هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان

هنجارهای جنسیتی در خانواده؛ بایدها و نبایدهای فکری و رفتاری مرد و زن در مناسبات خانوادگی بر اساس آموزه‌های اسلام.

هنجارهای جنسیتی در خانواده مسلمان، برگرفته از آموزه‌های اسلامی است. موقعیت سرپرستی خانواده، هنجارهای ویژه‌ای را برای شوهر بر مبنای اصل قوامیت، تعریف می‌کند و هنجارهای بانویی متناسب با نقش آرامش‌بخشی او در خانواده مشخص می‌شود. همچنین زن و شوهر در جایگاه والدین و متناسب با جنسیت خود، دارای هنجارهای متمایزی در قبال فرزندان هستند و موقعیت فرزندی نیز سازگار با جنسیت دختر و پسر، حمایت‌های متفاوتی را دریافت کرده و تکالیف متمایزی در قبال موقعیت‌های مادری و پدری بر عهده دارد. از مجموع اینها شبکه هنجاریی درهم‌تنیده‌ای شکل می‌گیرد و روابط خانواده مسلمان در ابعاد اقتصادی، عاطفی، جنسی و ارتباطی تنظیم می‌شود.

مفهوم‌شناسی

هنجار، معیار پذیرفته‌ای است که گروه از نظر فکری و رفتاری از اعضایش انتظار دارد. هنجار در قالب آداب و رسوم، عرف و قانون نمایان می‌شود. هنجارها به تحذیری و تجویزی تقسیم می‌شوند؛ هنجارهای تحذیری کارهایی را مشخص می‌کند که نباید انجام داده شوند و هنجارهای تجویزی ناظر به کارهایی است که شخص باید انجام دهد. مراد از هنجارهای جنسیتی مجموعه قواعد و احکامی هستند که در دو سطح الزامی و غیر الزامی، رفتارهای مردانه و زنانه را تنظیم می‌کند و از طریق فرایند جامعه‌پذیری استمرار می‌یابد. هنجار در خانواده اسلامی؛ معطوف به پرورش انسان صالح عمل کرده و مبتنی بر اصول اخلاقی؛ تکریم، مدارا، تغافل، عفو، مودت، رحمت و مراقبت است.

رویکردهای هنجاری

هنجارهای جنسیتی، مبتنی بر تفاوت‌های جنسی است. نگرش سنتی به برتری ذاتی مردان بر زنان تأکید داشته و زنان را بی‌بهره از حق مالکیت و حق تعیین سرنوشت می‌داند. این رویکرد در عصر جدید مورد انتقاد قرار گرفته و موجب شکل‌گیری جنبش‌های فمینیستی شده است؛ فمینیست‌ها، هنجارهای جنیستی در خانواده را از عوامل مهم فرودستی زنان می‌دانند. دوبوار با همین نگاه، پیشنهاد می‌کند که زنان نقش‌های همسری و مادری را رها کرده و در کار کردن با مردان رقابت کنند. برخی مطالعات نیز نشان می‌دهد که در اغلب خانواده‌ها تقسیم کار جنسیتی هم‌چنان پابرجا است. پارسونز؛ تقسیم کار جنسیتی را دارای کارکرد می‌داند. از منظر وی زنان، نقش‌های تأمین مراقبت و امنیت برای کودکان و حمایت عاطفی از آنها را عهده‌دار باشند؛ و مردان باید با ایفای نقش‌های ابزاری نقش‌های ابزاری مردان سرشار از تنش و فشار است، بنابراین لازم است نقش‌های عاطفی و مراقبتی زنان دل‌گرمی و آسایش مردان را نیز تامین کند. این تقسیم کار که از تمایز زیست‌شناختی بین دو جنس سرچشمه می‌گیرد، انسجام و استحکام خانواده را تأمین می‌کند. در رویکرد اسلامی؛ هنجارهای جنسیتی در خانواده، با تاکید بر ظرفیت‌های یکسان هر دو جنس برای رسیدن به تکامل مورد توجه قرار گرفته است.

هنجارهای سرپرستی

سرپرستی خانواده بر عهده مرد است و مسئولیت‌هایی را برای او ایجاد می‌کند. هنجارهای این موقعیت بر هدایت، تامین معیشت و مشورت استوار هستند؛ مرد در جایگاه سرپرستی خانواده باید مراقب افراد تحت تکفل خود باشد؛ آنها را به کارهای نیک امر کند، از اعمال زشت بازدارد؛ ‏ معیشت آنها را از روزی حلال تامین کند، از خست اجتناب کرده و به آنها هدیه بدهد. از اقتضائات عدالت جنسیتی آن است که سرپرست خانواده، اول هدیه دختر را بدهد. همچنین مرد موظف است که با مشورت، خانواده را سرپرستی کند، همسر را در جایگاه مدیر خانواده، مشاور اصلی خود بداند و با او هم‌فکری کند. در همین چارچوب، مرد در اداراه داخلی منزل مانند نوع خوراک و پوشاک و چیدمان منزل، تابع اعضای خانواده است.

هنجارهای شوهری

ساختار فیزیکی زن، تفاوت‌های جدی با هیئت طبیعی مرد دارد. زن به ظرافت گل خلق شده و امانت الهی در دست مرد است و هنجارهای شوهری عمدتا بر همین مبنا استوار است. اولین وظیفه مرد این است که بداند خدا همسرش را مایه آرامش، آسایش، همدم و پرستار او قرار داده است. کارهای بیرون از منزل به عهده مرد است. خوب است که او در کارهای داخل منزل نیز به همسرش کمک کند؛ همان‌گونه که امام علی خانه را جارو کرده و در تهیه غذا به همسرش کمک می‌کرد. شوهر باید نفقه‌ همسرش‌ را بدهد، معاشرت نیکو داشته، او را تکریم کند. خود را آراسته ساخته و به بانو بگوید که او را دوست دارد، خطاهایش را بخشیده، نیازهای جنسی او را تامین کند، از آزار و کتک‌زدن همسر پرهیز کند. از منظر اسلام نشستن مرد در کنار همسرش نزد خدا محبوب‌تر از اعتکاف در مسجد رسول‌الله است، بدترین مردان کسانی هستند که فحاشی کرده و عیالِ خود را به دیگران پناهنده کنند. شوهر نباید بانو را به شیر دادن فرزند مجبور سازد و باید به همه تعهدها و شرایط ضمن عقد، متعهد باشد.

هنجارهای بانویی

جایگاه زن به‌عنوان کانون آرامش خانواده، محور هنجارهای بانویی است. زن باید همسرش را نعمت الهی بداند و در حدود شرع، مطیع او باشد. مهم‌ترین وظیفه او خوب همسرداری کردن است و باید با حمایت‌های عاطفی خود از فشارها و تنش‌های کاری مرد کاسته، موجب آسایش و پشتگرمی او شود. زن به‌عنوان مدیر داخلی منزل از حقوق و اختیاراتی برخوردار است. آراستگی و معطر بودن، تمکین، رعایت حجاب و پرهیز از آرایش در برابر نامحرم، عمل به همه تعهدات و شرایط ضمن عقد، از جمله هنجارهای موقعیت بانویی است. همچنین او نباید از ترس حاملگی مانع کامجویی شوهر شود. باید به شوهرش عشق بورزد و و برای جلب رضایت او تلاش کند، وقتی همسرش بیرون می‌رود او را بدرقه کرده و در هنگام وارد شدنش از او استقبال کند، اگر غصه‌‌ای دارد او را تسلی بخشد. با وضع اقتصادی او سازگار باشد. اگر چیزی به او داده شود سپاس‌گزاری کند، اگر چیزی ندهد راضی باشد. در ادبیات روایی جهاد زن، شکیبایی در برابر مشکلات و ناملایماتی است که از همسرش می‌بیند، بانو وظیفه دارد که در غیاب شوهرش، خود و اموال او را حفظ کرده و از آزار دادن او اجتناب کند.

هنجارهای پدری

هنجارهای پدری معطوف به تربیت فرزندان صالح است. نخستین وظیفه مرد پذیرفتن فرزند‌آوری است. پدر باید فرزندان خود را از خود دانسته و نسب‌ آنها را انکار نکند. پدر وظیفه دارد که نیازهای عاطفی و مادی فرزندانش را تامین کرده و زمینه ازدواج آنها را فراهم سازد. امکانات آموزشی و مهارتی بچه‌ها را در کودکی متناسب با سن و جنسیت آنها تهیه کند تا وقتی به سن تکلیف رسیده و وارد مناسبات اجتماعی می‌شوند، قادر به انجام دادن تکالیف خود باشند.

هنجارهای مادری

مادری، نقشی است که متناسب با شاخصه‌های بیولوژیـک و جسـمانی زنـان از یک سو و خصیصۀ روانی و عاطفی آنها از سوی دیگر، به نحو طبیعـی بـر عهده زنـان نهاده شده است. مادری به مفهوم مراقبت از کودک به لحـاظ رشـد جسـمی، روانی، عـاطفی و تربیتـی او اسـت. از نخستین وظایف زن پذیرفتن فرزند‌آوری و شیر دادن به نوزاد است چون هیچ شیری برای کودک با برکت‌تر از شیر مادر نیست. فراتر از تغذیه جسمی، مادر باید پناهگاه روحی و عاطفی فرزندان خود باشد تا در مواجهه با مشکلات در پناه او آرامش یابند.

هنجارهای فرزندی

احسان به والدین، هنجار مبنایی در نظام هنجاری فرزندی است. اولین هنجار توجه کردن به رنج‌های مادرانه و زحمت‌های پدرانه است؛ مادر دشواری‌های بارداری و تمام سختی‌های ایام کودکی فرزندش را با رضایت تحمل می‌کند تا او سختی نبیند. پدر ریشه است و فرزند شاخه و هرچه از خوبی دارد سرچشمه آن پدرش است، پس باید قدردان آنها باشد. پدر حق ولایت بر فرزندان داشته و فرزند باید در چارچوب شرع بنا به خواست او رفتار کند، اما در ارائه خدمات و رفع نیازها مادر مقدّم است و فرزند نسبت به او در جایگاه خدمت‌گزاری قرار دارد که همیشه باید برای ارائه خدمات به او حتی پیش از این‌که مادر درخواست خود را بیان کند، آماده باشد. فرزندان باید به پاس زحمات والدین عصای دست‌شان باشند، مطیع بوده و اجازه ندارند که حتی در برار آنها «اف» و کمتر از «اف» بگویند؛ آزارهای‌شان را تحمل کرده و از هرگونه بی‌احترامی خودداری کنند، زیرا خشنودی آنها خشنودی خدا و خشم‌شان خشم خدا است. دختران باکره باید با اجازه پدر خود ازدواج کنند. نمازهایی که از پدر قضا شده، پس از فوت او بر عهده پسر بزرگ خانواده است.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، راهبردهای تحکیم خانواده از منظر متون دینی، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• ابن ‌ابی‌الحدید، عزالدین ابوحامد، شرح نهج البلاغه، قم، کتابخانه‏ عمومی ‏آیةالله ‏مرعشی ‏نجفی، 1337ش.
• ابن ‌ابی‌فراس، ورام، ‏مجموعة ورام (تنبیه الخواطر)، قم، مکتبه فقیه‏، بی‌تا.
• ابن‌شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول عن آل‌الرسول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1404ق.
• احمدی، فاطمه و تشکری، زهرا، «تاثیر خانواده در جامعه‌پذیری نقش‌های جنسیتی از دیدگاه اسلام و فمینیسم»، در مجله پژوهش‌های اسلامی جنسیت و خانواده، سال چهارم، شماره ششم، بهار و تابستان 1400ش.
• بستان، حسین، «جنسیت در خانواده از دیدگاه جامعه‌شناسی اسلامی»، در فصلنامه تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره 13، 1397ش.
• پاینده‏، ابوالقاسم، نهج الفصاحة مجموعه کلمات قصار حضرت رسول، تهران، ‏ دنیای دانش، ‏1382ش.
• حر عاملی، محمد بن حسن، تفصیل وسائل الشیعة، ‌ قم، مؤسسه آل‌البیت، ‌1409ق‌.
• حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسة آل‌البیت، 1413ق.
• خمینی، روح الله، رساله توضیح المسائل، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1391ش.
• صابری یزدی، علی‌رضا، الحکم الزاهرة، ترجمه انصاری‏، قم‏، سازمان تبلیغات اسلامی‏، 1375ش.
• صدوق‏، محمد، الخصال‏، قم، جامعه مدرسین، ‏1362ش.
• صدوق‏، محمد، امالی الصدوق‏، بیروت‏، اعلمی‏، 1400ق.
• ابن‌بابویه، محمّد، من لایحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1413ق.
• صدیق اورعی، غلامرضا، بررسی ساختار اجتماعی در اسلام، تهران، اداره کل پژوهش‌های سیما، 1382ش.
• طبرسی، رضی‌الدین حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، قم، شریف رضی، 1412ق.
• عطاردی، عزیزالله، ‏مسند الامام الرضا‏، مشهد، آستان قدس، 1406ق‏.
• قاسم‌پور، فاطمه، «مقایسه تطبیقی نقش‌های جنسیتی در رویکرد اسلامی و جامعه‌شناختی، در پژوهش‌های اجتماعی اسلامی»، سال 24، شمار 118، پاییز و زمستان 1397ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، 1381ش.
• کلینی، ابوجعفر، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیة، 1407ق.
• مالیار، ناصر، «تقسیم کار جنسیتی»، در فصلنامه پوهنتون خصوصی غالب، کابل، شماره 2، 1394ش.
• محبی، محمدعارف، «زن در افغانستان؛ از انکار ماهیت انسانی تا نفی هویت زنانگی»، فصلنامه‌اندیشه معاصر، شماره 5، پاییز 1395ش.
• مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتاب الاسلامیه، 1366-1353ش.
• نراقی، ملا محمدمهدی، جامع السعادات، بیروت، ‏ اعلمی، بی‌تا.
• «نقش مادر در خانواده» ‌، وب‌سایت راسخون، تاریخ بازدید: 17 بهمن 1402ش.
• نوری، میرزاحسین، مستدرک الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق. ‏