳]

هنجارهای سرپرستی

سرپرستی خانواده بر عهده مرد است و مسئولیت‌هایی را برای او ایجاد می‌کند.[۱۴] هنجارهای این موقعیت بر هدایت، تامین معیشت و مشورت استوار هستند؛ مرد در جایگاه سرپرستی خانواده باید مراقب افراد تحت تکفل خود باشد؛ [۱۵] آنها را به کارهای نیک امر کند، از اعمال زشت بازدارد؛ ‏[۱۶] معیشت آنها را از روزی حلال تامین کند، [۱۷] از خست اجتناب کرده[۱۸] و به آنها هدیه بدهد.[۱۹] از اقتضائات عدالت جنسیتی آن است که سرپرست خانواده، اول هدیه دختر را بدهد.[۲۰] همچنین مرد موظف است که با مشورت، خانواده را سرپرستی کند،[۲۱] همسر را در جایگاه مدیر خانواده، [۲۲] مشاور اصلی خود بداند و با او هم‌فکری کند.[۲۳] در همین چارچوب، مرد در اداراه داخلی منزل مانند نوع خوراک و پوشاک و چیدمان منزل، تابع اعضای خانواده است.[۲۴]

هنجارهای شوهری

ساختار فیزیکی زن، تفاوت‌های جدی با هیئت طبیعی مرد دارد. زن به ظرافت گل خلق شده[۲۵] و امانت الهی در دست مرد است[۲۶] و هنجارهای شوهری عمدتا بر همین مبنا استوار است. اولین وظیفه مرد این است که بداند خدا همسرش را مایه آرامش، آسایش، همدم و پرستار او قرار داده است.[۲۷] کارهای بیرون از منزل به عهده مرد است.[۲۸] خوب است که او در کارهای داخل منزل نیز به همسرش کمک کند؛ همان‌گونه که امام علی خانه را جارو کرده و در تهیه غذا به همسرش کمک می‌کرد.[۲۹] شوهر باید نفقه‌ همسرش‌ را بدهد، [۳۰] معاشرت نیکو داشته، [۳۱] او را تکریم کند.[۳۲] خود را آراسته ساخته[۳۳] و به بانو بگوید که او را دوست دارد، [۳۴] خطاهایش را بخشیده، [۳۵] نیازهای جنسی او را تامین کند، [۳۶] از آزار[۳۷] و کتک‌زدن همسر پرهیز کند.[۳۸] از منظر اسلام نشستن مرد در کنار همسرش نزد خدا محبوب‌تر از اعتکاف در مسجد رسول‌الله است، [۳۹] بدترین مردان کسانی هستند که فحاشی کرده و عیالِ خود را به دیگران پناهنده کنند.[۴۰] شوهر نباید بانو را به شیر دادن فرزند مجبور سازد و باید به همه تعهدها و شرایط ضمن عقد، متعهد باشد.[۴۱]

هنجارهای بانویی

جایگاه زن به‌عنوان کانون آرامش خانواده،[۴۲] محور هنجارهای بانویی است. زن باید همسرش را نعمت الهی بداند و در حدود شرع، مطیع او باشد.[۴۳] مهم‌ترین وظیفه او خوب همسرداری کردن است[۴۴] و باید با حمایت‌های عاطفی خود از فشارها و تنش‌های کاری مرد کاسته، موجب آسایش و پشتگرمی او شود.[۴۵] زن به‌عنوان مدیر داخلی منزل از حقوق و اختیاراتی برخوردار است. [۴۶] آراستگی و معطر بودن،[۴۷] تمکین،[۴۸] رعایت حجاب و پرهیز از آرایش در برابر نامحرم،[۴۹] عمل به همه تعهدات و شرایط ضمن عقد، از جمله هنجارهای موقعیت بانویی است. همچنین او نباید از ترس حاملگی مانع کامجویی شوهر شود.[۵۰] باید به شوهرش عشق بورزد و و برای جلب رضایت او تلاش کند،[۵۱] وقتی همسرش بیرون می‌رود او را بدرقه کرده و در هنگام وارد شدنش از او استقبال کند، اگر غصه‌‌ای دارد او را تسلی بخشد.[۵۲] با وضع اقتصادی او سازگار باشد. اگر چیزی به او داده شود سپاس‌گزاری کند، اگر چیزی ندهد راضی باشد.[۵۳] در ادبیات روایی جهاد زن، شکیبایی در برابر مشکلات و ناملایماتی است که از همسرش می‌بیند، [۵۴] بانو وظیفه دارد که در غیاب شوهرش، خود و اموال او را حفظ کرده[۵۵] و از آزار دادن او اجتناب کند.[۵۶]

هنجارهای پدری

هنجارهای پدری معطوف به تربیت فرزندان صالح است.[۵۷] نخستین وظیفه مرد پذیرفتن فرزند‌آوری است.[۵۸] پدر باید فرزندان خود را از خود دانسته[۵۹] و نسب‌ آنها را انکار نکند.[۶۰] پدر وظیفه دارد که نیازهای عاطفی[۶۱] و مادی فرزندانش را تامین کرده[۶۲] و زمینه ازدواج آنها را فراهم سازد.[۶۳] امکانات آموزشی و مهارتی بچه‌ها را در کودکی متناسب با سن و جنسیت آنها تهیه کند تا وقتی به سن تکلیف رسیده و وارد مناسبات اجتماعی می‌شوند، قادر به انجام دادن تکالیف خود باشند.[۶۴]

هنجارهای مادری

مادری، نقشی است که متناسب با شاخصه‌های بیولوژیـک و جسـمانی زنـان از یک سو و خصیصۀ روانی و عاطفی آنها از سوی دیگر، به نحو طبیعـی بـر عهده زنـان نهاده شده است. مادری به مفهوم مراقبت از کودک به لحـاظ رشـد جسـمی، روانی، عـاطفی و تربیتـی او اسـت.[۶۵] از نخستین وظایف زن پذیرفتن فرزند‌آوری[۶۶] و شیر دادن به نوزاد است[۶۷] چون هیچ شیری برای کودک با برکت‌تر از شیر مادر نیست.[۶۸] فراتر از تغذیه جسمی، مادر باید پناهگاه روحی و عاطفی فرزندان خود باشد تا در مواجهه با مشکلات در پناه او آرامش یابند.[۶۹]

هنجارهای فرزندی

احسان به والدین، هنجار مبنایی در نظام هنجاری فرزندی است.[۷۰] اولین هنجار توجه کردن به رنج‌های مادرانه و زحمت‌های پدرانه است؛ مادر دشواری‌های بارداری و تمام سختی‌های ایام کودکی فرزندش را با رضایت تحمل می‌کند تا او سختی نبیند.[۷۱] پدر ریشه است و فرزند شاخه و هرچه از خوبی دارد سرچشمه آن پدرش است، پس باید قدردان آنها باشد.[۷۲] پدر حق ولایت بر فرزندان داشته و فرزند باید در چارچوب شرع بنا به خواست او رفتار کند، اما در ارائه خدمات و رفع نیازها مادر مقدّم است و فرزند نسبت به او در جایگاه خدمت‌گزاری قرار دارد که همیشه باید برای ارائه خدمات به او حتی پیش از این‌که مادر درخواست خود را بیان کند، آماده باشد.[۷۳] فرزندان باید به پاس زحمات والدین عصای دست‌شان باشند، مطیع بوده و اجازه ندارند که حتی در برار آنها «اف»[۷۴] و کمتر از «اف» بگویند؛[۷۵] آزارهای‌شان را تحمل کرده و از هرگونه بی‌احترامی خودداری کنند، [۷۶] زیرا خشنودی آنها خشنودی خدا و خشم‌شان خشم خدا است.[۷۷] دختران باکره باید با اجازه پدر خود ازدواج کنند.[۷۸] نمازهایی که از پدر قضا شده، پس از فوت او بر عهده پسر بزرگ خانواده است.[۷۹]

پانویس

  1. . کوئن، درآمدی به جامعه‌شناسی، 1381ش، ص39-38.
  2. . کوئن، درآمدی به جامعه شناسی، 1381ش، ص146.
  3. . ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص181.
  4. ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص152.
  5. . «جنسییت در تربیت اسلامی»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.
  6. . محبی، «زن در افغانستان.
  7. از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، 1395ش، ص174-175.
  8. . احمدی و تشکری، «تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، 1400ش، ص55.
  9. . احمدی و تشکری، تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم، 1400، ص56.
  10. . بستان، جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی، 1397ش، ص43.
  11. . مالیار، «تقسیم کار جنسیتی»، 1394ش، ص132.
  12. . بستان، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، 1397ش، ص43-44.
  13. . «جنسیت در تربیت اسلامی»، وب‌سایت مجمع جهانی شیعه‌شناسی.
  14. . ابراهیمی‌پور و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب، 1395ش، ص186-185.
  15. . سوره تحریم، آیه 6.
  16. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص442.
  17. . سوره مؤمنون، آیه 51.
  18. . پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص384.
  19. . پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص198.
  20. . صدوق‏، امالی صدوق، 1400ق، ص577.
  21. . مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، 1366-1353ش، ج‏3، ص370.
  22. . پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص614.
  23. . پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص156.
  24. . طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص131.
  25. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص556.
  26. . نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج‌14، ص255.
  27. . ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، ص262.
  28. حمیری، قرب الاسناد، 1413ق. ص52.
  29. . کلینی، الکافی، 1407ق، ج‏5.ص86.
  30. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص105.
  31. سوره نساء، آیه 19.
  32. نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص50.
  33. . پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص‏226.
  34. . . صابری‌یزدی، الحکم الزاهرة، 1375ش، ص433.
  35. . حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج21، ص510.
  36. . حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج20، ص118.
  37. . نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص251.
  38. . حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج20، ص168.
  39. . ابن‌ ابی‌فراس، مجموعه ورام، بی‌تا، ج‏2، ص122.
  40. . کلینی، الکافی، 1407ق، ج2، ص293-292.
  41. . صدیق اورعی، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، 1382ش، ص95.
  42. . سوره روم، آیه 21.
  43. ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404ق، ص262.
  44. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص439.
  45. . مالیار، تقسیم کارجنسیتی، در فصلنامه علمی پژوهشی پوهنتون خصوصی غالب، 1394ش، ش2، ص132.
  46. . کلینی، الکافی، 1407ق، ج‏5. ص86.
  47. . صدوق، الخصال، 1362ش، ج‏2، ص621.
  48. . پاینده، نهج الفصاحه، 1382ش، ص296.
  49. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج3، ص440.
  50. . صدیق اورعی، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، 1382ش، ص96.
  51. . نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص245.
  52. طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص200.
  53. . صابری یزدی، الحکم الزاهره، 1375ش، ص437.
  54. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص439.
  55. . عطاردی، مسند امام رضا، 1406ق، ج2، ص256.
  56. . نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج14، ص248.
  57. . طبرسی، مکارم الاخلاق، 1412ق، ص200-199.
  58. . سوره شعرا، آیه 133.
  59. . ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404. ص263.
  60. . نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج3، ص372.
  61. . نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص173.
  62. . سوره مؤمنون، آیه 51.
  63. . حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج21، ص482.
  64. . ابن ‌ابی‌الحدید، شرح ابن‌ابی الحدید، 1337ش، ج20، ص267.
  65. . قاسم‌پور، «مقایسه تطبیقی نقش‌های جنسیتی در رویکرداسلامی و جامعه‌شناختی»، 1397ش، ص77.
  66. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏3، ص389.
  67. . سوره بقره، آیه 233.
  68. . حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج21، ص453.
  69. . «نقش مادر در خانواده» ‌، وب‌سایت راسخون.
  70. . سوره نساء، آیه 36.
  71. . ابن‌بابویه، من لایحضره الفقیه، 1413ق، ج‏2، ص621.
  72. . ابن‌شعبه، تحف العقول، 1404. ص263.
  73. . ابراهیمی‌پور و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده، 1395ش، ص143.
  74. . سوره اسراء، آیه 24.
  75. . نراقی، جامع السعادات‏، بی‌تا‌، ج2، ص258.
  76. . نوری، مستدرک الوسائل، 1408ق، ج15، ص199.
  77. . کلینی، الکافی، 1407ق، ج1، ص429.
  78. . حر عاملی، وسائل‏الشیعه، ‌1409ق‌، ج‏20، ص270.
  79. . رساله توضیح المسائل آیت‎الله خمینی، بخش نماز قضا، مسئله 1390

منابع

  • قرآن کریم
  • ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
  • ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
  • ابن ‌ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه‏ عمومی ‏آیةالله ‏مرعشی ‏نجفی، 1337ش.
  • ابن ‌ابی‌فراس، ورام، ‏مجموعة ورام (تنبیه الخواطر)، قم، مکتبه فقیه‏، بی‌تا.
  • ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل‌الرسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1404ق.
  • احمدی، فاطمه و تشکری، زهرا، «تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، در مجله پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال چهارم، شماره ششم، بهار و تابستان 1400ش.
  • بستان، حسین، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، در فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره 13، 1397ش.
  • پاینده‏، ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، تهران، ‏ دنیای دانش، ‏1382ش.
  • حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، ‌ قم، مؤسسه آل‌البیت، ‌1409ق‌.
  • حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1413ق.
  • خمینی، روح الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1391ش.
  • صابری یزدی، علی‌رضا، الحکم الزاهرة، ترجمه انصاری‏، قم‏، سازمان تبلیغات اسلامی‏، 1375ش.
  • صدوق‏، محمد، الخصال‏، قم، جامعه مدرسین، ‏1362ش.
  • صدوق‏، محمد، امالی الصدوق‏، بیروت‏، اعلمی‏، 1400ق.
  • ابن‌بابویه، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
  • صدیق اورعی، غلامرضا، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، تهران، اداره کل پژوهش‌های سیما، 1382ش.
  • طبرسی، رضی‌الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.
  • عطاردی، عزیزالله، ‏مسند الامام الرضا‏، مشهد، آستان قدس، 1406ق‏.
  • قاسم‌پور، فاطمه، «مقایسه تطبیقی نقش‌های جنسیتی در رویکرد اسلامی و جامعه‌شناختی، در پژوهش‌های اجتماعی اسلامی»، سال 24، شمار 118، پاییز و زمستان 1397ش.
  • کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، 1381ش.
  • کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
  • مالیار، ناصر، «تقسیم کار جنسیتی»، در فصلنامه پوهنتون خصوصی غالب، کابل، شماره 2، 1394ش.
  • محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه‌اندیشه معاصر، شماره 5، پاییز 1395ش.
  • مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1366-1353ش.
  • نراقی، ملا محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، ‏ اعلمی، بی‌تا.
  • «نقش مادر در خانواده» ‌، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1402ش.
  • نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق. ‏