بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| (۵ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۳ کاربر نشان داده نشد) | |||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
==مفهوم‌شناسی== | ==مفهوم‌شناسی== | ||
شیر مادر مایعی حیاتی با ویژگی تغییرپذیری مناسب بوده که نیازهای کودک را به‌نحو مطلوب فراهم می‌کند. شیر مادر متناسب با نیازهای کودک تغییرپذیر است، مثلا در روزهای نخست به‌دلیل نیاز بیشتر کودک به استراحت، شیر به‌صورت آغوز ترشح می‌شود که هم غنی‌تر و هم متناسب با حجم معدۀ نوزاد است و به‌تدریج بر حجم شیر افزوده می‌شود.<ref>نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص19.</ref> همچنین اگر کودکی زودتر از موعد متولد شود، شیر مادر به‌طور طبیعی متناسب با نیازهای او تغییر | شیر [[مادري|مادر]] مایعی حیاتی با ویژگی تغییرپذیری مناسب بوده که نیازهای کودک را به‌نحو مطلوب فراهم می‌کند. شیر مادر متناسب با نیازهای کودک تغییرپذیر است، مثلا در روزهای نخست به‌دلیل نیاز بیشتر کودک به استراحت، شیر به‌صورت آغوز ترشح می‌شود که هم غنی‌تر و هم متناسب با حجم معدۀ نوزاد است و به‌تدریج بر حجم شیر افزوده می‌شود.<ref>نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص19.</ref> همچنین اگر کودکی زودتر از موعد متولد شود، شیر مادر به‌طور طبیعی متناسب با نیازهای او تغییر می‌کند.<ref>مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص269.</ref> | ||
==وضعیت شیردهی مادران ایرانی== | ==وضعیت شیردهی مادران ایرانی== | ||
امروزه تغذیه انحصاری با شیر مادر در بسیاری از کشورها از جمله ایران روند کاهشی دارد.<ref>الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص177.</ref> در یک مطالعۀ صورت‌گرفته در سطح ملی، میزان تغذیۀ انحصاری با شیر مادر در ایران | امروزه تغذیه انحصاری با شیر [[مادر در سیاست اجتماعی جهانی|مادر]] در بسیاری از کشورها از جمله ایران روند کاهشی دارد.<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwigkevh9oaJAxU1RP4FHdBuInYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fensani.ir%2Ffa%2Farticle%2F344545%2F%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2581%25DB%258C-%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25AF-%25D8%25AD%25D9%2585%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AA-%25D8%25A7%25D8%25AC%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25B9%25DB%258C-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D8%25BA%25D8%25B0%25DB%258C%25D9%2587-%25D8%25A8%25D8%25A7-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25A8%25DB%258C%25D9%2586-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25B4%25D8%25A7%25D8%25BA%25D9%2584-%25D8%25B4%25D9%2587%25D8%25B1-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D9%2581%25D9%2587%25D8%25A7%25D9%2586&usg=AOvVaw2dCR1JcmzceU5a3jC-_49E&opi=89978449 الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص177.]</ref> در یک مطالعۀ صورت‌گرفته در سطح ملی، میزان تغذیۀ انحصاری با شیر مادر در ایران ۴۵.۹ درصد بیان شده است که نسبت به مطالعات گذشته نشان‌گر روند کاهشی آن است. شاغل بودن مادر،<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiloK7-7oaJAxVyxgIHHeyfEF0QFnoECBgQAQ&url=https%3A%2F%2Fwww.sid.ir%2Fpaper%2F1134562%2Ffa&usg=AOvVaw3pLYbCBo6oLU8eb2cNfL5X&opi=89978449 اسماعیلی و دیگران، «تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی شیرخوار و عوامل اجتماعی و جمعیت شناختی موثر بر آن در ایران»، 1401ش، ص793.]</ref> احساس ضعف و ناتوانی پس از زایمان،<ref>[https://www.sid.ir/paper/108742/fa جعفری اصل و دیگران، «عوامل مرتبط با تداوم تغذیه کودکان با شیر مادر»، 1393ش، ص4.]</ref> تبلیغات گستردۀ شرکت‌های تولیدکنندۀ شیرخشک در تغییر فرهنگ شیردهی مادران،<ref>[https://lib.wrc.ir/scholar/view/1/8504 جمیل الحیال، «تغذیه با شیر مادر در پزشکی و آموزه‌های اسلامی»، 1386ش، ص23.]</ref> فاصلۀ کم بین دو زایمان، نارس‌بودن نوزاد، کم‌بودن شیر مادر، بیمار بودن مادر یا نوزاد، حساسیت نوزاد به شیر مادر، مشکل جسمی نوزاد، جدایی کودک از مادر،<ref>[https://jmums.mazums.ac.ir/article-1-436-fa.html جلاهی و دیگران، «بررسی علل تغذیه با شیر مصنوعی در شیرخواران زیر 6 ماه تحت پوشش مراکز بهداشتی-درمانی استان مازندران سال 1382»، 1384ش، ص113.]</ref> مشکلات پستان، مصرف آنتی‌بیوتیک، مشکلات خانوادگی و ناراحتی‌های روانی<ref>[https://www.sid.ir/paper/29133/fa عزالدین زنجانی و دیگران، «پایش کیفی عوامل موثر بر تغذیه انحصاری با شیر مادر و تداوم آن در مناطق شهری و روستایی کشور در سال 1379»، 1381ش، ص137.]</ref> از عوامل اثرگذار بر کاهش شیردهی ذکر شده است. بعضی پیشنهادها برای بهبود و افزایش آمار تغذیه با شیر مادر عبارت است از: | ||
#برنامه‌های دولتی شامل افزایش سطح آگاهی مادران، برطرف کردن موانع و تشویق به تغذیه با شیر مادر<ref>اسماعیلی و دیگران، «تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی شیرخوار و عوامل اجتماعی و جمعیت شناختی موثر بر آن در ایران»، 1401ش، ص793.</ref> و حمایت‌های اقتصادی؛ <ref>الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص194.</ref> | #برنامه‌های دولتی شامل افزایش سطح آگاهی مادران، برطرف کردن موانع و تشویق به تغذیه با شیر مادر<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiloK7-7oaJAxVyxgIHHeyfEF0QFnoECBgQAQ&url=https%3A%2F%2Fwww.sid.ir%2Fpaper%2F1134562%2Ffa&usg=AOvVaw3pLYbCBo6oLU8eb2cNfL5X&opi=89978449 اسماعیلی و دیگران، «تغذیه انحصاری با شیر مادر تا 6 ماهگی شیرخوار و عوامل اجتماعی و جمعیت شناختی موثر بر آن در ایران»، 1401ش، ص793.]</ref> و حمایت‌های اقتصادی؛ <ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwigkevh9oaJAxU1RP4FHdBuInYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fensani.ir%2Ffa%2Farticle%2F344545%2F%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2581%25DB%258C-%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25AF-%25D8%25AD%25D9%2585%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AA-%25D8%25A7%25D8%25AC%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25B9%25DB%258C-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D8%25BA%25D8%25B0%25DB%258C%25D9%2587-%25D8%25A8%25D8%25A7-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25A8%25DB%258C%25D9%2586-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25B4%25D8%25A7%25D8%25BA%25D9%2584-%25D8%25B4%25D9%2587%25D8%25B1-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D9%2581%25D9%2587%25D8%25A7%25D9%2586&usg=AOvVaw2dCR1JcmzceU5a3jC-_49E&opi=89978449 الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص194.]</ref> | ||
# | # | ||
#حمایت خانواده<ref>الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص179.</ref> عاملی مؤثر بر تداوم شیردهی مادران؛ <ref>الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص190.</ref> | #حمایت خانواده<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwigkevh9oaJAxU1RP4FHdBuInYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fensani.ir%2Ffa%2Farticle%2F344545%2F%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2581%25DB%258C-%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25AF-%25D8%25AD%25D9%2585%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AA-%25D8%25A7%25D8%25AC%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25B9%25DB%258C-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D8%25BA%25D8%25B0%25DB%258C%25D9%2587-%25D8%25A8%25D8%25A7-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25A8%25DB%258C%25D9%2586-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25B4%25D8%25A7%25D8%25BA%25D9%2584-%25D8%25B4%25D9%2587%25D8%25B1-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D9%2581%25D9%2587%25D8%25A7%25D9%2586&usg=AOvVaw2dCR1JcmzceU5a3jC-_49E&opi=89978449 الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص179.]</ref> عاملی مؤثر بر تداوم شیردهی مادران؛ <ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwigkevh9oaJAxU1RP4FHdBuInYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fensani.ir%2Ffa%2Farticle%2F344545%2F%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2581%25DB%258C-%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25AF-%25D8%25AD%25D9%2585%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AA-%25D8%25A7%25D8%25AC%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25B9%25DB%258C-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D8%25BA%25D8%25B0%25DB%258C%25D9%2587-%25D8%25A8%25D8%25A7-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25A8%25DB%258C%25D9%2586-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25B4%25D8%25A7%25D8%25BA%25D9%2584-%25D8%25B4%25D9%2587%25D8%25B1-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D9%2581%25D9%2587%25D8%25A7%25D9%2586&usg=AOvVaw2dCR1JcmzceU5a3jC-_49E&opi=89978449 الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص190.]</ref> | ||
# | # | ||
#حمایت مراکز | #حمایت مراکز بهداشتی درمانی<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwigkevh9oaJAxU1RP4FHdBuInYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fensani.ir%2Ffa%2Farticle%2F344545%2F%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2581%25DB%258C-%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25AF-%25D8%25AD%25D9%2585%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AA-%25D8%25A7%25D8%25AC%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25B9%25DB%258C-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D8%25BA%25D8%25B0%25DB%258C%25D9%2587-%25D8%25A8%25D8%25A7-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25A8%25DB%258C%25D9%2586-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25B4%25D8%25A7%25D8%25BA%25D9%2584-%25D8%25B4%25D9%2587%25D8%25B1-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D9%2581%25D9%2587%25D8%25A7%25D9%2586&usg=AOvVaw2dCR1JcmzceU5a3jC-_49E&opi=89978449 الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص179.]</ref> مثل آموزش به مادران در منزل و رها نکردن آنها پس از ترخیص.<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwigkevh9oaJAxU1RP4FHdBuInYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fensani.ir%2Ffa%2Farticle%2F344545%2F%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2581%25DB%258C-%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25AF-%25D8%25AD%25D9%2585%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AA-%25D8%25A7%25D8%25AC%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25B9%25DB%258C-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D8%25BA%25D8%25B0%25DB%258C%25D9%2587-%25D8%25A8%25D8%25A7-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25A8%25DB%258C%25D9%2586-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25B4%25D8%25A7%25D8%25BA%25D9%2584-%25D8%25B4%25D9%2587%25D8%25B1-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D9%2581%25D9%2587%25D8%25A7%25D9%2586&usg=AOvVaw2dCR1JcmzceU5a3jC-_49E&opi=89978449 الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص180.]</ref> | ||
==شیردهی از منظر فقه و قانون== | ==شیردهی از منظر فقه و قانون== | ||
در صورت درخواست مادر، لازم است پدر بابت شیردهی به مادر اجرت پرداخت کند.<ref>نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص89.</ref> شیردهی حق مادر بوده، حتی اگر طلاق گرفته باشد، <ref>طباطبایی، زن در قرآن، 1402ش، ص237.</ref> اما اگر مادر از حق خود برای شیر دادن اجتناب کند، پدر این اجازه را دارد که برای نوزاد خود دایه بگیرد.<ref>مکارم شیرازی، «احکام شیردادن نوزاد»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.</ref> همچنین شیر دادن بعد از دو سال اثر حقوقی نداشته و پدر نیز وظیفه‌ای در برابر هزینه‌های آن ندارد.<ref>نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص31.</ref> قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز شیردهی را حق مادر دانسته نه وظیفۀ او، با این‌حال اگر تغذیۀ کودک منحصر در شیر مادر شود لازم است که به نوزاد شیر دهد.<ref> «ماده 1176 قانون مدنی»، ویکی حقوق.</ref> | در صورت درخواست مادر، لازم است پدر بابت شیردهی به مادر اجرت پرداخت کند.<ref>نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص89.</ref> شیردهی حق مادر بوده، حتی اگر [[عده طلاق|طلاق]] گرفته باشد،<ref>طباطبایی، زن در قرآن، 1402ش، ص237.</ref> اما اگر مادر از حق خود برای شیر دادن اجتناب کند، پدر این اجازه را دارد که برای نوزاد خود دایه بگیرد.<ref>[https://makarem.ir/maaref/l/0320523 مکارم شیرازی، «احکام شیردادن نوزاد»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.]</ref> همچنین شیر دادن بعد از دو سال اثر حقوقی نداشته و پدر نیز وظیفه‌ای در برابر هزینه‌های آن ندارد.<ref>نظری توکلی، حضانت کودکان در فقه اسلامی، 1385ش، ص31.</ref> قانون مدنی جمهوری اسلامی ایران نیز شیردهی را حق مادر دانسته نه وظیفۀ او، با این‌حال اگر تغذیۀ کودک منحصر در شیر مادر شود لازم است که به نوزاد شیر دهد.<ref> [https://wikihoghoogh.net/wiki/%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87_%DB%B1%DB%B1%DB%B7%DB%B6_%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86_%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C#:~:text=%D9%85%D8%A7%D8%AF%D9%87%20%DB%B1%DB%B1%DB%B7%DB%B6%20%D9%82%D8%A7%D9%86%D9%88%D9%86%20%D9%85%D8%AF%D9%86%DB%8C%3A%20%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1,%D8%BA%DB%8C%D8%B1%20%D8%B4%DB%8C%D8%B1%20%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1%20%D9%85%D9%85%DA%A9%D9%86%20%D9%86%D8%A8%D8%A7%D8%B4%D8%AF. «ماده 1176 قانون مدنی»، ویکی حقوق.]</ref> | ||
==شیر مادر در آموزه‌های دینی== | ==شیر مادر در آموزه‌های دینی== | ||
در آموزه‌های دینی شیر مادر بهترین<ref>مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج100، ص323.</ref> و با برکت‌ترین شیر برای نوزاد معرفی شده است.<ref>طوسی، تهذیب الاحکام، 1365ش، ج8، ص108.</ref> از این‌رو مستحب است شیردهی به بچه با شیر مادر باشد، مگر این‌که به‌دلایلی، غیر مادر ترجیح پیدا کند.<ref>خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، 1385ش، ج2، ص333.</ref> شیردهی به کودک دو سال کامل توصیه شده؛ <ref>شبیری زنجانی، توضیح المسائل، 1388ش، ص539.</ref> گرچه شیردهی تا بیست‌ویک ماه نیز اجازه داده شده و بعضی از فقها کمتر از این مدت را اگر بدون ضرورت باشد، جایز ندانسته‌اند.<ref>خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، 1385ش، ج2، ص333.</ref> | در آموزه‌های دینی شیر مادر بهترین<ref>[https://ar.lib.eshia.ir/71860/100/323/%D9%84%DB%8C%D8%B3_%D9%84%D9%84%D8%B5%D8%A8%DB%8C_%D9%84%D8%A8%D9%86_%D8%AE%DB%8C%D8%B1_%D9%85%D9%86_%D9%84%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D9%85%D9%87 مجلسی، بحار الانوار، 1403ق، ج100، ص323.]</ref> و با برکت‌ترین شیر برای نوزاد معرفی شده است.<ref>[https://ar.lib.eshia.ir/10083/8/108/%D9%84%D8%A8%D9%86_%DB%8C%D8%B1%D8%B6%D8%B9_%D8%A8%D9%87_%D8%A7%D9%84%D8%B5%D8%A8%DB%8C_%D8%A7%D8%B9%D8%B8%D9%85_%D8%A8%D8%B1%DA%A9%D9%87_%D9%85%D9%86_%D9%84%D8%A8%D9%86_%D8%A7%D9%85%D9%87 طوسی، تهذیب الاحکام، 1365ش، ج8، ص108.]</ref> از این‌رو مستحب است شیردهی به بچه با شیر مادر باشد، مگر این‌که به‌دلایلی، غیر مادر ترجیح پیدا کند.<ref>خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، 1385ش، ج2، ص333.</ref> شیردهی به کودک دو سال کامل توصیه شده؛<ref>شبیری زنجانی، توضیح المسائل، 1388ش، ص539.</ref> گرچه شیردهی تا بیست‌ویک ماه نیز اجازه داده شده و بعضی از فقها کمتر از این مدت را اگر بدون ضرورت باشد، جایز ندانسته‌اند.<ref>خمینی، ترجمه تحریر الوسیله، 1385ش، ج2، ص333.</ref> | ||
==جایگاه شوهر در شیردهی مادر== | ==جایگاه شوهر در شیردهی مادر== | ||
در میان عوامل مختلف بیرونی، همسر مهم‌ترین نقش را در تشویق، اعتماد به‌نفس<ref> «نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد.</ref> و حمایت روانی مادر داشته و مهم‌ترین عامل در تمایل به شیردهی و تداوم آن است.<ref>خیاطی، «علل قطع زودهنگام شیردهی و انتظارات مادران شیرده از خانواده و جامعه در سنندج»، 1386ش، ص29.</ref> از این‌رو لازم است همسر با درک شرایط مادر و حمایت‌گری، <ref>خدایی، «نقش مهم حمایت‌گری پدران در فرآیند شیردهی مادران»، خبرگزاری صداوسیما.</ref> به استراحت و خواب کافی مادر توجه داشته و | در میان عوامل مختلف بیرونی، همسر مهم‌ترین نقش را در تشویق، اعتماد به‌نفس<ref> [https://www.gmu.ac.ir/content/1660368994341 «نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد.]</ref> و حمایت روانی مادر داشته و مهم‌ترین عامل در تمایل به شیردهی و تداوم آن است.<ref>[https://www.sid.ir/paper/49279/fa خیاطی، «علل قطع زودهنگام شیردهی و انتظارات مادران شیرده از خانواده و جامعه در سنندج»، 1386ش، ص29.]</ref> از این‌رو لازم است همسر با درک شرایط مادر و حمایت‌گری،<ref>[https://www.iribnews.ir/fa/news/4301910/%D9%86%D9%82%D8%B4-%D9%85%D9%87%D9%85-%D8%AD%D9%85%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%DA%AF%D8%B1%DB%8C-%D9%BE%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D9%81%D8%B1%D8%A7%DB%8C%D9%86%D8%AF-%D8%B4%DB%8C%D8%B1%D8%AF%D9%87%DB%8C-%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%A7%D9%86 خدایی، «نقش مهم حمایت‌گری پدران در فرآیند شیردهی مادران»، خبرگزاری صداوسیما.]</ref> به استراحت و خواب کافی مادر توجه داشته و علاوه بر تامین امکانات لازم<ref> [https://www.gmu.ac.ir/content/1660368994341 «نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد.]</ref> در رسیدگی به امور منزل نیز به همسر خود کمک کند.<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwigkevh9oaJAxU1RP4FHdBuInYQFnoECBkQAQ&url=http%3A%2F%2Fensani.ir%2Ffa%2Farticle%2F344545%2F%25D8%25AA%25D8%25AD%25D9%2584%25DB%258C%25D9%2584-%25DA%25A9%25DB%258C%25D9%2581%25DB%258C-%25D9%25BE%25DB%258C%25D9%2588%25D9%2586%25D8%25AF-%25D8%25AD%25D9%2585%25D8%25A7%25DB%258C%25D8%25AA-%25D8%25A7%25D8%25AC%25D8%25AA%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25B9%25DB%258C-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D8%25BA%25D8%25B0%25DB%258C%25D9%2587-%25D8%25A8%25D8%25A7-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25AF%25D8%25B1-%25D8%25A8%25DB%258C%25D9%2586-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D8%25B4%25D8%25A7%25D8%25BA%25D9%2584-%25D8%25B4%25D9%2587%25D8%25B1-%25D8%25A7%25D8%25B5%25D9%2581%25D9%2587%25D8%25A7%25D9%2586&usg=AOvVaw2dCR1JcmzceU5a3jC-_49E&opi=89978449 الهی‌دوست و ربانی، «تحلیل کیفی پیوند حمایت اجتماعی و تغذیه با شیر مادر در بین مادران شاغل شهر اصفهان»، 1393ش، ص180.]</ref> | ||
==فواید تغذیه کودک با شیر مادر== | ==فواید تغذیه کودک با شیر مادر== | ||
| خط ۳۱: | خط ۳۱: | ||
#شیر مادر موجب مصونیت در برابر بیماری‌هایی مانند بیماری‌های تنفسی، عفونت‌های گوش، اسهال و آلرژی‌ها می‌شود.<ref> فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.</ref> مطالعات نشان داده نوزادانی که از شیر مادر تغذیه کرده‌اند در دوران سالمندی، به‌مراتب بیش از افراد محروم از شیر مادر، از سلامت دستگاه قلب و عروق برخوردار بوده‌اند.<ref>محتشم امیری و جعفری شکیب، «نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن»، 1385ش، ج2، ص88.</ref> | #شیر مادر موجب مصونیت در برابر بیماری‌هایی مانند بیماری‌های تنفسی، عفونت‌های گوش، اسهال و آلرژی‌ها می‌شود.<ref> فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.</ref> مطالعات نشان داده نوزادانی که از شیر مادر تغذیه کرده‌اند در دوران سالمندی، به‌مراتب بیش از افراد محروم از شیر مادر، از سلامت دستگاه قلب و عروق برخوردار بوده‌اند.<ref>محتشم امیری و جعفری شکیب، «نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن»، 1385ش، ج2، ص88.</ref> | ||
# | # | ||
#بعضی شواهد بیانگر تاثیر شیر مادر در رشد شناختی و افزایش هوش در بزرگسالی است.<ref> فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.</ref> شیر مادر ضریب هوشی طفل (IQ) را | #بعضی شواهد بیانگر تاثیر شیر مادر در رشد شناختی و افزایش هوش در بزرگسالی است.<ref> فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.</ref> شیر مادر ضریب هوشی طفل (IQ) را ۳ تا ۱۱ واحد میتواند افزایش دهد.<ref>اصفهانی، آئین تندرستی، 1388ش، ص349.</ref> | ||
# | # | ||
#شیر مادر | #شیر مادر علاوه بر تامین نیازهای غذایی کودک، به‌دلیل توجه و تماس مادر با کودک هنگام شیر دادن، موجب تامین نیازهای عاطفی کودک<ref>اصفهانی، آئین تندرستی، 1388ش، ص312.</ref> و تقویت رابطۀ عاطفی میان مادر و کودک می‌شود.<ref>مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص278.</ref> | ||
==تاثیر شیردهی در سلامت مادر== | ==تاثیر شیردهی در سلامت مادر== | ||
#احساس آرامش روحی و عاطفی<ref>حلم‌سرشت و دل‌پیشه، «چرا شیر مادر بهترین است؟»، 1380ش، ص60.</ref> و همچنین احساس رضایت<ref>مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص279.</ref> و کاهش ابتلا به افسردگی پس از زایمان؛ <ref>گودرزی، «تغذیه با شیر مادر»، 1390ش، ص14.</ref> | #احساس آرامش روحی و عاطفی<ref>[http://ensani.ir/fa/article/105111/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%B4%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%87%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA- حلم‌سرشت و دل‌پیشه، «چرا شیر مادر بهترین است؟»، 1380ش، ص60.]</ref> و همچنین احساس رضایت<ref>مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص279.</ref> و کاهش ابتلا به افسردگی پس از زایمان؛ <ref>[https://www.roshdmag.ir/fa/article/2812/%D8%AA%D8%BA%D8%B0%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1 گودرزی، «تغذیه با شیر مادر»، 1390ش، ص14.]</ref> | ||
# | # | ||
#کاهش احتمال به بعضی موارد سرطان<ref>مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص278.</ref> مانند سرطان تخمدان و سرطان پستان؛ <ref>گودرزی، «تغذیه با شیر مادر»، 1390ش، ص14.</ref> | #کاهش احتمال به بعضی موارد سرطان<ref>مصباحی و یعقوب‌زاده، «شیر مادر از منظر قرآن، سنت، طب»، 1385ش، ج3، ص278.</ref> مانند سرطان تخمدان و سرطان پستان؛ <ref>[https://www.roshdmag.ir/fa/article/2812/%D8%AA%D8%BA%D8%B0%DB%8C%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%B4%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1 گودرزی، «تغذیه با شیر مادر»، 1390ش، ص14.]</ref> | ||
# | # | ||
#کاهش اضافه وزن، به‌دلیل استفاده از چربی‌های اضافی در دوران بارداری برای تولید شیر؛ | #کاهش اضافه وزن، به‌دلیل استفاده از چربی‌های اضافی در دوران [[بارداری]] برای تولید شیر؛ | ||
# | # | ||
#بازگشت سینه‌ها به حالت طبیعی قبل از بارداری؛ <ref>حلم‌سرشت و دل‌پیشه، «چرا شیر مادر بهترین است؟»، 1380ش، ص60.</ref> | #بازگشت سینه‌ها به حالت طبیعی قبل از بارداری؛ <ref>[http://ensani.ir/fa/article/105111/%DA%86%D8%B1%D8%A7-%D8%B4%DB%8C%D8%B1-%D9%85%D8%A7%D8%AF%D8%B1-%D8%A8%D9%87%D8%AA%D8%B1%DB%8C%D9%86-%D8%A7%D8%B3%D8%AA- حلم‌سرشت و دل‌پیشه، «چرا شیر مادر بهترین است؟»، 1380ش، ص60.]</ref> | ||
# | # | ||
#تاخیر در شروع عادت ماهیانه شده و جلوگیری از کم‌خونی مادر؛ | #تاخیر در شروع عادت ماهیانه شده و جلوگیری از کم‌خونی مادر؛ | ||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
متخصصان مکیده‌شدن مکرر پستان مادر را موجب تداوم و فزونی شیر او دانسته و جداسازی کودکان پس از زایمان، استفاده از شیر خشک و استفاده از وسایلی مانند پستانک و شیشه شیر را موجب کاهش شیر بیان کرده‌اند.<ref>محتشم امیری و جعفری شکیب، «نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن»، 1385ش، ج2، ص94.</ref> | متخصصان مکیده‌شدن مکرر پستان مادر را موجب تداوم و فزونی شیر او دانسته و جداسازی کودکان پس از زایمان، استفاده از شیر خشک و استفاده از وسایلی مانند پستانک و شیشه شیر را موجب کاهش شیر بیان کرده‌اند.<ref>محتشم امیری و جعفری شکیب، «نمونه‌ای از طب پیشگیری در آموزه‌های قرآن»، 1385ش، ج2، ص94.</ref> | ||
حالت‌های روانی منفی مانند استرس، هیجانات و تنش‌های روحی و یا خستگی بیش از حد باعث کاهش شیر مادر شده<ref>دانش، «استرس و تنش روحی باعث کاهش شیر مادران می‌شود»، خبرگزاری مهر.</ref> و شیردهی در چنین شرایطی موجب تاثیر منفی بر کودک است.<ref>جانب‌اللهی، پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم‌شناختی، 1390ش، ص143.</ref> | حالت‌های روانی منفی مانند استرس، هیجانات و تنش‌های روحی و یا خستگی بیش از حد باعث کاهش شیر مادر شده<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwiA4fLvwZiJAxXtKvsDHWGCC8gQFnoECCQQAQ&url=https%3A%2F%2Fwww.mehrnews.com%2Fnews%2F2114866%2F%25D8%25A7%25D8%25B3%25D8%25AA%25D8%25B1%25D8%25B3-%25D9%2588-%25D8%25AA%25D9%2586%25D8%25B4-%25D8%25B1%25D9%2588%25D8%25AD%25DB%258C-%25D8%25A8%25D8%25A7%25D8%25B9%25D8%25AB-%25DA%25A9%25D8%25A7%25D9%2587%25D8%25B4-%25D8%25B4%25DB%258C%25D8%25B1-%25D9%2585%25D8%25A7%25D8%25AF%25D8%25B1%25D8%25A7%25D9%2586-%25D9%2585%25DB%258C-%25D8%25B4%25D9%2588%25D8%25AF&usg=AOvVaw2o8UfdXA3ba-7u_gxz3v8V&opi=89978449 دانش، «استرس و تنش روحی باعث کاهش شیر مادران می‌شود»، خبرگزاری مهر.]</ref> و شیردهی در چنین شرایطی موجب تاثیر منفی بر کودک است.<ref>[https://noorlib.ir/book/view/31413?volumeNumber=1§ionNumber=1&pageNumber=143&viewType=html&query=%DA%AF%DB%8C%D8%A7%D9%87%DB%8C%20%D8%A8%D8%B3%DB%8C%D8%A7%D8%B1%20%D8%AA%D9%84%D8%AE%20%D9%88%20%D8%A8%DB%8C%E2%80%8C%D8%B6%D8%B1%D8%B1 جانب‌اللهی، پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم‌شناختی، 1390ش، ص143.]</ref> | ||
==کیفیت شیر دادن== | ==کیفیت شیر دادن== | ||
به‌طور کلی نوزادان در مقدار نیاز به شیر مادر متفاوت بوده و توصیه متخصصان این است که در صورت توانایی کودک برای مکیدن، تعداد دفعات و مقدار تغذیه از شیر را به میل او واگذار کنند. به‌طور معمول روز اول تولد، کودک بعد از مکیدن، مدت طولانی می‌خوابد که همین سبب کمتر شدن دفعات تغذیه در روز اول است، اما در روز دوم تعداد دفعات شیر خوردن به ۸ تا ۱۲ بار می‌رسد.<ref>عزالدین زنجانی و دیگران، «مجموعه آموزشی ترویج تغذیه با شیر مادر»، 1400ش، ص229-230.</ref> | به‌طور کلی نوزادان در مقدار نیاز به شیر مادر متفاوت بوده و توصیه متخصصان این است که در صورت توانایی کودک برای مکیدن، تعداد دفعات و مقدار تغذیه از شیر را به میل او واگذار کنند. به‌طور معمول روز اول تولد، کودک بعد از مکیدن، مدت طولانی می‌خوابد که همین سبب کمتر شدن دفعات تغذیه در روز اول است، اما در روز دوم تعداد دفعات شیر خوردن به ۸ تا ۱۲ بار می‌رسد.<ref>[https://www.unicef.org/iran/media/4486/file/Breastfeeding%20Promotion%20Training%20Kit.pdf عزالدین زنجانی و دیگران، «مجموعه آموزشی ترویج تغذیه با شیر مادر»، 1400ش، ص229-230.]</ref> | ||
==مدت زمان تغذیه از شیر مادر== | ==مدت زمان تغذیه از شیر مادر== | ||
در قرآن کریم مدت شیردهی کامل دو سال بیان شده است.<ref>سوره بقره، آیه 233.</ref> اطبای سنتی مانند حکیم جرجانی<ref>قربانی و خادم، «اهمیت تغذیه با شیر مادر از دیدگاه آموزه‌های دینی، طب سنتی ایران و طب رایج»، 1396ش، ص46.</ref> و ابوعلی سینا نیز طول مدت زمان شیردهی را دو سال بیان کرده‌اند. از نظر ابن‌سینا با ظهور دندان‌های نیش، لازم است غذاهای نرم وارد چرخۀ تغذیه کودک شده و شیر مادر نیز به‌تدریج کمتر شود. از بعضی اطبای سنتی نیز نقل شده کودک تا یک‌سالگی تنها از شیر مادر تغذیه کرده و بعد از یک سالگی غذاهای سبک را در برنامۀ غذایی کودک اضافه کنند.<ref>قربانی و خادم، «اهمیت تغذیه با شیر مادر از دیدگاه آموزه‌های دینی، طب سنتی ایران و طب رایج»، 1396ش، ص45-46.</ref> بعضی از مراکز علمی نیز زمان شروع غذای جامد را از شش‌ماهگی بیان می‌کنند؛ گرچه تاکید دارند که کودک تا یک‌سالگی به غذایی غیر از شیر مادر نیاز ندارد.<ref> فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.</ref> از نظر بعضی حکیمان طب سنتی ایران، تغذیه از شیر مادر بیش از دو سال به مزاج طفل آسیب می‌رساند.<ref>حسن‌زاده آملی، سدرة المنتهی فی تفسیر قرآن المصطفی، 1388ش، ج1، ص283.</ref> | در قرآن کریم مدت شیردهی کامل دو سال بیان شده است.<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_233_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D9%82%D8%B1%D9%87 سوره بقره، آیه 233.]</ref> اطبای سنتی مانند حکیم جرجانی<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiNoJ-n5pmJAxXXAvsDHVZmJHcQFnoECBQQAQ&url=https%3A%2F%2Fish.tums.ac.ir%2Farticle_40162.html&usg=AOvVaw0YxyvKDxVhRXDYSUqDVrnF&opi=89978449 قربانی و خادم، «اهمیت تغذیه با شیر مادر از دیدگاه آموزه‌های دینی، طب سنتی ایران و طب رایج»، 1396ش، ص46.]</ref> و ابوعلی سینا نیز طول مدت زمان شیردهی را دو سال بیان کرده‌اند. از نظر ابن‌سینا با ظهور دندان‌های نیش، لازم است غذاهای نرم وارد چرخۀ تغذیه کودک شده و شیر مادر نیز به‌تدریج کمتر شود. از بعضی اطبای سنتی نیز نقل شده کودک تا یک‌سالگی تنها از شیر مادر تغذیه کرده و بعد از یک سالگی غذاهای سبک را در برنامۀ غذایی کودک اضافه کنند.<ref>[https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiNoJ-n5pmJAxXXAvsDHVZmJHcQFnoECBQQAQ&url=https%3A%2F%2Fish.tums.ac.ir%2Farticle_40162.html&usg=AOvVaw0YxyvKDxVhRXDYSUqDVrnF&opi=89978449 قربانی و خادم، «اهمیت تغذیه با شیر مادر از دیدگاه آموزه‌های دینی، طب سنتی ایران و طب رایج»، 1396ش، ص45-46.]</ref> بعضی از مراکز علمی نیز زمان شروع غذای جامد را از شش‌ماهگی بیان می‌کنند؛ گرچه تاکید دارند که کودک تا یک‌سالگی به غذایی غیر از شیر مادر نیاز ندارد.<ref> فلدمن، روان‌شناسی تحولی؛ رشد در گستره زندگی از لقاح تا کودکی، 1399ش، ج1، ص162.</ref> از نظر بعضی حکیمان طب سنتی ایران، تغذیه از شیر مادر بیش از دو سال به مزاج طفل آسیب می‌رساند.<ref>حسن‌زاده آملی، سدرة المنتهی فی تفسیر قرآن المصطفی، 1388ش، ج1، ص283.</ref> | ||
==نحوۀ گرفتن کودک از شیر مادر== | ==نحوۀ گرفتن کودک از شیر مادر== | ||
قرآن کریم چگونگی از شیر گرفتن را در اختیار پدر و مادر و با رضایت و مشورت آنها قرار داده<ref>سوره بقره، آیه 233.</ref> و از پدر و مادر خواسته که اختلافات آنها موجب ضرر و زیان به کودک نشود.<ref>مکارم شیرازی، «احکام شیردادن نوزاد»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.</ref> از شیر گرفتن بچه باید به‌تدریج صورت بگیرد.<ref>الگود، طب در دوره صفویه، 1357ش، ص320.</ref> برخی برای این منظور از روش‌های سنتی مثل مالیدن | قرآن کریم چگونگی از شیر گرفتن را در اختیار پدر و مادر و با رضایت و مشورت آنها قرار داده<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%A2%DB%8C%D9%87_233_%D8%B3%D9%88%D8%B1%D9%87_%D8%A8%D9%82%D8%B1%D9%87 سوره بقره، آیه 233.]</ref> و از پدر و مادر خواسته که اختلافات آنها موجب ضرر و زیان به کودک نشود.<ref>[https://makarem.ir/maaref/l/0320523 مکارم شیرازی، «احکام شیردادن نوزاد»، وب‌سایت دفتر آیت‌الله مکارم شیرازی.]</ref> از شیر گرفتن بچه باید به‌تدریج صورت بگیرد.<ref>الگود، طب در دوره صفویه، 1357ش، ص320.</ref> برخی برای این منظور از روش‌های سنتی مثل مالیدن خوراکی‌های تلخ و تند به پستان مادر استفاده می‌کنند.<ref>[[عزالدین زنجانی و دیگران، «پایش کیفی عوامل موثر بر تغذیه انحصاری با شیر مادر و تداوم آن در مناطق شهری و روستایی کشور در سال 1379»، 1381ش، ص136.]]</ref> برخی، گیاه بسیار تلخِ صبر زرد را به نوک پستان می‌مالند تا نوزاد پستان را به دهان نگیرد.<ref>جانب‌اللهی، پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم شناختی، 1390ش، ص143.</ref> این الگوها مورد توصیه اطبای دوره صفویه نیز بوده است.<ref>الگود، طب در دوره صفویه، 1357ش، ص320.</ref> | ||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
| خط ۱۳۰: | خط ۱۳۰: | ||
*«نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1401ش. | *«نقش همسر در امر شیردهی»، وب‌سایت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی گناباد، تاریخ درج مطلب: 19 مرداد 1401ش. | ||
[[رده: ویکی‌جنسیت]] | |||
[[رده: سلامت جسمانی]] | |||
[[رده: نهاد خانواده]] | |||
[[رده: فقه و حقوق]] | |||
