تجرد قطعی

تجرد قطعی؛ از دست دادن شرایط و امکان ازدواج.

تجرد قطعی پدیدۀ نسبتاً نوظهوری است که در فرایند صنعتی‌شدن جوامع شکل گرفته و تشدید می‌شود. تجرد قطعی عمدتاً ناشی از افزایش مشکلات و موانع ازدواج و نیز فراهم‌بودن روابط فرازناشویی در جامعه است. تجرد قطعی الگوی ازدواج را تضعیف کرده، موجب بیماری‌های جسمی و روانی افراد می‌شود. این پدیده، فراتر از این‌که جامعه را با ناهنجاری‌های اخلاقی مواجه می‌کند، فرایند تولید مثل را مختل ساخته، منجر به کاهش جمعیت و ناتوانی جامعه می‌شود.

مفهوم‌شناسی تجرد قطعی

تجرد قطعی نقطه مقابل ازدواج بوده و به وضعیتی گفته می‌شود که احتمال ازدواج برای فرد وجود ندارد. همان‌گونه که ازدواج، پیوند بین دو جنس مخالف را بر پایه روابط پایای جنسی و در چارچوب یک قرارداد مشروع اجتماعی، فراهم می‌کند تجرد قطعی، ناظر به وضعیتی است که در آن، امید به ازدواج و احتمال زوجیت میان برخی افراد بسیار کم می‌شود.

از منظر جمعیت‌شناسی، تجرد قطعی، پدیده‌ای است که در آن فرد شرایط مناسب سنی برای ازدواج را از دست می‌دهد. البته شاید امکان ازدواج داشته باشد، اما دیگر امکان باروری وجود ندارد. سن تجرد قطعی برای دختران بین ۴۰ تا ۵۰ سالگی یا سنی است که قدرت باروری از دست می‌رود. این پدیده، در همه انواع خانواده‌های سنتی، مدرن، مرفه، کم‌درآمد، شهری و روستایی مشاهده می‌شود. بر مبنای مطالعات جمعیت‌شناختی؛ در الگوی سنی ازدواج در ایران و بسیاری از کشورهای جهان، ۳۰ سالگی بُرش سِنی مهمی است که با عبور از آن کاهش چشمگیری در احتمال ازدواج رخ می‌دهد.

برخی محققین، تجرد را در چهار دسته؛ تجرد داوطلبانۀ موقتی، تجرد داوطلبانۀ پایدار، تجرد غیر داوطلبانۀ موقتی و تجرد غیر داوطلبانۀ پایدار، طبقه‌بندی می‌کنند؛ بر این اساس، مجردین در طول زندگی در این طبقات جابه‌جا می‌شوند.

دیدگاه‌های نظری دربارۀ تجرد قطعی

محققین، کاهش سن ازدواج و تجرد قطعی را عمدتا بر مبنای نظریه‌ نوسازی تحلیل می‌کنند؛ نوسازی از طریق ایجاد فرصت‌های تحصیلی، اشتغال و شهرنشینی، الگوی سنتی ازدواج را تغییر داده، زندگی مجردی را به‌عنوان گزینه‌ای در کنار ازدواج مطرح ساخته است.

از منظر برخی دیدگاه‌ها؛ در جامعۀ صنعتی، شغل اهمیت جدی یافته و تبدیل به منبع اصلی هویت فردی می‌شود. هویت در جامعه جدید بر خلاف جامعۀ ماقبل صنعتی که بر اساس عضویت فرد در خانواده معنا می‌یافت، بر اساس کار معنا می‌یابد؛ در جوامع سنتی، منزلت زنان متناسب با هویت زنانه شامل خانه‌داری، همسری و مادری تعریف شده و مردان نیز منزلت خود را در ارتباط با خانواده خود معنا می‌کردند؛ اما در جوامع مدرن، این امر دچار تغییر شده است؛ جوانان می‌توانند بدون ازدواج و با استفاده از امکانات تحصیل و اشتغال، استقلال هویتی خود را به‌دست آورند.

طبق نظریه انتخاب عقلانی؛ در شرایطی که تجرد دارای منفعت بیشتر باشد، افراد تن به ازدواج نمی‌دهند. در مقابل این دیدگاه، نظریه عقلانیت اخلاقی قرار دارد که تصمیمات افراد را متأثر از ارزش‌های فرهنگی دانسته و تجرد قطعی را عمدتاً با ارجاع به نگرش‌ها و مرجحات نظام اخلاقی جامعه تحلیل می‌کند.

نظریه فرصت‌های نابرابر، تجرد قطعی را از پیامدهای مشکلات ازدواج و دسترسی آسان‌تر به روابط نامشروع می‌داند.

نظریه بی‌سازمانی مرتن؛ ناهماهنگی میان اهداف ازدواج و راه‌های وصول به آن را از عوامل اصلی تجرد قطعی به‌شمار می‌آورد.

جنسیت و تجرد قطعی

از سال ۱۹۶۰ تا ۲۰۱۲م، در آمریکا درصد تجرد مردان از ۱۰ به ۲۳ درصد و در زنان از ۸ به ۱۷ درصد افزایش یافت. تجرد قطعی برای مردان و زنان ژاپنی به ترتیب ۱۷ و ۱۲ درصد بوده است. بر مبنای تحقیقاتی در ایران؛ سرعت رشد تجرد قطعی در زنان بیشتر از مردان است؛ لذا تعداد زنان مجرد در ایران بیش از مردانی است که با عبور از شرایط سنی مناسب برای ازدواج، مجرد مانده‌اند.

بر اساس بررسی‌های مرکز آمار ایران، تجرد قطعی که در سال ۱۳۷۵ش، برای مردان حدود ۱.۳۴% و برای زنان ۱.۱۹% بوده، در سال ۱۳۹۵ش، به ۲.۲۶% برای مردان و ۳.۷۳% برای زنان رسیده است؛ این آمار نشان می‌دهد، روند افزایشی تجرد قطعی در زنان، بسیار بیشتر از مردان بوده، به‌طوری که طی سال‌های ۱۳۷۵ش تا ۱۳۹۵ش، این شاخص برای مردان، حدود دو برابر شده، اما برای زنان بیش از سه برابر بوده است.

یکی از کارشناسان جمعیت با اشاره به تجرد قطعی دختران متولد دهه پنجاه به این امر اشاره می‌کند که پیش از این تجرد قطعی برای مردان ۲% و برای زنان ۱.۸% بوده، اما در بازه‌های اخیر تجرد قطعی زنان در حال افزایش بوده است. به‌طوری‌که تجرد قطعی مردان دهه پنجاه ۲% و تجرد قطعی زنان نزدیک به ۵% است.

بر اساس داده‌های آخرین سرشماری مرکز آمار ایران تجرد قطعی دختران ایرانی طی سال‌های ۱۳۴۵ش، از (۸۴/.) تا ۱۳۷۵ش، (۱.۱۹) روند رو به افزایشی داشته و در سال ۱۳۹۵ش، به (۳.۷۳) یعنی به بیش از سه برابر رسیده و موجب نگرانی در کشور شده است.

عوامل تجرد قطعی

تجرد قطعی، ناشی از مشکلاتی است که در نتیجه تغییرات کلان در سطح جامعه پدید می‌آید. بر اساس تحقیقات انجام شده؛ تمایل به داشتن تحصیلات عالی، افزایش سطح توقعات در خانم‌ها مانند داشتن همسری با تحصیلات بالا و شغل مناسب، کمرنگ‌شدن باورهای دینی، عدم تناسب بین تعداد پسران و دختران آماده ازدواج، سخت‌گیری‌های خانواده‌ها در شکل‌گیری زندگی فرزندان، افزایش چشم و هم‌چشمی‌ها برای برگزاری مراسم عروسی، مهریه‌های سنگین، بیکاری پسران و هزینه‌های بالای مسکن از دلایل مهم تجرد قطعی به شمار می‌آیند.

برخی کارشناسان؛ بیکاری و حس استقلال‌طلبی را نیز بر این عوامل افزوده‌ و با تأکید بر تغییر نگرش‌ها معتقدند؛ نگرش نسل جدید به ازدواج تغییر کرده است؛ افراد دهه‌های ۷۰ و ۸۰، نگرانی‌های خاصی نسبت به تشکیل خانواده دارند و شرایط محیطی، فرهنگی و افزایش آسیب‌های خانوادگی آنها را از ازدواج باز می‌دارند. فراهم بودن زمینه ارتباط جنسی خارج از چارچوب زناشویی این بازدارندگی را تشدید می‌کند.

تحصیل و به تبع آن اشتغال موجب توانمندی اقتصادی زنان شده و نقش مؤثری در تجرد قطعی دختران دارد. بر مبنای تحقیقات انجام شده؛ دختران مجرد تهرانی در محدوده سنی ۴۰ تا ۵۰ سال که با داشتن درآمد ثابت از استقلال مالی برخوردار بودند، تمایل کمتری به ازدواج نشان داده‌اند. این پژوهش همچنین نشان داد که بی‌اعتمادی نسبت به دیگران و افزایش طلاق، از دیگر عوامل مؤثر بر تجرد قطعی به‌شمار می‌آید.

پیامدهای تجرد قطعی

امروزه تجرد قطعی در جامعه ایران، فراتر از مشکل فردی تبدیل به مسئله اجتماعی شده و خانواده‌های فراوانی را درگیر ساخته است. به اعتقاد کارشناسان؛ تجرد قطعی، افراد و جامعه را با مشکلات جدی مواجه می‌سازد. تضعیف الگوی ازدواج، آسیب‌های ناشی از تنهایی، داغ ننگ اجتماعی ناشی از تجرد و درماندگی اجتماعی، از پیامدهای مهم تجرد قطعی است. هر کدام از این پیامدها می‌تواند منشأ مشکلات دیگر شود.

تعویق ازدواج، زمینه‌ساز فعالیت‌های جنسی خارج از چارچوب ازدواج و رفتار پرخطر به‌شمار آمده و با توجه به اهمیت ازدواج از نظر فرهنگ اسلامی، تجرد قطعی در کوتاه‌مدت؛‌ موجب هراس از آینده، تعارض بین هویت سنتی و مدرن و طرد اجتماعی می‌شود و در دراز مدت باعث کاهش میزان باروری شده و تعادل جمعیتی را دچار مشکل می‌کند.

برخی کارشناسان بر پیامد حس تنهایی تأکید داشته و معتقدند؛ انسان‌ها فراتر از این‌که نیازمند داشتن خانواده‌ای هستند، تجرد قطعی موجب می‌شود که انسان در دوران کهنسالی دچار مشکلات جدیی ناشی از تنهایی شود.

آموزه‌های اسلام دربارۀ پرهیز از تجرد

در اسلام؛ ازدواج، محبوب الهی است. با ازدواج، زن و شوهر، به‌عنوان کارگزاران الهی در دستگاه خلقت استخدام می‌شوند. ازدواج از سنت‌های رسول‌الله و موجب آرامش انسان است. افراد متأهل از بیشترین منزلت برخوردار بوده و با ازدواج نصف ایمان انسان تکمیل می‌شود اگر کسی در اوايل جواني ازدواج کند دو سوم از دين خود را حفظ کرده است. دو رکعت نماز شخص متأهّل، از هفتاد رکعت نماز فرد مجرّد برتر است. ازدواج، مهم‌ترین اقدام است که انسان در زندگی خود انجام می‌دهد.

با توجه به‌ گزاره‌های روایی؛ بدترین افراد، عزب‌ها هستند، عزب‌ها برادران شیطان‌اند. ترک ازدواج از گناهان به‌شمار می‌آید. افرادی که مجرد از دنیا می‌روند بدترین مردگان بوده و پیامبر اسلام تصریح می‌کند که بیشتر اهل جهنم از مجردین هستند.

منابع

• قرآن کریم
• ابن‌بابويه، محمّد، من لايحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1413ق.
• اینانلو، مینا، «تجرد قطعی و گسل ۳۰سالگی»، خبرگزاری ایرنا، تاریخ درج مطلب: 28 تیر 1401ش.
• پاينده‏، ابو القاسم، نهج الفصاحۀ مجموعه كلمات قصار حضرت رسول، تهران،‏ دنياى دانش، ‏1382.
• چيذری، زهرا، «کمین تجرد قطعی»، جوان آنلاین، تاریخ درج مطلب: 27 مرداد 1399ش.
• حرعاملى، محمد بن حسن، تفصيل وسائل الشيعۀ،‌ قم، مؤسسه آل‌البيت، ‌1409ق‌.
• حسینی، سیدحسن و ایزدی، زینب، «پدیدارشناسی تجربه زیسته زنان مجرد، جمعیت مورد مطالعه: زنان مجرد بالای 35 سال شهر تهران»، مطالعات اجتماعی روان‌شناختی زنان، سال 14، شماره 1، بهار 1395ش.
• راوندى‏، سيد فضل الله، النوادر للراوندي‏، قم، دار الكتاب‏، بي‌تا.
• رﺣﻴﻤﻲ، ﻋﻠﻲ و دیگران، «تحليل گذار تجرد زنان و مردان در ايران طي سالهاي 1345 تا 1390»، مطالعات اجتماعي ايران، دورۀ نهم، شمارۀ 3، پاييز 1394ش.
• شهانواز، سارا و اعظم‌زاده، منصوره، «شناسایی و تحلیل پیش‌ران‌های مؤثر بر تجرد در ایران»، مسائل اجتماعی ایران، سال دهم، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1398ش.
• ضیاءاصغری، نگین و دیگران، «مطالعه جامعه‌شناختی تجردقطعی دختران شهرتهران»، جامعه‌شناسی آموزش و پرورش، دورۀ 10، شمارۀ 2، پاییز و زمستان 1403ش.
• طالب‌پور، اکبر و بیرانوند، معصومه، «بررسی تجربه زیسته تجرد قطعی از منظر دختران مجرد»، فصلنامه زن و جامعه، شماره 51، پاییز 1401ش.
• قوی‌قلب، مهسا، «تجرد قطعی در نقطه بحران!»، روزنامه ایران، شماره 7643، 12 خرداد 1400ش.
• کاظمی‌پور، شهلا، «وضعیت «تجرد» زنان دهه ۵۰ و ۶۰»، خبرگزاری ایسنا، تاریخ درج مطلب: 21 اردیبهشت 1403ش.
• كلينى، ابو جعفر، محمد بن يعقوب، الكافي، 8 جلد، دار الكتب الإسلاميۀ، تهران، 1407ق.
• مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت، مؤسسۀ الطبع و النشر، 1410ق.
• «موج جهانی که به ایران هم سرایت کرد؛ مجرد ماندن»، وب‌سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: 10 آذر 1397ش.