نقش تربیتی زن

نقش تربیتی زن؛ ظرفیت‌ها و ظرافت‌‌های زنانگی در امور تربیتی.

ظرفیت‌ها و مهارت‌های زنان بیشترین تناسب را با نقش‌‌های تربیتی دارد. در فرایند ایفای این نقش‌ها، توانمندی‌های زنانه نیز تقویت می‌شوند، لطافت روحی و زیرکی عاطفی به آنها کمک می‌کند تا روح و روان متربی را تسخیر کرده و آنگونه که می‌خواهند او را تربیت ‌کنند. زنان صالح، در نقش همسری موجب تقویت روحی و تصحیح رفتار شوهران‌شان شده و در نقش‌های مادری و معلمی بیشترین تأثیر سازنده را بر شکل‌گیری شخصیت سالم کودکان دارند. به‌ همین مقیاس زنان ناصالح، نقش جدی در تخریب شخصیت افراد ایفا کرده و نسلی را تباه می‌سازند.

مفهوم‌شناسی

تربیت در لغت به‌معنای آموختن، پرورانیدن و پروردن است. تربیت هرگونه فعالیتـی است که والدیـﻦ، معلمـان یا هر شخصی، به‌منظور اﺛرگذاری بر شناخت، نگرش، اخلاق و رفتـار فـردی دیگر، بر اساس اهداف از پیش معین‌شده انجام می‌دهند. تربیت، شکل یافتن انسان برای محیط زندگی و بهره‌مندی مستمر از ظرفیت‌های انسانی است.

نقش به رفتاری اطلاق می‌شود که دیگران از دارنده یک منزلت معین انتظار دارند، نقش‌های مناسب به‌عنوان بخشی از فراگرد اجتماعی‌شدن، به فرد آموخته شده و سپس ملکه ذهن او می‌شوند. مراد از نقش تربیتی زن، ظرفیت‌ها و مهارت‌های زنانگی در امر تربیت است و مقیاس سنجش موفقیت زن این است که تا چه میزان محیط‌های تربیتی را محل رشد افراد ساخته است.

ظرافت‌های زنانگی و نقش‌های تربیتی

‌ترشّح هورمون پرولاکتین در دوران بارداری، زنان را آماده ایفای وظایف مهم مادری و مراقبت از نوزاد می‌کند. زن موجود عاطفی است که با پرورش عواطف انسانی، نقش‌های اجتماعی را نیز تلطیف می‌کند. زن تجلی بخش جمال الهی و اولین معلم بشر در زیبایی‌‌شناسی، منبع امنیت و آرامش است.

مادر سرمشق فرزند است و در الگوگیری از نظام کنشی اوست که نظام رفتاری فرزند نیز تصحیح می‌شود. در طبیعت زن، لطافتی وجود دارد که خود و پیرامونش را آنگونه که ‌می‌خواهد، می‌سازد. این توان‌مندی در انحصار زن است و زنان با تکیه بر آن، نقش‌های تربیتی ویژه‌ای را ایفا می‌کنند.

خودشکوفایی و ایفای نقش‌های تربیتی

انسان با تشکیل خانواده، شخصیتی تازه یافته و به زندگی خود معنا می‌دهد. معناداری زندگی بنیادی‌ترین عنصر است که به انسان انگیزه تلاش می‌دهد، لذا افراد مجرد بیشتر دچار نبود تعادل روحی و ناآرامی‌های روانی می‌شوند. زن با تشکیل خانواده، دومین عرصه رشد را تجربه می‌کند. ایفای نقش‌های تربیتی از یک طرف زنان را ملزم می‌سازد که خود را برای ایفای این‌ نقش‌ها آماده سازند و از سوی دیگر، امور تربیتی، آنها را با دسته‌ای از تجارب و مسئولیت‌های جدید روبه‌رو می‌کند که موجب رشد شخصیتی‌شان می‌شوند. در منابع حدیثی، زن تجلی مهر الهی دانسته می‌شود که راه عبودیتش از مسیر‏ همسری و مادری می‏‌گذرد. جهاد زن، بارداری و خوب شوهرداری کردن دانسته شده است. بارداری زن همانند روزه‌داری شب‌زنده‌دار است که در راه خدا جهاد می‌کند و هنگامی که فارغ می‌شود، پاداشی فراتر از تصور دارد، آنگاه که شیر می‌دهد، در هر بار مکیدن، پاداش آزاد کردن یکی از فرزندان اسماعیل را کسب می‌کند.

نقش‌های تربیتی همسرانه

زن در خانه، سازنده شخصیت، توانایی و کارآیی مفید مرد است. آرامشی را که زن به مرد می‌بخشد با هیچ شیوه و ابزار دیگر قابل تأمین نیست. از دیدگاه اسلام، زن امانت الهی در دست مرد و زن ملزم به پرستاری از روح مرد است. زن با قدرت تأثیرگذاری که دارد می‌تواند با همسرداری خوب، مرد را سعادتمند سازد و یا با سهل‌انگاری موجب شکست او شود. نقش تربیتی زن در مورد همسر به اندازه‌ای مهم است که در فرهنگ اسلامی، همسرداری خوب با اجر جهاد در رکاب پیامبر یکسان دانسته شده است. زنان صالح موجب رسیدن همسران‌شان به مقامات عالی انسانی می‌شوند، چون مراقبت زن از همسرش پرستارانه بوده و او را با زیرکی زنانه، در مسیر درست هدایت می‌کند. ارزش زن به این است که بتواند محیط زندگی را برای خود، همسر و فرزندانش به محل رشد و تعالی معنوی تبدیل کند. زن با مهارت‌های طبیعی که دارد، می‌تواند محیط خانه را صمیمی بسازد و با محبت خود روحیه خسته همسرش را تغییر داده، از مشکلات او بکاهد. در مقابل، همسر ناصالح عذاب کمرشکن بوده و انسان را پیش از آن‌که زمانی پیری‌اش برسد پیر می‌سازد.

نقش‌های تربیتی مادرانه

مادری معمولا به‌معنای مراقبت از کودکان، ارضای نیازهای مادی، عاطفی، روانی و احساس مسئولیت در قبال آنها است. از نظر اسلام، هرچند نگهداری از فرزند بر زنان واجب نیست اما مادران در مراقبت از فرزندان سزاوارترند. پرورش فرزند و مشارکت با پدر در تربیت وی از امور ارزشمندی است که پاداش سنگین برای آنها در نظر گرفته شده است. ایفای نقش‌های مادرانه نیازمند آگاهی و کارآموزی‌های لازم است. نقش مادر در تربیت فرزند قبل از زمان انعقاد نطفه آغاز می‌شود، دوران بارداری در سرنوشت طفل بسیار مؤثر است، مادر پس از تولد فرزند در ابعاد مختلف تربیتی او نقش جدی دارد؛ با ارتباط عاطفی، به او اعتماد‌به‌نفس داده و با ارائه الگوی اخلاقی مناسب، نشان می‌دهد که چگونه در موقعیت‌های مختلف، ارزش‌هایش را حفظ کند، مهارت‌های اجتماعی را در کودک تقویت کرده و از طریق جامعه‌پذیری جنسیتی، نقش‌های مناسب را در او نهادینه می‌سازد. مادر نقش تربیتی مؤثرتری از پدر و معلم دراد. مادران با تربیت معنوی کودکان به نظافت جسم و روح آنها کمک کرده، زمینه رشد مهارت‌های شناختی، اجتماعی و عاطفی آنها را فراهم می‌کند. مادر اولین کسی است که کودک با او رابطه عاطفی برقرار می‌‌کند و محرومیت از مادر موجب بیشترین اختلالات عاطفی در کودک می‌شود.

نقش‌های تربیتی زن در مدرسه

تناسب زیادی میان زن، مادر و معلم بودن وجود دارد، این سه نقش دارای قرابت هستند؛ معلم زن با فطرت زنانگی در کلاس درس حاضر شده و در نقش مادرانه برای پیشرفت شاگردانش تلاش می‌کند، معلمان زن به‌دلیل احساس مادرانه می‌توانند به‌عنوان مربی بهتر از مردان عمل کنند. چون بر مبنای خصوصیات ذاتی و توانایی‌های ارتباطی خود، قادرند که محیط مناسب تربیتی را تمهید کنند. آن‌ها دانش‌آموزان را پرورش می‌دهند که چگونه با دیگران ارتباط برقرار کنند، چگونه در موقعیت‌های مختلف عمل کنند و چگونه به اعضای مسئول و فعال جامعه تبدیل شوند. معلمین زن با ارائه آموزش علمی همراه با حمایت‌های عاطفی، به استقلال فردی، ارتقای فکری و مسئولیت‌پذیری دانش‌آموزان بیشتر کمک می‌کنند.

تعارض نقش‌های تربیتی با اشتغال زنان

هرچند جواز اشتغال زنان از منابع دینی فی‌الجمله قابل استنباط است اما این اشتغال نباید با نقش‌های تربیتی زنان در خانواده دچار تعارض شوند. تعارض نقش‌ها عمدتا ناشی از این است که در نظر عرف مدیریت اصلی منزل به‌عهده زنان است و از آنها انتظار می‌رود موقعیت باثباتی را در خانه فراهم کنند که در برگرنده ایفای نقش‌های نهادینه شده‌ای چون مراقبت از همسر، فرزندان و رسیدگی به امور خانواده شود. هرچند مسئولیت اصلی تأمین معاش خانواده به‌عهده مردان است اما در مواردی بار اصلی تأمین هزینه‌های خانوار را زنان شاغل به دوش می‌کشند، در چنین شرایطی، اشتغال جانشین وظایف اصلی آنها در خانه نمی‌شود و مجبورند بعد از یک نوبت کاری که به منزل بر می‌گردند نوبت دوم کاری خود را آغاز کنند، در نتیجه تراکم‌ نقش‌ها، بین انتظارها، مسئولیت‌ها و تعهدهای کاری و خانوادگی دچار تعارض می‌شوند. این مسئله کیفیت زندگی خانوادگی و مناسبات زناشویی را دچار آسیب ساخته و اختلالات جدی در فرایند نقش‌های تربیتی زنان ایجاد می‌کند.

منابع

• قرآن کریم
• ابراهیمی‌پور، قاسم و دیگران، شاخص‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1395ش.
• امیدی، احد، آقاویردی‌زاده، لیلا، فیض، زاده صادق، «واکاوی نقش تربیتی زنان در محیط خانواده از منظر فرهنگ اسلامی با تأکید بر دیدگاه امامین انقلاب»، در نشریه علمی روان‌شناسی فرهنگی زن، شماره 15، زمستان 1402ش.
• الخطیب عبید، توفیق‌یوسف، «نقش زن در پرورش و تربیت نسل‌ها»، در پرتان امام خمینی، تاریخ درج: 1 اسفند 1396ش.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه، تهران، دانشگاه تهران، 1377ش.
• زمان وزیری، محمدمهدی، «اثرات نقش مادر در تربیت فرزند: اثرات و ابعاد تخصصی»، وب‌سایت زمان وزیری، تاریخ درج: 11 دی 1402ش.
• سترگ، طاهره، «نقش زنان تحصیل کرده علوم دینی در تربیت فرزندان بر مبنای سبک زندگی اسلامی»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج: تاریخ درج: 30 آبان 1401ش.
• شاه محمدی، مهوش، «ریحـانه آفـریـنش (نقش زن در تربیت انسان با تأکید بر آراء و اندیشه های امام خمینی)»، پرتال امام خمینی، تاریخ درج: 1 خرداد 1396ش.
• صدوق‏، محمد، أمالي الصدوق‏، تهران، كتابچى، 1376ش‏‏‏.
• صدوق، محمّد، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه قم، 1413ق.
• علاسوند، «اگر زن نباشی (ضرورت نگاه نظام‌مند به الگوی شخصیت زن مسلمان)»، خردنامه همشهری، 1386ش.
• فرهاد توسکی، سمانه، «ترویج سبک زندگی اسلامی و نقش تربیتی زنان»، پایگاه اطلاع رسانی حوزه، تاریخ درج 18 مرداد 1393ش.
• کبیری قمی، نعیمه و معصومی زواریانی، سمیرا، «نقش تربیتی زن در جامعه اسلامی»، در نشریه علمی زن و فرهنگ، سال دهم، شماره 40، تابستان 1398ش.
• کرمی، محمدتقی و کرمی، فیروزه، «بررسی تعارض نقش‌های خانوادگی و اجتماعی بانوان و ارائه‌ی الگوی مناسب برای زندگی خانوادگی زنان شاغل»، در مطالعات راهبردی زنان، سال شانزدهم، شماره 64، تابستان 1393ش.
• کوئن، بروس، درآمدی به جامعه‌شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، توتیا، چاپ دوازدهم، 1381ش.
• كلينى، ابوجعفر، الكافي، تهران، دار الكتب الإسلامية، 1407ق.
• مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بيروت، دار إحياء التراث العربي،‏ 1403ق.
• موسوی‌ایرائی، فائزه‌سادات، «‌معلمان زن، اهداف تعلیم و تربیت را در کلاس با فطرت پاک مادرانه پیش می‌برند»، خبرگزاری پانا، تاریخ درج: 13 دی 1402ش.
• مولودی، زینب، «کرامت زن در دیدگاه مقام معظم رهبری»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه: تاریخ درج مطلب: 5 اسفند 1401ش.
• «نقش معلمین زن در پرورش و تربیت نسل ها»، خبرگزاری زنان ایران، تاریخ درج: 13 اردیبهشت 1403ش.
• نورى، میرزاحسین، مستدرك الوسائل، قم، مؤسسه آل‌البیت، 1408ق.‏