فعالیت اقتصادی زن مسلمان
فعالیت اقتصادی زن مسلمان؛ پذیرش و رسمیت کنشگری اقتصادیِ زن در جامعه بر اساس آموزه‌های اسلام.
فعالیت اقتصادی زن مسلمان، در کشاکش رویکردهای جنسیتیِ مردسالار و فمینیستی، افراط و تفریط‌هایی را به دنبال داشته است. آموزه‌های اسلام و به‌ویژه آیات قرآن، خوانشی میانه و واقع‌گرا از کنشگری زن در حوزۀ اقتصاد، ارائه کرده است. از منظر قرآن، زنان همانند مردان، حق بهره‌مندی از منابع اقتصادی و شایستگی درآمدزایی و تملک اموال را دارند و از این طریق می‌توانند اقتدار اجتماعی کسب کنند.
مفهوم‌شناسی
فعالیت اقتصادی، کسب درآمد و تولید ثروت در جامعه، زمینه‌ساز دستیابی به قدرت و منزلت اجتماعی است. بهره‌مندی از اين نفوذ و منزلت در جامعه، مبتنی بر مجموعه‌ای از باورهای اجتماعی است که به فرد يا گروه خاص برای استفاده از آن، مشروعیت می‌بخشد.[۱] بهره‌مندی از ثروت و نفوذ اجتماعی در فرهنگ مسلمانان، امانت الهی دانسته می‌شود[۲] که باید برای سامان‌دهی روابط اجتماعی، رشد فرهنگی و رفاه اقتصادی، به‌کار گرفته شود.[۳] بر خلاف انگاره‌های رایج در بسیاری از جوامع بشری که جنسیت را عاملی مهم و اثرگذار در دسترسی افراد به منابع و امکانات می‌انگارند،[۴] آموزه‌های اسلام، دسترسی زن و مرد به منابع را بر سه دسته عوامل، شامل عوامل تسلط مانند ثروت و زور بازو، عوامل وجاهت مانند علم و شجاعت و عوامل صلاحیت مانند تخصص و کارآمدی، استوار کرده و از این راه به اقتدار اقتصادی زن، مبتنی بر اصولی مشخص، رسمیت بخشیده است.[۵]
تاریخچه بهره‌مندی اقتصادی زنان
به‌صورت تاریخی، دستیابی زنان به منابع اقتصادی و زمینه‌های آن مانند فرصت‌های اشتغال و تحصیل و حق تصرف در اموال، در بسیاری از جوامع، همسان مردان نبوده است. از منظر برخی مکاتب، نابرابری جنسیتی زن و مرد در دسترسی به منابع، کاملا پذیرفتنی و مبتنی بر مصالح جامعه است. آموزه‌های کنونیِ بیشتر ادیان مانند مسیحیت، یهودیت و هندوئیسم، اعتبار جنس مرد را به گونه‌ای تعریف می‌کنند که حق بیشتری در بهره‌مندی از منابع اقتصادی و فرصت‌های زمینه‌ساز آن را برای مردان در مقایسه با زنان، فراهم می‌کند.[۶] تقابل با این خوانش‌های مردسالارانه،[۷] زمینه‌ساز شکل‌گیری رویکردهای زن‌سالار در جامعه شد و جنبش فمینیسم را بنیان نهاد که با سودای عدالت جنسیتی، خواستار برابری مطلق در تمام فعالیت‌ها فارغ از سازگاری با جنسیت زن و مرد شد[۸] و البته بار دیگر به بهره‌کشی اقتصادی از زن، انجامید؛[۹] اما دین اسلام با توجه کامل به ابعاد اجتماعی زندگی انسان، جامعه را بستر بالندگی انسان، فارغ از جنس زن و مرد، تعریف کرده است[۱۰] و قرآن آشکارا اعلام می‌کند که خداوند، زن و مرد را از جنس همدیگر آفریده است.[۱۱] در این چارچوب، بهره‌مندی کامل زن مسلمان از منابع اقتصادی به گونه‌ای که اقتدار اقتصادی جنس زن را تضمین کند، همواره در جامعه مسلمان، امری پذیرفته و رسمی بوده و از آغاز تاریخ اسلام تا دوران معاصر، نمونه‌های شاخصی برای این رویکرد دیده می‌شود. چنان‌که خدیجه، از تاجران و ثروتمندان نامدار مکه بود و پیامبر خدا، سودمندی ثروت خدیجه در راه پیشرفت اسلام را بسیار ستوده است.[۱۲] همچنین گوهرشاد بیگم، از زنان نامدار عصر تیموری در سدۀ نهم هجری که مورد احترام امیر گورکانی و مشاور در امور حکومت‌داری بود، از چنان اقتدار اقتصادی در روزگار خویش بهره‌مند بود که همواره از هرات به شهرهای اطراف، از جمله مشهد سفر می‌کرد. فعالیت اقتصادی او به‌ویژه در عرصۀ موقوفات مانند مسجد گوهرشاد در جوار حرم امام رضا، پیامدهای اجتماعی ماندگار داشته است.[۱۳] در دوره معاصر نیز بانو محرزیه بوسعدی لائیب که از زنان ثروتمند مسلمان در فرانسه بود، ده‌ها مسجد در فرانسه بنا کرد و با تلاش و جدیت، مسیحیان بسیاری را به اسلام و تشیع، جذب کرد. وی پس از دیدار امام خمینی در دهکده نوفل‌لوشاتو، به پیروی از حضرت خدیجه، تمام ثروتش را در راه نشر اسلام و ارزش‌های اسلامی مصرف کرد.[۱۴]
شایستگی درآمدزایی و تملک اموال
در آموزه‌های اسلام، زنان همانند مردان، بهره‌مند از اختیار، مسئولیت‌پذیری و کمال‌جویی و برخوردار از امکانات رشد و کامیابی دانسته شده‌اند.[۱۵] مفسران قرآن، آیه 70 سورۀ إسراء را ناظر به مواهب الهی دربارۀ نوع بشر دانسته‌اند[۱۶] که با استفاده از نیروهای مادی و معنوی، در لابلای تضادها پرورش می‌یابد و استعداد تکامل و پیشرفت نامحدود دارد.[۱۷] آیات 7 و 32 سورۀ نساء نیز که آشکارا به توانایی زن در فعالیت اقتصادی و شایستگی او در اداره امور مالی اشاره کرده است از دیدگاه مفسران قرآن، در تقابل با رویکرد جاهلی، بر همسانی مرد و زن در بهره‌مندی از اقتدار اقتصادی، تأکید می‌کند.[۱۸] علامه طباطبایی این رویکرد قرآن را بیانگر يك قانون و قاعده كلى و جزء قوانین تأسیسی قرآن دانسته که نسبت به مردان و زنان، عمومیت دارد.[۱۹]
قوانین حقوقی ايران و بسياري از كشورهاي اسلامي با تکیه بر حکم قرآنیِ کرامت انسان و مسخر بودن همه نعمت‌ها برای نوع انسان،[۲۰] قدرت و استقلال مالیِ زنان را شامل دوران زندگي زناشويي دانسته و بر اساس آن، زن حتی پس از عقد نكاح در مدیریت و تصرّف اموال و داراييهاي سابق يا اموال مكتسبه در دوران زناشويي استقلال كامل دارد.[۲۱] در فقه اسلامی، وجوب شرعی تعیین مَهریه برای زن هنگام عقد نکاح و نیز ضرورت پرداخت مهریه هنگام درخواست زن از دیگر موارد جواز تملک مالی توسط زن و از منابع اقتدار اقتصادی زنان دانسته شده است. بر اساس گزارشی تاریخی از سده نخست هجری، گروهی نزد امام حسین رفته و نسبت به وسایل منزل او اعتراض کرده و آن را به‌دور از اقتضائات زندگی زاهدانه دانستند؛ اما امام حسین، آن را حق همسر خود دانست که با مهریه خویش خریداری کرده و امام در آن سهمی ندارد.[۲۲]
همچنین تمسک مفسران قرآن و فقها به عمومیت ادله مشروعیت تملک و تَکَسُب در قرآن،[۲۳] تمسک به عمومیت قاعده «الناسُ مُسَلَطون عَلی اَموالِهم» که مطابق آن همه انسان‌ها اعم از مرد و زن بر آنچه در تملک دارند تسلط و قدرت تصرف عقلایی دارند[۲۴] و همچنین پول‌گرفتن زن برای شیر دادن به نوزاد،[۲۵] از دلایل عمومی است که بر شایستگی زنان برای درآمدزایی و تملک اموال، دلالت می‌کند.
حق بهره‌مندی از امکانات طبیعی
دسترسی به هر کدام از منابع کمیاب اجتماعی شامل ثروت، قدرت و منزلت، در هم تنیده بوده و از این منظر، سطح دسترسی به منزلت و جایگاه‌های اجتماعی می‌تواند تعیین‌کننده اقتدار اقتصادی باشد. در بسیاری از جوامع و فرهنگ‌ها، میزان دسترسی مردان به جایگاه‌های اجتماعی به‌عنوان فرصت‌های زمینه‌ساز اقتدار اقتصادی، بیش از زنان بوده است؛[۲۶] اما در فرهنگ مسلمانان، اشارات قرآن به اعتدال نوع انسان بدون تفکیک میان جنس زن و جنس مرد[۲۷] و حق بهره‌مندی نوع انسان و نه یک جنس خاص، از امکانات طبیعی،[۲۸] نشانۀ حق دینی زن در بهره‌مندی از همه امکانات زندگی اجتماعی، از جمله اقتدار اقتصادی از طریق دستیابی به جایگاه‌های اجتماعی بالا است.[۲۹] از این منظر، زنان در بسیاری از امور اجتماعی مانند مسئولیت‌پذیری و توان ارتقاء و تکامل فردی و اجتماعی، دفاع از حق مشروع خود، جواز تعلیم و تربیت و بسیاری موضوعات دیگر، همسان مردان هستند و اسلام این استقلال و آزادی را به کامل‌ترین وجه به زن داده[۳۰] و او را آزاد و صاحب اراده دانسته است.[۳۱]
نمونه‌های تاریخی
رویکرد قرآن دربارۀ جایگاه اجتماعی مستقل زنان، در فرهنگ مسلمانان آن‌چنان پذیرفته شده است که زنان تحسین‌شدۀ قرآن مانند مریم و آسیه، نه‌تنها الگویی شایسته برای زنان که نمونه‌هایی بایسته برای نوع انسان تا روز قیامت دانسته می‌شوند.[۳۲] مفسران قرآن، مشارکت زنان در بیعت‌های تاریخ‌ساز صدر اسلام مانند حديبيه، فتح مكه و غدیر خم را نشانۀ اهتمام دین اسلام به حق مشارکت سیاسی زنان دانسته‌اند، به‌ویژه آن‌که در برخی از این بیعت‌ها، زنان شرایط بيشترى را نسبت به مردان پذيرا شدند تا هويت انسانى زن مسلمان را از فروغلتیدن در فساد، حفظ کنند.[۳۳] امام خميني نیز بر حق کنشگری کامل زنان از منظر آموزه‌های اسلام، تأکید کرده است.[۳۴]
یکی از عوامل کسب جایگاه اجتماعی زن، داشتن شغل سازگار با شأن و جنس زن است. اسلام از منظر مفسران قرآن، زن و مرد را همیار یکدیگر در زندگی و تقسیم کار اجتماعی می‌داند،[۳۵] اما بر انجام آن دسته از فعالیت‌های اجتماعی تأکید می‌کند که زنان را در مسیر رشد و تعالی قرار دهد و با شأن و جنس او سازگار باشد.[۳۶] روایات متعددی بر شاغل بودن زنان مسلمان در زمان پیامبر خدا دلالت دارد؛ صنایع دستی،[۳۷] ریسندگی و بافندگی[۳۸] و تولید مواد خوشبوکننده[۳۹] از جملۀ این مشاغل است. همچنین آوازخوانی در محفل فساد، نکوهش شده است.[۴۰]
نمونه‌های قرآنی
اندیشمندان مسلمان از آیات 23 تا 27 سوره قصص در قرآن، تأیید دینی فعالیت اقتصادی دختران شعیب که آمیخته با حیا و بینش اجتماعی در مواجهه با مردان بوده را استنباط کرده‌اند.[۴۱] همچنین قرآن با آوردن داستان ملکه سبا، او را پادشاهی معرفی کرده که کشوری آباد و مردمی فرمان‌بردار داشته است.[۴۲] با تکیه بر این آیات قرآن، مقالاتی دربارۀ دیدگاه اسلام پیرامون مدیریت زنان و در راستای اثبات نقش و حضور فعال زنان در جامعه نوشته شده و تصدی زن را در بالاترین مناصب سیاسی روا دانسته‌اند.[۴۳]
دیدگاه فقهی
در فقه اسلامی، حق مالکیت زن و استقلال او در تصرف اموال منقول و غیرمنقول در ابواب تجارت، عطیه و بخشش، رهن، قرض، صلح، شرکت، مضاربه و سرمایه‌گذاری، حواله، کفالت، وقف، قوانین افلاس و محجوریت، اجاره، کشاورزی و مزارعه، باغداری، مساقات، ضمان، عاریه، وصیت و واگذاری اموال به اشخاص، شفعه، جعاله و احیای مَوات، همسان مردان است.[۴۴]
تحصیل علم و اقتدار اقتصادی
تحصیل علم و تجهیز انسان به دانش و آگاهی نیز زمینه‌ساز دستیابی او به اقتدار اقتصادی است. افراد انسانی فارغ از جنسیت، با تحصیلات بالاتر و آگاهی بیشتر در جامعه، از امکان و احتمال بیشتری برای اثرگذاری در جامعه و دستیابی به ثروت برخوردار می‌شوند.[۴۵] در همین چارچوب، آموزه‌های اسلام بدون اختصاص دانش‌اندوزی به جنس خاص، همگان را به فراگیری علم سفارش می‌کند[۴۶] و پیامبر اکرم علم‌آموزی را برای همه مردان و زنان، ضروری دانسته است.[۴۷] از مجموع آموزه‌های اسلام، اندیشمندان مسلمان چنین برداشت می‌کنند که تحصیل علم ارتباطی به جنسیت ندارد و بر زنان نیز تحصیل علم واجب است و با زمینه‌‌سازی برای ترقی و تعالی زن، از اسباب اقتدار اقتصادی او نیز محسوب می‌شود.[۴۸]
پانویس
- ↑ ام بلاو، «چند انتقاد از نظريه اقتدار وبر»، 1379ش، ص110.
- ↑ نهج‌البلاغه، 1370ش، نامه 41، ص313.
- ↑ اسکندری و دارابکلائی، پژوهشی در موضوع قدرت، انواع، منابع، پیامدها وکنترل آن، 1383ش، ص28.
- ↑ تاسیگ و دیگران، جامعهشناسی بیماری‌های روانی، 1386ش، ص46.
- ↑ اسکندری و دارابکلائی، پژوهشی در موضوع قدرت، انواع، منابع، پیامدها وکنترل آن، 1383ش، ص240.
- ↑ هولم و بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1992م، ص114 و 204.
- ↑ پارسا، «قرائت زن‌گرایانه از قرآن»، 1394ش، ص57.
- ↑ هيوود، درآمدي بر ايدئولوژيهاي سياسي: از لیبرالیسم تا بنیادگرایی دینی، 1386ش، ص30.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، در مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 1384ش، ص32.
- ↑ مطهری، نظام حقوق زن در اسلام، در مجموعه آثار استاد شهید مطهری، 1384ش، ص111.
- ↑ سوره آل‌عمران، آیه 195.
- ↑ مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج19، ص63.
- ↑ قصّابیان، «مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال»، 1384ش، ص97.
- ↑ «زندگی بانو محرزیه بوسعدی مصداق بارز مهاجر الی الله است»، خبرگزاری تسنیم.
- ↑ زیبایی‌نژاد و سبحانی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، 1388ش، ص54.
- ↑ ابن‌عاشور، التحریر و التنویر، بی‌تا، ص130.
- ↑ مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، 1374ش، ج12، ص219.
- ↑ فضل‌الله، من وحی القرآن، 1419ق، ج7، ص90؛ مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، 1374ش، ج3، ص275.
- ↑ طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، 1417ق، ج4، ص334.
- ↑ سورۀ إسراء، آیه 70.
- ↑ محمّدي، «حقوق و تكاليف زن از ديدگاه اسلام»، فصلنامه رواق انديشه، 1380ش.
- ↑ ابن‌حیون، دعائم الاسلام، 1385ق، ج2، ص160.
- ↑ سوره الحجر، آیه 21؛ سوره الاعراف، آیه 9؛ سوره البقره، آیه 168؛ سوره طه، آیه 81؛ سوره ق، آیه 11؛ سوره الملک، آیه 15.
- ↑ ابن أبي‌جمهور، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، 1405ق، ص222.
- ↑ سوره بقره، آیه 233؛ سوره طلاق، آیه 6.
- ↑ هولم و بوکر، زن در ادیان بزرگ جهان، 1992م، ص114 و 204.
- ↑ سوره تین، آیه 4.
- ↑ سوره الجاثیة، آیه 13.
- ↑ مهریزی، زن در سخن و سیره امام علی، 1381ش، ص23.
- ↑ طباطبایی، زن در قرآن، 1378ش، ص54
- ↑ هاشم‌زاده هریسی، آیات زن در قرآن، 1392ش، ص221.
- ↑ زیبایی‌نژاد و سبحانی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، 1388ش، ص55
- ↑ مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، 1374ش، ج24، ص48
- ↑ خمینی، جایگاه زن در اندیشه امام خمینی، 1374ش، ص197
- ↑ مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، 1374ش، ج2، ص113-114
- ↑ صدوق، التوحید، 1398ق، ص356
- ↑ طبرانی، المعجم الکبیر، 1373ق، ج24، ص264
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج12، ص174
- ↑ کلینی، فروع کافی، 1388ش، ج5، ص496
- ↑ حر عاملی، وسائل الشیعة، 1409ق، ج12، ص62-85
- ↑ مهریزی، زن در سخن و سیره امام علی، 1381ش، ص75
- ↑ سوره نمل، آیات 23-44
- ↑ برای نمونه رجوع کنید به: نادری و بهجت‌پور، «نگرشی کاربردی به رفتارشناسی ملکه سبأ در تعامل با مردم در تفسیر آیات 23 و 24 نمل»، 1397ش؛ عقیلی، «بررسی حاکمیت زن از نگاه عهد قدیم و قرآن کریم با تکیه بر داستان ملکهٔ سبأ»، 1394ش؛ کریمی و همکاران، «کارآمدی زنان در عرصه‌های سیاسی - اجتماعی با تاکید بر الگو سازی قرآن کریم»، دوفصلنامه پژوهش‌های سیاست اسلامی، 1400ش
- ↑ نوری، «بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسلام»، 1390ش، ص16
- ↑ تاسیگ و دیگران، جامعهشناسی بیماری‌های روانی، 1386ش، ص64-68
- ↑ مهریزی، زن در سخن و سیره امام علی، 1381ش، ص25 و 45
- ↑ کراجکی، کنزالفوائد، 1385ق، ص107
- ↑ مهرپور، مباحثی از حقوق زن، 1384ش، ص46
منابع
- قرآن کریم.
- ابن أبي‌جمهور، محمد بن زين‌الدين، عوالي اللئالي العزيزية في الأحاديث الدينية، قم، دار سيدالشهداء، 1405ق.
- ابن‌عاشور، محمد بن طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، موسسة التاریخ العربی، بی‌تا.
- ابن‌حيون، نعمان بن محمد مغربى، دعائم الإسلام، قم، مؤسسة آل‌البيت، 1385ق.
- اسکندری، محمدحسین و دارابکلائی، اسماعیل، پژوهشی در موضوع قدرت، انواع، منابع، پیامدها وکنترل آن، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1383ش.
- ام بلاو، پيتر، «چند انتقاد از نظريه اقتدار وبر»، در عقلانيت و آزادی: مقالاتی از ماکس وبر و درباره ماکس وبر، جمعی از نويسندگان، ترجمه يدالله موقن و احمد تدين، تهران، هرمس، 1379ش.
- پارسا، فروغ، «قرائت زن‌گرایانه از قرآن»، پژوهش‌نامه زنان، ش 4، 1394ش.
- تاسیگ، مارک و دیگران، جامعهشناسی بیماری‌های روانی، ترجمه احمد عبداللهی، تهران، سمت، 1386ش.
- حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1412ق.
- «زندگی بانو محرزیه بوسعدی مصداق بارز مهاجر الی الله است»، خبرگزاری تسنیم، تاریخ درج مطلب: 8 دی 1395ش.
- زیبایی‌نژاد، محمدرضا و سبحانی، محمدتقی، درآمدی بر نظام شخصیت زن در اسلام، قم، دفتر مطالعات و تحقیقات زنان، 1388ش.
- صدوق، محمد بن على، التوحید، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1398ق.
- طباطبایی، سید محمدحسین، زن در قرآن، قم، هاجر، 1378ش.
- طباطبايى، سيد محمدحسين، الميزان فى تفسير القرآن، قم، دفتر انتشارات اسلامى، 1417ق.
- طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجـم الکبیـر، قـاهره، دار إحياء التراث العربي، 1373ق.
- عقیلی، فاطمه، «بررسی حاکمیت زن از نگاه عهد قدیم و قرآن کریم با تکیه بر داستان ملکۀ سبأ»، دوفصلنامه هفت آسمان، شماره 65 و 66، مرداد 1394ش.
- فضل‌الله، سید محمدحسين، من وحى القرآن، بیروت، دار الملاك، 1419ق.
- قصّابیان، محمدرضا، «مسجد گوهرشاد مشهد پس از ششصد سال»، فصلنامۀ مشکوة، شماره 86، بهار 1384ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، فروع کافی، قم، قدس، 1388ش.
- كراجكى، محمد بن على، كنز الفوائد، قم، دارالذخائر، 1385ق.
- کریمی، فاطمه و همکاران، «کارآمدی زنان در عرصه‌های سیاسی - اجتماعی با تاکید بر الگوسازی قرآن کریم»، دوفصلنامه پژوهش‌های سیاست اسلامی، شماره 20، اسفند 1400ش.
- مجلسى، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحياء التراث العربي، 1403ق.
- محمّدي، مرتضي، «حقوق و تكاليف زن از ديدگاه اسلام»، فصلنامه رواق انديشه، ش 3، 1380ش.
- مطهری، مرتضی، نظام حقوق زن در اسلام، در مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، صدرا، 1384ش.
- مكارم شيرازى، ناصر و همکاران، تفسير نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامی، 1374ش.
- مهرپور، حسین، مباحثی از حقوق زن، تهران، اطلاعات، 1384ش.
- مهریزی، مهدی، زن در سخن و سیره امام علی، تهران، دانشگاه علامه طباطبایی، 131ش.
- نادری، حمید و بهجت‌پور، عبدالکریم، «نگرشی کاربردی به رفتارشناسی ملکه سبأ در تعامل با مردم در تفسیر آیات 23 و 24 نمل»، در فصلنامه مطالعات تفسیری، شماره 35، پاییز. 1397ش
- نوری، اعظم، «بررسی اشتغال زنان از دیدگاه اسلام»، مجله مطالعات قرآنی نامه جامعه، ش 85، مهر 1390ش.
- نهج‌البلاغة، ترجمه سيدجعفر شهيدی، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، 1370ش.
- هاشم‌زاده هریسی، هاشم، آیات زن در قرآن، تهران، سازمان اوقاف و امور خیریه، 1392ش.
- هولم، جین و بوکر، جان، زن در ادیان بزرگ جهان، ترجمه علی غفاری، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1992م.
- هيوود، اندرو، درآمدي بر ايدئولوژيهاي سياسي: از لیبرالیسم تا بنیادگرایی دینی، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران، موسسه چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، 1386ش.