ازدواج به‌هنگام

ازدواج به‌هنگام؛ بهترین سن ازدواج دختران و پسران.

سن ازدواج در دوره معاصر مسئله‌ای اختلافی است و اندیشمندان با رویکردهای متنوعی سن‌های متفاوتی را برای دختر و پسر به‌عنوان بهترین سن ازدواج معرفی کرده‌اند. طولانی‌شدن دوران کودکی و فاصله میان سن بلوغ جنسی و انواع دیگری از بلوغ، بحران ارضای نیاز جنسی را به‌‌دنبال آورده است.

کودک‌همسری

بر اساس تعریف کودکی، از طرف نهادهای بین‌المللی، ازدواج قبل از ۱۸ سالگی، کودک‌همسری قلمداد شده و برای آن پیامدهای جسمی، روحی و اجتماعی متعددی ذکر شده است. برخی فقها نیز هرچند ازدواج در سن بلوغ را جايز شمرده‌اند، اما اصرار بر ازدواج زودهنگام را مناسب نمي‌دانند و ازدواج اجباری دختران کم‌سن‌وسال را تضعيف و ناديده‌گرفتن حقوق آنان دانسته‌ و معتقد به ضرورت مقابله قانونی با این پدیده هستند.

رویکردهای نظری

ازدواج به‌هنگام از دیدگاه روان‌شناختی

در نگاه متخصصان ژنتیک و روانشناختی هر دختر و پسری که بلوغ جنسی را تجربه می‌کند، با برخورداری از توان زیستی، بهره‌مندی از تعادل عاطفی و سلامت روانی، کفایت عقلانی، قدرت تشخیص، تعهد و مسئولیت‌پذیری فردی و اجتماعی، می‌تواند همسری برای خود انتخاب کند. از این منظر در جوامع امروزی بعید است افراد بتوانند در دوران رشد و تحول نوجوانی، ویژگی‌ها و قابلیت‌های لازم برای ازدواج را کسب کنند، چراکه معمولا افراد بعد از سن هجده‌سالگی شایستگی لازم برای آغاز زندگی مشترک را کسب می‌کنند. البته در بعضی شرایط محیطی، فرهنگی و اجتماعی خاص ممکن است در سنی بالاتر یا پایین‌تر از سن مذکور به رشد مناسب برسند.

ازدواج به‌هنگام از دیدگاه جامعه‌شناختی

از منظر جامعه‌شناسان با پيچيده‌تر شدن جوامع، انتقال از دورۀ كـودكی بـه دورۀ بزرگسـالی دشـوارتر و فاصله ميـان بلـوغ جنسـی، اجتماعی و اقتصادی بیشتر شده و افزايش سن ازدواج را به‌همراه داشته است. سن ازدواج در هر جامعه‌ای برحسب شـرايط اقليمی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خاص آن جامعه تعيين می‌شود. از این منظر سن ازدواج نـه‌تنهـا در جوامع گوناگون متفاوت است، بلكه در جامعه‌ای واحد نيز در طول زمان ثابت نمانده و طبق شرايط يادشده، كم و زياد می‌شود. .

ازدواج به‌هنگام از دیدگاه قانونی

ازدواج به‌هنگام از نگاه حقوقی ناظر به دو قاعده است؛ قاعدۀ اول راجع به كمترين حد سن ازدواج است و به سنّي اشاره می‌کند كه افراد تا قبـل از رسيدن به آن، مجاز به داشتن همسر نيستند. اين پايه سنّی در بسياری از نظام‌های حقوقی معاصر، همزمان با بلوغ جنسی يا اندكی پيش يا پس از آن تعيين شده است. قاعدۀ دوم در مورد سـن، اهليـت كامل ازدواج است و بـه سنّ بلوغ قانوني اشاره دارد. بسياري از كشورهای خاورميانه بر اساس دو قاعدۀ مزبور، ازدواج كساني را كه كمتـرين حد سن ازدواج را دارا هستند، ولي به سن اهليت كامل نرسيده‌انـد، فقـط بـا اجـازۀ دادگـاه و اغلب به‌شرط رضايت ولیّ دختر، مجاز می‌‎دانند، اما ازدواج قبـل از بلـوغ جنسـی را مطلقـاً بـه‌رسميت نمی‌شناسند. این‌ دو قاعده در قوانین ايران نيز لحاظ شده است. در سال ۱۳۱۴ش، حداقل سن ازدواج در ایران برای دختران ۱۵ و برای پسران ۱۸ سال تعیین شد. در سال ۱۳۵۳ش، حداقل سن ازدواج دختران ۱۸ و پسران به ۲۰ سال افزايش يافت. اکنون سن قانوني ازدواج در ايران براي دختران ۱۳ و برای پسران ۱۵ سال است. البته ازدواج قبل از سن قانونی، منوط به اذن ولی و تشخیص دادگاه صالحه است.

ازدواج به‌هنگام از دیدگاه فقه

در برخی روایات، ازدواج قبل یا نهایتاً مقارن با بلوغ جنسی مورد تاکید قرار گرفته است. برخی از فقها نیز بهترين سن ازدواج دختر را اندکي قبل از بلوغ جنسي و برخی دیگر بلافاصله پس از بلوغ ذکر کرده‌اند. اسلام ازدواج را يک پيوند تعهدآور و مسئوليت‌آفرين می‌داند که هر یک از دختر و پسر، ملزم به انجام وظایف عاطفی، اجتماعی و اقتصادی خود هستند. بنابراین رسیدن به رشد و نهی از ازدواج دختران در سن پايين مورد توجه قرار گرفته است. بعضی از علمای دین نیز نه‌تنها بلوغ جنسی، بلکه رشد عقلى و رشد جسمانى را نيز برای ازدواج لازم می‌دانند و در صورتی كه خطر آسیب جسمی وجود داشته باشد اصلا ازدواج را جايز نمی‌دانند.

عوامل موثر بر سن ازدواج

بلوغ جنسی دختران و پسران

یکی از شرایط اصلی ازدواج از نگاه دین، بلوغ جنسی است که انسان را از مرحله کودکی خارج کرده و با پدیدار شدن برخی دگرگونی‌های جسمی، وارد مرتبه زنانگی و مردانگی می‌کند. در فقه اسلامی احتلام و رویش موی زِبر در عورت دختر و پسر، رسیدن به سن نه‌سالگی در دختران و پانزده‌‌ سالگی در پسران از نشانه‌های بلوغ بیان شده است. ازدواج به‌هنگام در دختران زمانی رخ می‌دهد که توانایی پاسخگویی حداقلی به درخواست‌های جنسی شوهر را داشته باشند؛ چرا که علاوه بر مهم‌ترین وظیفه در قبال شوهر، موجب کنترل کج‌روی همسر و مانع بروز مشکلات زناشویی نیز می‌شود. لذا ازدواج به‌هنگام با نگاه به بلوغ جنسی دختران، یکی از حقوق دختر بر پدر و موجب خوشبختی پدر است و باعث ایمن ماندن دختران از فساد و گمراهی می‌شود. ازدواج به‌هنگام در پسران نیز زمانی رخ می‌دهد که توانایی تأمین حداقل نیازهای جنسی همسر را به‌صورت کمی و کیفی داشته باشند. هرچند در مورد زمان ميان هر آميزش حد مشخصی تعيين نشده؛ اما تأمین نیاز جنسی همسر ملاک کلی و آمیزش جنسی حداقل هر چهار ماه یک‌بار ملاک حقوقی برای زن شمرده شده و ترک آن از سوی مرد علاوه بر معصیت، مصداق بارز عسر و حرج است و در این صورت دادگاه مي‌تواند شوهر را مجبور به طلاق زوجه کند.

بلوغ اجتماعی دختران و پسران

رسیدن به بلوغ اجتماعی یا رُشد، از دیگر ملاک‌های ازدواج به‌هنگام است که مرحله‌ای بالاتری از عقل قرار دارد و نوعی کمال روحی به‌شمار می‎‌آید و شخص شایستگی و لیاقت اداره و نگهداری و بهره‌برداری از سرمایه‌ها و امکانات مادّی یا معنوی که به‌واسطه ازدواج به او سپرده شده را دارا می‌شود. بنابراین رشد اجتماعي فرد، در قالب ويژگي‌هايي همچون قدرت تشخيص مسئوليت‌ها، قدرت انتخاب‌گری، برخورداری از نظام ترجيحات، اعتماد به نفس، انجام کنش‌های متعارف، استقلال نسبی در انجام وظايف، مسئوليت‌پذيری، التزام آگاهانه به رعايت هنجارها و آداب اجتماعی و توان درگير شدن در روابط پيچيده اجتماعی ظهور می‌يابد. یکی از نشانه‌های بلوغ اجتماعی در دختران، عزیز بودن او نزد اقوام خود و لازمه دست‌یابی به این منزلت اجتماعی، آشنایی به وظایف خود و عدم نیاز به امر و نهی دیگران است. برخورد منطقی با مشکلات، عدم لجاجت و آگاهی به وظایف همسری، از دیگر نشانه‌های بلوغ اجتماعی دختران است. آشنایی با وظایف همسری در پسران، همچون حسن معاشرت با همسر، صبر و بردباری بر آزارهای او، عدم آزار و اذیت جسمی همسر، آراستن خود برای زن، بخشش و نادیده گرفتن خطاها، تشویق به کارهای خوب و نهی از کارهای ناپسند، بلوغ اجتماعی او را می‌رساند.

بلوغ عاطفی دختران و پسران

یکی از مهم‌ترین کارکردهای ازدواج، تامین نیازهای عاطفی، از ناحيه همسر است که علاوه بر توانایی بر پاسخ مناسب به این احساس، باید خود نیز این احساس را داشته باشد. یکی از دلایل نهي از ازدواج افراد قبل از بلوغ، در متون دینی، به‌دليل عدم رابطه عاطفی و الفت‌گیری بین دختر و پسر بیان شده است. توانايي ابراز محبت و اظهار عشق به همسر و جلب عشق و عاطفه او به خود، از طريق خوش‌رويی، خوش رفتاری و حفظ آراستگی، حاکی از بلوغ عاطفی فرد است که الفت و ثبات را در خانواده به ارمغان می‌آورد. ابراز محبت به همسر، توانايی جلب محبت همسر، نهی از بی‌توجهي به او، خوشخويی و دلبری از وی و تامين نياز عاطفی وی از طريق آراستگی ظاهری و اظهار عشق و خوش‌زباني، از جمله شرايط بلوغ عاطفی در دختران شمرده می‌شود که الفت و ثبات را در خانواده را به همراه دارد. پسران زمانی به بلوغ عاطفی می‌رسند که بتوانند با سازگاری، خوشخویی و دلبری به‌وسیله آراستن خود و فراهم آوردن امکانات رفاهی برای همسر، محبت و عشق او را به خود جلب کنند.

بحران ارضای نیاز جنسی

برخوردار نبودن دختر و پسر از بلوغ اجتماعی، عاطفی و اقتصادی براي تشکيل خانواده و به‌تأخیر انداختن ازدواج تا رسیدن به بلوغ‌های مذکور، بحران ارضای نیاز جنسی و فزونی انحرافات جنسی را به‌دنبال دارد. از این‌رو سياست‌گذاری و برنامه‌ريزی صحيح در جهت تقويت سازوکارهای آموزشی و حمايتی برای کاهش سن انواع بلوغ اجتماعی، اقتصادی، عقلی و عاطفی و تلاش برای تقارن سن همه انواع بلوغ ضروری است.

بلوغ اقتصادی پسران

یکی دیگر از شرایط ازدواج به‌هنگام، رسیدن پسران به بلوغ اقتصادی است؛ چرا که او موظف به تأمین هزینه‌های خانواده‌ تازه‌ تأسیس است که به‌وسیله عرف، شرع یا قانون بر او الزام شده است. هزینه‌هایی مثل مسکن، پوشاک، درمان، تفریح اعضای خانواده و تحصیل فرزندان. تأمین کامل چنین هزینه‌هایی در صورتی امکان‌پذیر است که مرد دارای درآمد کافی باشد و به بلوغ اقتصادی رسیده باشد که می‌تواند با حمایت والدین یا دولت انجام پذیرد. البته در صورت تأمین حداقلی امکانات مالی، نبايد با انگيزه دست‌يابی به شرايط بهتر، ازدواج را به تأخير انداخت.

کارکردهای غیرجنسی ازدواج کودکان

تجـويز ازدواج كودكان در اسلام به‌معنای تجويز ارضای نياز جنسی نبـوده، بلكـه بـه جهت تأمين پاره‌ای از كاركردهای ديگر ازدواج، مانند حمايت و مراقبت از كودك، انتقال ارث و ايجاد همبستگی بين خانواده‌‎ها و قبايل، صورت می‌گرفته است.

منابع

• ابراهیمی‎‌پور، قاسم، شاخص‎‌های خانواده مطلوب از دیدگاه اسلام، قم، مرکز بررسی‎های راهبردی ریاست جمهوری با همکاری پژوهشگاه بین‌المللی المصطفی، 1394ش.
• احمدی، کامیل، طنین سکوت: پژوهشی جامع در باب ازدواج زودهنگام کودکان در ایران، تهران، شیرازه، ۱۳۹۶ش.
• افروز، غلامعلی، روانشناسی ازدواج و شکوه همسری، تهران، دانشگاه تهران، 1389ش.
• امامي، سیدحسن، حقوق مدنی، تهران، اسلامیه، 1386ش.
• اندرسون، نورمن، تحولات حقوقي جهان اسلام، ترجمه فضائلی، مصطفی و قنواتی، جلیل، فخرالدین اصغری، قم، بوستان کتاب، ۱۳۷۶ش.
• بستان، حسین، اسلام و تفاوت‌های جنسیتی در نهادهای اجتماعی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388ش.
• بستان، حسین، جامعه‌شناسی خانواده با نگاهی به منابع اسلامی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1398ش.
• بستان، حسين و همکاران، اسلام و جامعه‌شناسي خانواده، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چ دوم، 1385ش.
• بهجت گيلانى‌فومنى، محمدتقى، استفتاءات، قم، دفتر حضرت آیه‌الله بهجت، 1428ق.
• حر عاملى، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشریعه، قم، موسسة آل‌البيت لإحياء التراث، ۱۴۱۲ق.
• حکیم‌پور، محمد، زنجیر مقدس در آمدی بر چالش‌های فقهی و حقوقی پدیده کودک‌همسری، تهران، نگاه معاصر، 1400ش.
• سبحانى تبريزى، جعفر، رساله توضيح المسائل، قم، موسسه تعلیماتی و تحقیقاتی امام صادق، چ سوم، 1429ق.
• سروری، علی‎‌اصغر، اصول ژنتيک پزشکي در ازدواج، اصفهان، جهاد دانشگاهی واحد اصفهان، 1381ش.
• شبيرى زنجانى، سيدموسى، رساله توضيح المسائل، قم، سلسبیل، 1430ق.
• شیخ صدوق، من لا يحضره الفقيه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1413ق.
• فاضل لنكرانى، محمد، رساله توضيح المسائل، قم، امیر قلم، 1426ق.
• کليني، ابوجعفر محمد بن یعقوب، الکافي، تهران، دارالکتب‌الاسلامیه، 1407ق.
• مجلسى، محمدباقر، بحارالأنوار، لبنان، بیروت، چ اول، 1410ق.
• مطهری، مرتضی، امدادهای غیبی در زندگی بشر، قم، صدرا، ۱۳۹۹ش.
• مكارم شيرازي، ناصر، احكام بانوان، قم، مدرسه امام علی، چ یازدهم، 1428ق.
• موسوى خمينى، سيد روح‌اللّه، تحرير الوسيله، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1422ق.
• موسوى گلپايگانى، سيد محمدرضا، هداية العباد، قم، دارالقرآن الکریم، 1413ق.
• موسوي بلادي، صدرالدین، بررسي تحول ازدواج در ايران، تهران، فصلنامه جمعیت، سازمان ثبت احوال، شماره 27 و 28، 1378ش.
• وحيد خراسانى، حسين، توضيح المسائل، قم، مدرسه امام باقر، چ نهم، 1428ش.