فعالیت اقتصادی زن مسلمان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''<big>فعالیت اقتصادی زن مسلمان</big>'''؛ پذیرش و رسمیت کنشگری اقتصادیِ زن در جامعه بر اساس آموزه‌های اسلام.<br>

فعالیت اقتصادی زن مسلمان، در کشاکش رویکردهای جنسیتیِ مردسالار و فمینیستی، افراط و تفریط‌هایی را به دنبال داشته است. آموزه‌های اسلام و به‌ویژه آیات قرآن، خوانشی میانه و واقع‌گرا از کنشگری زن در حوزۀ اقتصاد، ارائه کرده است. از منظر قرآن، زنان همانند مردان، حق بهره‌مندی از منابع اقتصادی و شایستگی درآمدزایی و تملک اموال را دارند و از این طریق می‌توانند اقتدار اجتماعی کسب کنند.  

==مفهوم‌شناسی==

==تاریخچه بهره‌مندی اقتصادی زنان==

به‌صورت تاریخی، دستیابی زنان به منابع اقتصادی و زمینه‌های آن مانند فرصت‌های اشتغال و تحصیل و حق تصرف در اموال، در بسیاری از جوامع، همسان مردان نبوده است. از منظر برخی مکاتب، نابرابری جنسیتی زن و مرد در دسترسی به منابع، کاملا پذیرفتنی و مبتنی بر مصالح جامعه است. آموزه‌های کنونیِ بیشتر ادیان مانند مسیحیت، یهودیت و هندوئیسم، اعتبار جنس مرد را به گونه‌ای تعریف می‌کنند که حق بیشتری در بهره‌مندی از منابع اقتصادی و فرصت‌های زمینه‌ساز آن را برای مردان در مقایسه با زنان، فراهم می‌کند.<ref>هولم و بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1992م، ص114 و 204.</ref>  تقابل با این خوانش‌های مردسالارانه،<ref>[https://ensani.ir/fa/article/350033/%D9%82%D8%B1%D8%A7%D8%A6%D8%AA-%D8%B2%D9%86-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%86%D9%87-%D8%A7%D8%B2-%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86 پارسا، «قرائت زن‌گرایانه از قرآن»، 1394ش، ص57.]</ref> زمینه‌ساز شکل‌گیری رویکردهای زن‌سالار در جامعه شد و جنبش فمینیسم را بنیان نهاد که با سودای عدالت جنسیتی، خواستار برابری مطلق در تمام فعالیت‌ها فارغ از سازگاری با جنسیت زن و مرد شد<ref>هيوود، درآمدي بر ايدئولوژيهاي سياسي: از لیبرالیسم تا بنیادگرایی دینی، 1386ش، ص30.</ref>  و البته بار دیگر به بهره‌کشی اقتصادی از زن، انجامید؛<ref>مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، در مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 1384ش، ص32.</ref> اما دین اسلام با توجه کامل به ابعاد اجتماعی زندگی انسان، جامعه را بستر بالندگی انسان، فارغ از جنس زن و مرد، تعریف کرده است<ref>مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، در مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 1384ش، ص111.</ref> و قرآن آشکارا اعلام می‌کند که خداوند، زن و مرد را از جنس همدیگر آفریده است.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_195_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A2%D9%84_%D8%B9%D9%85%D8%B1%D8%A7%D9%86 سوره آل‌عمران، آیه 195.]</ref> در این چارچوب، بهره‌مندی کامل زن مسلمان از منابع اقتصادی به گونه‌ای که اقتدار اقتصادی جنس زن را تضمین کند، همواره در جامعه مسلمان، امری پذیرفته و رسمی بوده و از آغاز تاریخ اسلام تا دوران معاصر، نمونه‌های شاخصی برای این رویکرد دیده می‌شود. چنان‌که خدیجه، از تاجران و ثروتمندان نامدار مکه بود و پیامبر خدا، سودمندی ثروت خدیجه در راه پیشرفت اسلام را بسیار ستوده است.<ref>[https://lib.eshia.ir/71860/19/63 مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج19، ص63.]</ref>  همچنین گوهرشاد بیگم، از زنان نامدار عصر تیموری در سدۀ نهم هجری که مورد احترام امیر گورکانی و مشاور در امور حکومت‌داری بود، از چنان اقتدار اقتصادی در روزگار خویش بهره‌مند بود که همواره از هرات به شهرهای اطراف، از جمله مشهد سفر می‌کرد. فعالیت اقتصادی او به‌ویژه در عرصۀ موقوفات مانند مسجد گوهرشاد در جوار حرم امام رضا، پیامدهای اجتماعی ماندگار داشته است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/53223/%D9%85%D8%B3%D8%AC%D8%AF-%DA%AF%D9%88%D9%87%D8%B1%D8%B4%D8%A7%D8%AF-%D9%BE%D8%B3-%D8%A7%D8%B2-%D8%B4%D8%B4%D8%B5%D8%AF-%D8%B3%D8%A7%D9%84 قصّابیان، «مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال»، 1384ش، ص97.]</ref> در دوره معاصر نیز بانو محرزیه بوسعدی لائیب که از زنان ثروتمند مسلمان در فرانسه بود، ده‌ها مسجد در فرانسه بنا کرد و با تلاش و جدیت، مسیحیان بسیاری را به اسلام و تشیع، جذب کرد. وی پس از دیدار امام خمینی در دهکده نوفل‌لوشاتو، به پیروی از حضرت خدیجه، تمام ثروتش را در راه نشر اسلام و ارزش‌های اسلامی مصرف کرد.<ref>[https://www.tasnimnews.com/fa/news/1395/10/08/1281483/%D8%B2%D9%86%D8%AF%DA%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%A7%D9%86%D9%88-%D9%85%D8%AD%D8%B1%D8%B2%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D9%88%D8%B3%D8%B9%D8%AF%DB%8C-%D9%85%D8%B5%D8%AF%D8%A7%D9%82-%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2-%D9%85%D9%87%D8 «زندگی بانو محرزیه بوسعدی مصداق بارز مهاجر الی الله است»، خبرگزاری تسنیم.]</ref>  

==شایستگی درآمدزایی و تملک اموال==

    

همچنین تمسک مفسران قرآن و فقها به عمومیت ادله مشروعیت تملک و تَکَسُب در قرآن،<ref>سوره الحجر، آیه 21؛ سوره الاعراف، آیه 9؛ سوره البقره، آیه 168؛ سوره طه، آیه 81؛ سوره ق، آیه 11؛ سوره الملک، آیه 15.</ref> تمسک به عمومیت قاعده «الناسُ مُسَلَطون عَلی اَموالِهم» که مطابق آن همه انسان‌ها اعم از مرد و زن بر آنچه در تملک دارند تسلط و قدرت تصرف عقلایی دارند<ref>ابن أبي‌جمهور، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، 1405ق، ص222.</ref> و همچنین پول‌گرفتن زن برای شیر دادن به نوزاد،<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_233_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D9%82%D8%B1%D9%87 سوره بقره، آیه 233؛] [https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_6_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%B7%D9%84%D8%A7%D9%82 سوره طلاق، آیه 6].</ref> از دلایل عمومی است که بر شایستگی زنان برای درآمدزایی و تملک اموال، دلالت می‌کند.

دسترسی به هر کدام از منابع کمیاب اجتماعی شامل ثروت، قدرت و منزلت، در هم تنیده بوده و از این منظر، سطح دسترسی به منزلت و جایگاه‌های اجتماعی می‌تواند تعیین‌کننده اقتدار اقتصادی باشد. در بسیاری از جوامع و فرهنگ‌ها، میزان دسترسی مردان به جایگاه‌های اجتماعی به‌عنوان فرصت‌های زمینه‌ساز اقتدار اقتصادی، بیش از زنان بوده است؛<ref>هولم و بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1992م، ص114 و 204.</ref> اما در فرهنگ مسلمانان، اشارات قرآن به اعتدال نوع انسان بدون تفکیک میان جنس زن و جنس مرد<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_4_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AA%DB%8C%D9%86 سوره تین، آیه 4.]</ref> و حق بهره‌مندی نوع انسان و نه یک جنس خاص، از امکانات طبیعی،<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_13_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%AC%D8%A7%D8%AB%DB%8C%D8%A9 سوره الجاثیة، آیه 13.]</ref> نشانۀ حق دینی زن در بهره‌مندی از همه امکانات زندگی اجتماعی، از جمله اقتدار اقتصادی از طریق دستیابی به جایگاه‌های اجتماعی بالا است.<ref>مهریزی، زن در سخن و سیره امام علی، 1381ش، ص23.</ref> از این منظر، زنان در بسیاری از امور اجتماعی مانند مسئولیت‌پذیری و توان ارتقاء و تکامل فردی و اجتماعی، دفاع از حق مشروع خود، جواز تعلیم و تربیت و بسیاری موضوعات دیگر، همسان مردان هستند و اسلام این استقلال و آزادی را به کامل‌ترین وجه به زن داده<ref>طباطبایی، زن در قرآن، 1378ش، ص54</ref> و او را آزاد و صاحب اراده دانسته است.<ref>هاشم‌زاده هریسی، آیات زن در قرآن، 1392ش، ص221.</ref>  

رویکرد قرآن دربارۀ جایگاه اجتماعی مستقل زنان، در فرهنگ مسلمانان آن‌چنان پذیرفته شده است که زنان تحسین‌شدۀ قرآن مانند مریم و آسیه، نه‌تنها الگویی شایسته برای زنان که نمونه‌هایی بایسته برای نوع انسان تا روز قیامت دانسته می‌شوند.<ref>زیبایی‌نژاد و سبحانی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، 1388ش، ص55</ref> مفسران قرآن، مشارکت زنان در بیعت‌های تاریخ‌ساز صدر اسلام مانند حديبيه، فتح مكه و غدیر خم را نشانۀ اهتمام دین اسلام به حق مشارکت سیاسی زنان دانسته‌اند، به‌ویژه آن‌که در برخی از این بیعت‌ها، زنان شرایط بيشترى را نسبت به مردان پذيرا شدند تا هويت انسانى زن مسلمان را از فروغلتیدن در فساد، حفظ کنند.<ref>مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، 1374ش، ج24، ص48</ref> امام خميني نیز بر حق کنشگری کامل زنان از منظر آموزه‌های اسلام، تأکید کرده است.<ref>خمینی، جایگاه زن در اندیشه امام خمینی، 1374ش، ص197</ref>

یکی از عوامل کسب جایگاه اجتماعی زن، داشتن شغل سازگار با شأن و جنس زن است. اسلام از منظر مفسران قرآن، زن و مرد را همیار یکدیگر در زندگی و تقسیم کار اجتماعی می‌داند،<ref>مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، 1374ش، ج2، ص113-114</ref>  اما بر انجام آن دسته از فعالیت‌های اجتماعی تأکید می‌کند که زنان را در مسیر رشد و تعالی قرار دهد و با شأن و جنس او سازگار باشد.<ref>صدوق، التوحید، 1398ق، ص356</ref> روایات متعددی بر شاغل بودن زنان مسلمان در زمان پیامبر خدا دلالت دارد؛ صنایع دستی،<ref>طبرانی، المعجم الکبیر، 1373ق، ج24، ص264</ref> ریسندگی و بافندگی<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج12، ص174</ref> و تولید مواد خوشبوکننده<ref>کلینی، فروع کافی، 1388ش، ج5، ص496</ref> از جملۀ این مشاغل است. همچنین آوازخوانی در محفل فساد، نکوهش شده است.<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج12، ص62-85</ref>   

    

    

اندیشمندان مسلمان از آیات 23 تا 27 سوره قصص در قرآن، تأیید دینی فعالیت اقتصادی دختران شعیب که آمیخته با حیا و بینش اجتماعی در مواجهه با مردان بوده را استنباط کرده‌اند.<ref>مهریزی، زن در سخن و سیره امام علی، 1381ش، ص75</ref> همچنین قرآن با آوردن داستان ملکه سبا، او را پادشاهی معرفی کرده که کشوری آباد و مردمی فرمان‌بردار داشته است.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_23_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D9%86%D9%85%D9%84 سوره نمل، آیات 23-44]</ref> با تکیه بر این آیات قرآن، مقالاتی دربارۀ دیدگاه اسلام پیرامون مدیریت زنان و در راستای اثبات نقش و حضور فعال زنان در جامعه نوشته شده و تصدی زن را در بالاترین مناصب سیاسی روا دانسته‌اند.<ref>برای نمونه رجوع کنید به: [https://ensani.ir/fa/article/399083/%D9%86%DA%AF%D8%B1%D8%B4%DB%8C-%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%A8%D8%B1%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%B1%D9%81%D8%AA%D8%A7%D8%B1%D8%B4%D9%86%D8%A7%D8%B3%DB%8C-%D9%85%D9%84%DA%A9%D9%87-%D8%B3%D8%A8%D8%A3-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D8%B9%D نادری و بهجت‌پور، «نگرشی کاربردی به رفتارشناسی ملکه سبأ در تعامل با مردم در تفسیر آیات 23 و 24 نمل»، 1397ش]؛ [https://haftasman.urd.ac.ir/article_66664.html عقیلی، «بررسی حاکمیت زن از نگاه عهد قدیم و قرآن کریم با تکیه بر داستان ملکهٔ سبأ»، 1394ش]؛ [https://ipr.isri.ac.ir/article_149196.html کریمی و همکاران، «کارآمدی زنان در عرصه‌های سیاسی - اجتماعی با تاکید بر الگو سازی قرآن کریم»، دوفصلنامه پژوهش‌های سیاست اسلامی، 1400ش]</ref>  

    

    

در فقه اسلامی، حق مالکیت زن و استقلال او در تصرف اموال منقول و غیرمنقول در ابواب تجارت، عطیه و بخشش، رهن، قرض، صلح، شرکت، مضاربه و سرمایه‌گذاری، حواله، کفالت، وقف، قوانین افلاس و محجوریت، اجاره، کشاورزی و مزارعه، باغداری، مساقات، ضمان، عاریه، وصیت و واگذاری اموال به اشخاص، شفعه، جعاله و احیای مَوات، همسان مردان است.<ref>[https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1248881/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D8%A7%D8%B4%D8%AA%D8%BA%D8%A7%D9%84-%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DA%AF%D8%A7%D9%87-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85 نوری، «بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسلام»، 1390ش، ص16]</ref>

    

تحصیل علم و تجهیز انسان به دانش و آگاهی نیز زمینه‌ساز دستیابی او به اقتدار اقتصادی است. افراد انسانی فارغ از جنسیت، با تحصیلات بالاتر و آگاهی بیشتر در جامعه، از امکان و احتمال بیشتری برای اثرگذاری در جامعه و دستیابی به ثروت برخوردار می‌شوند.<ref>تاسیگ و دیگران، جامعهشناسی بیماری‌های روانی، 1386ش، ص64-68</ref> در همین چارچوب، آموزه‌های اسلام بدون اختصاص دانش‌اندوزی به جنس خاص، همگان را به فراگیری علم سفارش می‌کند<ref>مهریزی، زن در سخن و سیره امام علی، 1381ش، ص25 و 45</ref> و پیامبر اکرم علم‌آموزی را برای همه مردان و زنان، ضروری دانسته است.<ref>کراجکی، کنزالفوائد، 1385ق، ص107</ref> از مجموع آموزه‌های اسلام، اندیشمندان مسلمان چنین برداشت می‌کنند که تحصیل علم ارتباطی به جنسیت ندارد و بر زنان نیز تحصیل علم واجب است و با زمینه‌‌سازی برای ترقی و تعالی زن، از اسباب اقتدار اقتصادی او نیز محسوب می‌شود.<ref>مهرپور، مباحثی از حقوق زن، 1384ش، ص46</ref>